Тақырыбы: Қабыну: қабыну анықтамасы, оның этиологиясы; қабынудың жергілікті және жалпы белгілері.
Маќсаты: қабынудың типтік патологиялық процесс ретіндегі кейбір маңызды жағдайлардың дамуы, этиологиясы, патогенезі жєне негізгі кµріністері. Дєрісте қабынудың оң жєне теріс жақтары, қабыну медиаторлары, фагоцитоз жєне пролиферация туралы айтылады.
Дєріс жоспары:
Қабыну анықтамасы. Қабыну этиологиясы. Қабыну процесінің негізгі компонентері. Қабынудың жергілікті және жалпы белгілері. Қабынудың дамуындағы реактивтіліктің рөлі; қабыну кезіндегі жергілікті және жалпы құбылыстардың байланысы; қабыну процесіндегі иммундық реакциялардың маңызы.
Біріншілік және екіншілік альтерация. Зат алмасудың, жасушалардың және жасуша органеллдерінің мембраналарының өткізгіштігінің өзгеруі; өткізгіштіктің жоғарлау механизмдері.
Микроциркуляторлық арна тамырларының реакциялары. Қан ағысының өзгеруі, олардың кезеңдері мен патогенезі. Қабыну ошағындағы қанның реологиялық қасиеттерінің, плазманың белоктық құрамы мен белоктардың физико-химиялық қасиеттерінің өзгеруі.
Қабыну медиаторлары; олардың түрлері, шығу тегі және қабынудың даму және аяқталу динамикасындағы маңызы. Әртүрлі медиаторлардың өзара байланысы. Қабынуға қарсы медиаторлар туралы түсінік.
Дәріс тезистері:
Лат. inflammatio – пламя – жалын - грек. phlogosis.
Ќабыну – адамныњ даму процесінде ќалыптасќан, заќымды єсерлерге ќарсы, типтік, жергілікті, ќорѓаныш-бейімделу ретінде патологиялыќ жауабы. Заќым келген жерде ерекше тџрде ќан айналымныњ бузылуы мен ќан тамырыныњ ќабырѓасыныњ µткізгіштігініњ улѓаюы, тіндегі зат алмасудыњ бузылуымен (дистрофия) жєне прлиферациямен (торшаныњ кµбеюімен) жоретін процесс.
Ќабынудыњ себептері.
Ќабынудыњ себептері єртџрлі, кµбінесе сыртќы ортаныњ факторлары єсер етеді, олар экзогенді себептер: микробтар, биологиялыќ, механикалыќ, физикалыќ, химиялыќ єсерлер. Ауа, су, топыраќ ластанѓанда єртџрлі инфекциялардан ќабыну болуы мџмкін. Ќабынудыњ эндогенді себептері: улпалардыњ µлуі (некроз), ќан ќуйылу, туздардыњ жиналуы, тастардыњ жиналуы (бойректе, µт ќабында) жєне т.б.
Ќабыну барлыќ мошелер мен тіндерде болуы мџмкін. Біраќ барлыќ ќабынудыњ жалпы зањдылыќтары бар, сондыќтан да ќабыну типтік деп аталады. Ќабыну ауруларын атау џшін мошелердіњ латынша атына «ит» деген жалѓау ќосады (лат. itis). Мысалы, дермотит – терініњ ќабынуы, гастрит – асќазан ќабынуы жєне т.б. Кейбір аурулардыњ жеке аты болады: пневмония.
Ќабынудыњ сыртќы кµріністер: ќызару (rubor), ісіну (tumor), жергілікті температураныњ жоѓарлауы (color), ауырсыну (dolor), ќызметініњ бузылуы (functio laesa). Бул сыртќы белгілері ішкі мошелерде онша білінбейді. Ќабыну жергілікті процесс, біраќ бокіл аѓзаѓа єсерін тигізеді. Бул µзгерітер неге байланысты?
Адамныњ жасына (кєрілерде – жєй, ал баларда – тез дамиды)
Дурыс тамаќтануына (ашыѓу кезінде жєй дамиды)
Иммундыќ жойесіне (аллергия кезінде тез дамиды)
Эндокриндік жойесіне (глюкокортикоидтар ќабыну процесін кошейтеді, ал минералокортикоидтар ќабыну процесін тежейді)
Нерв жойесіне (тежелу жаѓдайында ќабыну тµменгі дењгейде жореді, жануарлардыњ ќысќы уйќыѓа кетуі)
Ќабыну туѓызатын организмдегі жалпы µзгерістер: температураныњ жоѓарлауы, лейкоцитоз, ЭТЖ жоѓарлауы. Ќабыну дегеніміз µте корделі, єртџрлі салалы реакция. ‡ш кезењнен турады:
Альтерация – заќымдану
Ќан тамырларыныњ µткізгіштігініњ бузылуы (экссудация, эмиграция)
Пролиферация (торшалардыњ кµбеюі).
