3. Прачытайце тэкст. Растлумачце, якія праявы маўленчай дзейнасці чалавека апісаны аўтарам.

Па дарозе абмяркоўваўся даклад. Думкі плылі лёгка і гладка. Многа трапных сказаў складвалася ў галаве. Часамі настаўнік нават прыпыняўся, даставаў з кішэні запісную кніжку, азіраўся, каб не было лішніх сведкаў, бо людзі маглі б чорт ведае што падумаць, і запісваў дасціпныя выразы. Тады здавалася, што варта сесці за стол, і ўсё пацячэ на паперу так жа гладка і вольна, як цяклі яго мыслі ў дарозе. На справе выходзіла іначай. Запісаныя дасканалыя сказы не маглі аднавіць той поўны і шырокі малюнак, што рыса- ваўся ў яго ўяўленні, і ўзятыя паасобку выглядалі бездапаможна, як абшчыпаныя вераб'і. (Я.Колас)

3. Прачытайце дыялог і вызначце яго асаблівасці. Адзнач- це, наколькі дыялог адпавядае характару ўзаемаадносін паміж персанажамі.

Зося, напэўна, сама адчула няёмкасць зацяглай паўзы. Яна сказала:

• Ад мяне толькі што пайшла Маша. Мы доўга гутарылі.

• Я рады, што вы пасябравалі.

• Яна цікавая. Спачатку мне здалося, яна іграе... А ў жыцці нельга іграць! Некалі, яшчэ ў школе, я хацела стаць актрысай. І таксама іграла выдуманую ролю. Дома, на вуліцы, у гасцях - усюды... Смешна і наіўна.

• Чаму смешна? Маладыя ўсе рамантыкі. Вунь мае дзеці, Та- рас, Віця... Якія ў іх мары і жаданні! І я не сказаў бы, што гэта ігра.

• Дзе ён быў тады, Тарас?

• Яго схавалі добрыя людзі. Суседзі.

• Я шукала яго.

• Я ведаю. Мне казала цётка Люба.

• Яна не паверыла мне.

• Не крыўдуйце на яе. Яна была залаты чалавек і найлепшая канспіратарка.

• Яна загінула?

• Не, памерла год назад.

Зося замаўчала, як бы ўшаноўваючы памяць чалавека, з якім лёс звёў яе на кароткі міг. (І.Шамякін)

9. Прачытайце тэкст, дайце яму загаловак. Запішыце тэкст, вызначце яго тэму і асноўную думку. Да якога тыпу маўлення адносіцца тэкст? Дакажыце.

Чалавечую душу жывіць памяць. Калі чалавека параўнаць з дрэвам, то памяць і будзе тымі каранямі, якія даюць сілу, даюць непахісную апору чалавечай годнасці. Кажуць, што ў дрэва крона каранёў ледзь не ўдвая большая за тую крону, якую мы бачым. Якой жа павінна быць крона памяці ў людзей, каб яны сапраўды маглі людзьмі звацца? Калі памяць пачынае адміраць, чалавек з векавечнага дрэва ператвараецца ў аднадзёнку. І калі яму ўсё роўна, што было да яго, то што для яго тады дзень заўтрашні. Вось тады і пачынае расці дрэва ненажэрнасці, і твар чалавечы ператвараецца ў свіное рыла, і, як язвы, на целе зямлі з'яўляюцца мёртвыя азёры і рэкі, палі і лясы, скалечаныя лёсы людзей і цэлых народаў, і, як засцярога, пачынаюць лунаць над зямлёю званы Хатыні і журавы Хірасімы. Душа чалавечая, якая не п'е з крыніц сваіх продкаў, камянее і ператвараецца ў прах, і людзі становяцца нелюдзямі, і свя- тое слова «Радзіма» перастае для іх існаваць, бо для такіх радзіма там, дзе добра кормяць.

Як жа трэба берагчы тыя крыніцы, знаходзіць і вяртаць да жыцця затаптаныя! (П.Ламан)

10. Перакладзіце тэксты на беларускую мову. Вызначце ас- ноўную думку кожнага з іх. Выпішыце ключавыя словы, якія адлюстроўваюць тэму тэксту.

