§3. Месца беларускай мовы сярод іншых славянскіх моў

Усе мовы свету, колькасць якіх па розных прычынах вызначаецца спецыялістамі ў межах ад 3000 да 6000, аб'ядноўваюцца ў генетычна роднасныя сем'і. Сярод 20 такіх засведчаных сем'яў найбольш вялікай з'яўляецца індаеўрапейская, яе мовы распаўсюджаны на ўсіх кантынентах. Амаль кожны другі жыхар нашай планеты карыстаецца адной з індаеўрапейскіх моў, да якіх адносіцца і беларуская. У сваю чаргу, усе моўныя сем'і распадаюцца на групы. На еўрапейскім кантыненце самую вялікую і па колькасці сваіх носьбітаў, і па тэрыторыі распаўсюджвання групу складаюць славянскія мовы. Так, да канца 80-х гадоў XX ст. колькасць еўрапейцаў, што размаўляюць на германскіх (англійская, нямецкая, дацкая, фламандская і інш.) і раманскіх (французская, іспанская, партугаль- ская, італьянская і інш.) мовах, складала прыблізна 180 мільёнаў

чалавек, а на славянскіх мовах - звыш 240 мільёнаў чалавек, ва ўсім жа свеце славян налічваецца каля 300 мільёнаў чалавек. Па колькасці асоб, якія карыстаюцца славянскімі мовамі, славяне раз- мяркоўваюцца ў наступнай паслядоўнасці: рускія (159 млн.), ук- раінцы (42,5 млн.), палякі (39 млн.), сербы і харваты (17 млн.), чэхі (10 млн.), беларусы (9,3 млн.), балгары (8,9 млн.), славакі (5 млн.).

Упершыню пісьмовыя звесткі пра славян сустракаюцца ў працах старажытнарымскіх і старажытнагрэчаскіх вучоных і пісьменнікаў - Герадота, Плінія, Тацыта, Пталамея і інш. Да IX ст. нашай эры гэтае адзінства распалася на тры падгрупы як па геаграфічных, так і ўласна моўных прыметах: усходняя, заходняя і паўднёвая, але моўныя адроз- ненні паміж імі не выходзілі за межы міждыялектных адрозненняў.

На сучасным этапе, сярод даных падгруп вылучыліся асобныя славянскія мовы: усходнеславянская падгрупа (беларуская, руская, украінская мовы); заходнеславянская падгрупа (польская, чэшская, славацкая, верхнялужыцкая, ніжнялужыцкая, кашубская мовы); паўднёваславянская падгрупа (сербская, харвацкая, балгар- ская, славенская, македонская мовы).

Такім чынам, ва ўсходнеславянскую падгрупу ўваходзяць уся- го тры мовы, але па колькасці насельніцтва, якое размаўляе на гэ- тых мовах, яна самая вялікая (210,8 млн. чалавек з 240 млн.).

Роднасць славянскіх моў і іх блізкасць у адзінстве лексічнага скла- ду, у фанетычнай сістэме, у марфалогіі і сінтаксісе тлумачацца перш за ўсё агульнасцю паходжання з адной праславянскай крыніцы, што падтрымліваецца таксама тымі пастаяннымі інтэнсіўнымі кантактамі, якія абумоўлены знешнімі геаграфічнымі, эканамічнымі, сацыяльнымі фактарамі, спрыяльнымі для захавання і пераапрацоўкі тоесных і па- добных адзінак, рыс, структур у моўных сістэмах славян.

Так, ва ўсіх славянскіх мовах ужываецца большасць аднолька- вых галосных і зычных гукаў, для ўсіх характэрна змяненне зычных [ г], [к], [х] на [ж], [ч], [ш], змяненне старажытных груп зычных, аглу- шэнне звонкіх зычных на канцы слоў і інш. Напрыклад, параўнаем некаторыя змяненні на прыкладзе беларускай і рускай моў:

2 Гл.: Супрун, А.Е. Введенпе в славянскую фплологпю / А.Е.Супрун. — Мінск: Вышэйшая школа, 1989. - С.13.

