Вопрос№7: Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у IX – XIII стст.

Князь і дружына. Першапачаткова Князь абіраўся толькі на перыяд вайны ў якасці камандуючага войскам. Пасля перамогі воіны разыходзіліся па дамах а князь станавіўся адным з радавых грамадзян. З развіццем ўласніцкіх (собственнических) адносін тэрыторыі пераможаных плямёнаў станавіліся ўласнасцю пераможцаў. Каб іх кантраляваць і збіраць даніну патрэбен быў пастаянны князь і пастаяннаае войска. Таму Князь аставаўся князем і пасля вайны а з ім пастаянна была і частка войска – дружына. Яна так называлася бо, відавочна ў першапачатковыя дружыны ўваходзілі сябры (друзья) князя.

Кожную зіму Князь са сваёй дружынай адпраўляўся ў палюддзе – паездку па людзях з мэтай збора даніны. Спачатку даніну бралі як плату з тых, хто быў пераможаны ў час вайны. Князь з'яўляўся ў паселішча і патрабаваў ад жыхароў даніну. Падуладныя яму людзі неслі рознае дабро: футра, мёд, воск, прадукты харчавання. Сабраўшы даніну ў адным месцы, князь з дружынай пераязджаў у іншае.

Пазней князі пачалі патрабаваць даніну і са сваіх суайчыннікаў як плату за абарону ад непрыяцеля. Змяніўся і сам парадак парадак збору даніны. Сяляне самі пачалі прывозіць яе князю. Для гэтага былі вызначаны спецыяльныя месцы. Яны называліся пагостамі. Некаторыя пагосты сталі пачаткамі гарадоў. Пры зборы даніны князь разглядаў скаргі, тварыў суд, караў вінаватых.

Сяляне плацілі даніну але былі свабодныя і зямельныя надзелы належылі ім. Такія сяляне а таксама свабодныя гараджане называлісь – Людзьмі. Людзі якія часткова страцілі сваю свабоду людзьмі ужо не называліся.

Тыя, хто ўзяў купу, гэта значыць пазыку, называліся ўжо закупамі. Калі яны вярталі пазыку або адпрацовывалі яе то снова пачыналі называцца Людзьмі.

Тыя, хто набраў столькі пазык, што не ў стане іх аддаць заключалі дагавор – рад і станавіліся радовічамі. Прайці шлях з людзей ў радовічы было проста а вось абратна, амаль не магчыма. (Казачнае судзіць-радзіць на сучаснай мове значыць абмярковываць і дагаворвацца, бо рад гэта дагавор). Звычайна радовіч аддаваў сваю зямлю ва ўласнасць крэдытора але і сам абавязваўся працаваць на гэтай зямлі на карысць крэдытора.

Залежных людзей у Кіеўскай Русі яшчэ называлі Чэляддзю. Слова чэлядзін у 9 – 13 ст. мела шырокі і вузкі сэнс. Шырокі чэляддзю называлі ўсе катэгорыі залежнага насельніцтва, вузкі так называлі дамашніх слуг. Халопамі называлі рабоў. Слова раб выкарыстоўвалася выключна ў адносінах да жанчын наложніц – гаварылі аб такіх “раба”.

Рабы ва ўсходнеславянскіх княствах былі, але рабства было патрыярхальнае да рабоў ставіліся як да членаў сям’і. Асноўнай крыніцай здабывання рабоў былі войны і звязаны з імі захоп людзей у палон. Палонны станавіўся рабом. Калі раб заставаўся ў славянскіх землях ён жыў у адносна ў легкіх умовах і мог, нават, выкупіцца на свабоду. Але часта рабам не шанцавала бо іх прадавалі і куплялі, як любы іншы тавар. Многа іх ішло на продаж за мяжу, пераважна ў Візантыю.

Князі за кошт даніны станавіліся надзвычай багатымі, таму ў іх было многа радовічаў і чэлядзі якую гаспадары сялілі ў сёлах. Дарэчы сяло гэта населенный пункт дзе жылі выключна залежныя людзі. Населенны пункт дзе жылі свабодныя людзі называліся вёскамі.

Найлепшым сваім дружыннікам князі давалі сёлы ў кармленне, гэта значыць давалі права збіраць даніну з некаторых сваіх сёл, пакідаючы за сабой права забраць ад дружынніка сяло сабе назад. Сёлы дадзеныя ў кармленне называліся памесці. (дружыннік як бы туды часова памяшчаўся) Памесце давалася да жывата або да волі. Да жывата, гэта значыць да смерці; да волі, гэта значыць да тых пор пакуль князь не захоча яго забраць.

Найбольш вопытным і заслужаным сваім дружыннікам баярам сёлы дарыліся, гэта значыць перадаваліся ў поўную ўласнасць, яны маглі баярамі перадавацца ў спадчыну, дарыцца, прадавацца. Такія сёлы называліся вотчынамі.