    1. Человек обедняет свою духовную жизнь, если он высо­комерно смотрит сверху вниз на всё живое (и неживое), не на­делённое его, человеческим, разумом. Ведь жизнь людей, ка­кой бы сложной и высокоорганизованной она не была, как бы далеко ни простиралась наша власть над окружающим миром, это всего лишь частица жизни природы. Ведь то, что мы о ней знаем сегодня, так мало по сравнению с тем таинственным, сложным, удивительным и прекрасным, что нам предстоит о ней узнать.

Нам по-прежнему интересны повадки зверей и птиц. Нам ин­тересно, почему такой дремучий зверь, как медведь, легко поддаёт­ся дрессировке. И не угрожает ли серому волку занесение в тре­вожную Красную книгу... и как быстро растут кристаллы горного хрусталя. И почему считается целебным лист обычного подорож­ника. (И.Акимушкин)

10. Звуковой язык возник как спутник и союзник трудовой дея­тельности человека. Вместе с трудом он стал движущей силой, раз­вивавшей человеческое мышление. Закрепление и накопление об­щественного опыта, передача его последующим поколениям стали возможны лишь с помощью языка.

Чем сложнее становилось человеческое общество, тем слож­нее и богаче становился его язык. В первобытной орде люди могли обходиться немногими словами, выражавшими основные понятия, относившиеся к их пока ещё примитивной деятельности. Человек гомеровских времён должен был обладать весьма богатым слова­рём, чтобы объясниться со своими одноплеменниками в необычай­но усложнившихся условиях развитого родового общества. (С.На­ровчатов)

2. Прачытайце тэксты. Параўнайце іх з пункту погляду чля- нення на абзацы. Вызначце функцыі і ролю абзаца ў кожным тэксце. Да якіх тыпаў маўлення адносяцца дадзеныя тэксты?

І. Можна толькі ўявіць, як уразіла ўпершыню антычнага чалавека Нагорная казань з яе запаведдзю, «залатым словам»: «Усё,

што вы толькі хочаце, каб рабілі вам людзі, тое самае рабіце ім і вы». Вядома, у старажытных можна знайсці пэўныя паралелі. Але ўсе яны выказаны ў адмоўнай форме, як, напрыклад: не рабі другому таго, чаго не хочаш, каб рабілі табе. Але гэта зусім не тое. Бо такое правіла можна захоўваць, застаючыся ў пэўным бяздзеянні. Гэта не вельмі складана. Успомнім Гётэ: лёгка быць маральным, нічога не робячы.

А тут станоўчае сцвярджэнне. І яго не знойдзеш ні ў старажытных мудрацоў, ні ў Канфуцыя, ні ў Буды. Гэта быў новы погляд на жыццё і новыя жыццёвыя абавязкі: рабі дабро іншым, бо ты хо- чаш, каб і табе было добра ад іншых. (Літаратура і мастацтва)

11. У Італіі, у адным з найстарэйшых у свеце Падуанскім універсітэце, ёсць славутая «Зала сарака». На покуці стаіць зробленая з тоўстых дошак, сёння паточаная ўжо шашалем трыбуна-кафедра. Яна памятае, як некалі тут чытаў лекцыі Галілей. Цяпер на гэтым месцы стаіць бюст геніяльнага вучонага.

На сценах універсітэта скрозь памятныя знакі - эмблемы, гер- бы славутых родаў. Падуанскі універсітэт з гонарам ушаноўвае тых вялікіх, хто вучыўся альбо вучыў тут. Ды чаму не ганарыцца: адно такое імя, як Капернік ці Галілей, шмат што кажа ўсяму адукаванаму чалавецтву.

На сценах універсітэта - эмблемы...

Але ў «Зале сарака» ўжо не эмблемы, а сорак вялікіх партрэтаў слаўных з найслаўнейшых. Сярод іх другі ад покуці, каля кафедры Галілея, - Францішак Скарына.

Так за тысячы кіламетраў ад Беларусі, у далёкай Італіі, ушаноўваецца памяць аб нашым першадрукару Францішку Скарыну.

Менавіта са Скарынавых рук пяцьсот гадоў таму назад усходняе славянства атрымала першую друкаваную кнігу. (А.Клышка)