Беларуская мова	Руская мова
на[у]а - но[ж]ачка	но[г]а - но[ж]ечка
ру[к]а - ру[ч]ачка	ру[к]а - ру[ч]ечка
гаро[х] - гаро[ш]ак	горо[х] - горо[ш]ек
зу[п] (зуб), сне[х] (снег)	зу[п] (зуб), сне[х] (снег)

Ва ўсіх славянскіх мовах актыўна выкарыстоўваецца значная колькасць аднолькавых слоў, што абазначаюць прадметы, з'явы, паняцці, з якімі чалавек найчасцей сутыкаецца ў паўсядзённым жыцці. Да такіх можна аднесці наступныя словы: галава, рука, маці, брат, зямля, неба, хлеб, піва, дзень, ноч, зіма, вецер, гром, дом, сця- на, каза, гара, лес, многа, мала, слова, белы, сіні і да т.п.

Адначасова кожная славянская мова мае і свае, толькі ёй уласці- выя рысы, якімі адрозніваецца ад іншых моў. У беларускай мове, на- прыклад, развіўся і пастаянна папаўняецца пласт уласнай беларускай лексікі, што ўключае такія словы, як бацька, араты, певень, сківіца, чарот, навальніца, золак, ложак, шкарпэтка, сарочка, абшар, хвіліна, пакута, кратаць, сціплы, жабрацкі, выдатна, дрэнна і г.д.

У беларускай графіцы адсутнічае літара ] у якасці раздзяляль- нага знака выкарыстоўваецца '(апостраф): сям'я, раз'езд, п'ю. На месцы рускай літары вд ужываецца спалучэнне шч, а на месцы н заўсёды пішацца літара і, якая, дарэчы, выкарыстоўвалася і ў рускім пісьме да 1918 года.

Выразна выяўляецца адметнасць беларускай мовы і ў галіне фанетыкі: наяўнасць гука [ў] (на ўзвышшы, воўк, праўда); чарга- ванне [л] з [ў] (гуляла - гуляў, пісала - пісаў); прыстаўныя гукі (аржаны, ільняны, вугал, гэты, вокны, гісторыя, гармата, нава- колле); аканне і яканне (войска - вайсковец, дрэва - драўляны; вёс- ны - вясна, зелень - зялёны); дзеканне і цеканне (дзеці, дзверы, Дзмітрый, цётка, ціха, Цюмень); спецыфічныя чаргаванні [ро] - [ры], [ло] - [лы] (бровы - брыво, глотка - глытаць); падоўжаныя зычныя (калоссе, палоззе, пад печчу); афрыкаты дж, дз (дождж, сяджу, дзед).

У граматыцы беларуская мова мае наступныя асаблівасці: адсутнасць на пісьме літары й у канчатках прыметнікаў, дзеепры- метнікаў і парадкавых лічэбнікаў: першы, мазгавы, віртуаль- ны, паскораны; гук [н] не ўжываецца ў асабовых займенніках пры іх скланенні і не пішацца літара н: з ім, без яго; рэдка ўжываюцца дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу, дзеепрымет- ныя звароты часта замяняюцца апісальнымі канструкцыямі: Маль- чш, гуляюцт во дворе, был ученшом нашего класса. - Хлопчык, які гуляў у двары, быў вучнем нашага класа; прыназоўнік па ўжы- ваецца з месным склонам назоўнікаў: па вуліцах і плошчах; частко- ва захаваліся назоўнікі ў форме былога клічнага склону: браце, на- родзе, Іване і г.д.; рэдка ўжываюцца кароткія формы прыметнікаў: Як многа іх (грыбоў), і ўсе таўсматы, прыземісты, карэнкаваты, чорнагаловы, паўнацелы, як тонкі кужаль, знізу белы; на канцы дзеясловаў першага спражэння ў трэцяй асобе адзіночнага ліку ця- перашняга часу адсутнічае зычны т: ён піша, яна прыедзе; даволі шырока ўжываецца катэгорыя зборнасці (галлё, збожжа, бярвен- не); у формах назоўнікаў роднага склону адзіночнага ліку мужчын- скага роду часцей ужываецца канчатак -у (-ю): экзамену, заліку, ганарару, юбілею, ягадніку; для вышэйшай ступені параўнання пры- метнікаў выкарыстоўваецца канструкцыя з прыназоўнікам за: са- ладзейшы за мёд, маладзейшы за мяне; ужываюцца сінтаксічныя канструкцыі з прыназоўнікам да: падысці да лесу.