Неабходна адзначыць, што радовіч 9 – 13 ст. моцна адрозніваўся ад класічнага прыгоннага. Ён быў даўжніком а не ўласнасцю пана. Яго нельга было прадаць, жыццём яго нельга было распараджацца, забойства яго каралася як забойства вольнага. Дарэчы, радовічы гэта вельмі невялікая частка насельніцтва Усходнеславянскіх княстваў 9 – 13 ст. Большая частка іх насельніцтва гэта вольныя сяляне, што жылі ў весках або вольныя гараджане.

Увогуле феадалізм у Кіеўскай Русі так і не набыў класічных формаў дзе прыгонны селянін 100 % уласнасць пана. Такі феадалізм пачаў толькі зараджацца з пачатку 16 стагоддзя, гэта значыць у апошнія 50 год незалежнасці ВКЛ. Дарэчы і ў Маскоўскай дзяржаве феадалізм набыў класічныя рысы прыблізна ў гэты час.

Такім чынам, у 9 – 13 стст. ва ўсходніх славян суіснавалі тры гаспадарчыя уклады: а) першабытнаабшчынны, які быў яшчэ вельмі моцны; б) рабаўладальніцкі, які не атрымаў значнага развіцця, як, напрыклад, Грэцыі ці Рыме; в) новы феадальны, які нараджаўся і пракладваў свой шлях у будучыню.

Клас феадалаў у 9 – 13 стст. таксама яшчэ не набыў класічныя формы. Феадалы, гэта князь і дружына. Дружына падзялялася на старэйшую і малодшую. Малодшая складалася з грыдняў і мечнікаў. Мечнікі – простыя воіны грыдні – ахова князя. У старэйшую ўваходзіді баяры якія выконвалі роль афіцэраў у дружыне і саветнікаў князя. Далёка не ўсе баяры мелі вотчыну многія толькі памесце. Дружыннік малодшай дружыны у лепшым выпадку меў дом дзе жыла яго сям’я. Многія дружыннікі жылі ў сядзібе князя і былі не жанатая. Калі свабодны чалавек хацеў стаць дружыннікам яму трэба было спрасіць дазвол у князя. Калі князь згаджаўся то жадаючы спачатку на некаторы час станавіуся отракам. Отракі вывучалі вайсковую справу і выконвалі гаспадарчыя работы пры княжым двары. Пасля навучэння отрак здаваў экзамен пасля катарага ён мог загінуць, мог быць прагнаным узашый, а мог стаць мечнікам ці грыднем (пераздач не было:). Грыдзень і мечнік мог даслужыцца пасля да баярына. Былі выпадкі калі отракамі, дружыннікамі а потым баярамі станавіліся, нават, рабы, такім быў выхавацель Уладзіміра Святаславіча Дабрыня.

Такім чынам, феадалы 9 – 13 ст. ва усходне-славянскіх княствах не былі замкнутай сацыяльнай праслойкай у іх маглі трапіць усе жадаючыя нават несвабодныя ўсё залежыла ад асабістых якасцяў чалавека.

У 9 – 13 ст. гарады не былі ўласнасцю князя і баяр. Гараджане ўспрымалі князя з дружынай як багатага суседа і не болей. Горадам кіравала веча, гэта сход усіх паўнапраўных гараджан. Кожны гараджанін меў дома зброю і добра ёй валодаў. Пры неабходнасці гараджане ўтваралі полк які ўзначальваў тысяцкі. Такім чынам князь абапіраўся на дружыну а веча на полк. Веча і было тым самым палком. Дружынікі былі лепш узброены чым апалчэнцы але апалчэнцаў было на многа болей. Калі вечу князь не падабаўся то яго маглі выгнаць з горада.

Князь у горадзе і княстве выконваў важныя функцыі. Ён арганізовываў абарону княства, прадстаўляў яго на міжнароднай арэне выконваў функцыю суддзі. Суд ва ўсходнеславянскіх княствах адбываўся па пісанаму заканадаўству. Да нас дайшлі ўсходнеславянскія зборнікі законаў якія называліся праўдамі.

Усходнеславянскія гарады мелі прыблізна аднолькавую планіроўку. У цэнтры знаходзіўся дзядзінец. Слова гэта паходзіць ад слова дзед, магчыма у больш раннія часы там збіраліся старэйшыны (дзяды) на савет. У 9 – 13 ст. там жыў князь і большая частка дружыны. Дзядзінец быў добра ўмацаваным у час аблогі горада ён быў апошнім рубяжом абароны, у час небяспекі ў ім ратаваліся ўсе гараджане. Часта дзядзінец называлі “кром”, адсюль “укромное место”, пазней крэмль. Вакол дзядзінца будаваўся пасад там жылі рамеснікі гандляры сямейныя дружыннікі. Пасад таксама абносіўся добрымі сценамі. У пасадзе быў торг і сабор. Торг гэта і рынак і месца дзе збіралася веча. Вакол горада была ваколіца там жылі рамеснікі, што займаліся вогненебяспечнымі прафесіямі і сяляне якія забяспчвалі горад свежай гароднінай і садавінай. У некаторых гарадах і ваколіцы абносіліся сценамі.