Негізгі бул ош кезењге бµлгеніміз, тосінікті болу ошін. Ќабыну болѓанда бул ош процесте бірдей жореді, біраќ бірі басымдылыќ кµрсетіп отырады, мысалы альтерация ќабынудыњ басында басым болса, ал пролиферация ќабынудыњ соњында басымдыќ кµрсетеді.
Альтерация – бул заќымдану, тіндердіњ некрозы, дистрофиясы, зат алмасудыњ бузылуы. Алѓашќы жєне соњѓы деп екіге бµлінеді. Алѓашќы альтерация ќабыну туѓызѓан заттыњ єсерінен болады. Заќымдалѓан тінніњ наѓыз ортасында болады. Єсер ету нєтижесінде торшаныњ ќурылымдыќ жєне зат алмасулыќ µзгерістері жореді. Бул µзгерістер єртџрлі болады, єсер ету кошіне, торшаныњ жетілуіне байланысты. Кейбіреулері µледі, басќалары ары ќарай µмір сореді, ал біреулерініњ белсенділігі артады. Соњѓы альтерация бірінші альтерацияныњ айналасында ќан айналымыныњ бузылуы мен физикалыќ, химиялыќ µзгерістердіњ нєтижесінде болады. Ќабыну процесініњ алѓашќы басталуы некрозданѓан клеткалардыњ лизосомдарыныњ койреуінен жєне гранулоциттердіњ заќымдалуынан жореді. Осыныњ салдарынан корделі заттарды суда ыдырататыњ гидролиттік ферменттер босайды. Олар дєнекер улпалар мен ќан тамырларыныњ ќурылысын µзгертіп, зат алмасу процесін бузады. Алѓашќы альтерация аймаѓында улпалардыњ некрозымен ќатар, олардыњ митохондриялары да заќым шегеді. Оларда тотыѓу-тотыќсыздандыру ферменттері болады. Сондыќтан да оттегін пайдаланып, кµмір ќышќылын шыѓару процестері тµмендейді. Єсіресе, кµмірсулардыњ ыдырауы жореді. Оттегініњ тутынуы мен кµмір ќышќылыныњ шыѓуы улѓаяды. Оттегі кµп жумысалып, кµмір ќышќылыныњ пайда болуы тµмендейді. Себебі тотыѓу процесі аяѓына дейін жорместен тотыќпаѓан ќышќылдар жиналады. Кребс циклі бузылады, полисахаридтердіњ гликолизі кошейеді. Осыныњ бєрі тіндік ацидозѓа алып келеді. Тіндерде сот, пирожозім, альфа-кетондыќ ќышќылдар жиналады. РН = 6,5 – 5,39 (рН = 7,32 – 7,45). Тыныстыќ бµлектенуі мен тотыѓу фосфорленуініњ нєтижесінде жылу шыѓарады. Сондыќтан, ќабынѓан жерде жергілікті температура жоѓарлайды. Ќабыну процесініњ басында катоболиттік зат алмасу басым болады. Сондыќтан да ќабыну ошаѓында иондардыњ саны кµбейіп, осмостыќ ќысым жоѓарлайды. Клеткалардыњ кµп µлуінен калий ионы кµп басайды, сондыќтан калий-кальций араќатынасы бузылады. Калоидтардыњ, єсіресе белоктардыњ кµбеюі онкотикалыќ ќысымды жоѓарлатады. Ќабыну ошаѓында анаболиттік процестерді де кµруге болады. Єрине олар ќабынудыњ соњѓы кезенінде жаќсы дамиды. Анаболиттік процестердіњ активтілігініњ кµрсеткіші, организмніњ ќорѓаныш-бейімделу коштері. Анаболиттік процесс ќалай жореді: белоктардыњ, РНК, ДНК синтезімен. Бул процестер єрине жазылуѓа алып келеді. Ќорыта келе айтсаќ, альтерация дегеніміз – бул ќабыну процесініњ бір ќурамы. ¤зіне тєн зат алмасу мен физико-химиялыќ µзгерістермен:
1. Тіндегі ацидоз
2. Осмостыќ жєне онкотикалыќ ќысымныњ жоѓарлауымен сипатталады.
Ќабынудыњ келесі кезењі (ќурамы) - жергілікті ќан айналымыныњ бузылуы. Алѓашында:
1. Ќысќа мерзімге ќан тамырларыныњ ќысылуы (тарылу) жореді. Себепші факторлардыњ єсерінен ќан тамырларын ќысатын нервтіњ тітіркенуінен, норадреналин пайда болып тамырларды тарылтады. Біраќ ол моноаминооксидазамен тез бузылады. Сондыќтан да бул фаза µте тез аяќталады (10-15секунтта).
2. Артериолдар мен капиллярлардыњ кеңею кезењі басталады, қан аѓу жылдамдап, оттегімен ќамтамассыз ету кошейеді – артериялыќ толыќќќандылыќ пайда болады, қабынѓан жердіњ ќызаруы осыѓан байланысты. Жылы ќанныњ кµп келуі, тез алмасып отыруы – жергілікті температураныњ жоѓарлауы (соlor).