8.4 Міндеттемені тоқтату (қр ак 367—377 баптары)

8.4.1 Міндеттемені тоқтату ұғымы және негіздері

Міндеттемені тоқтату дегеніміз - борышқор мен несие берушіні байланыстыратын және міндеттеменің мазмұнын құрайтын тараптардың құқықтары мен міндеттерінің тоқтатылуы.

Міндеттемені тоқтату негіздері:

Міндеттемені орындау арқылы тоқтату – міндеттеме тиісті дәрежеде орындалғанда тоқтатылады.

Бас тарту төлемі (отступное) – тараптардың келісімі бойынша міндеттеме орындалудың орнына бас тарту төлемін юеру (ақша төлеу, мүлік беру т.б.) арқылы тоқтатылуы мүмкін. Бас тарту төлемінің мөлшерін, мерзімдерін және тәртібін тараптар белгілейді.

Міндеттемені есепке жатқызу арқылы тоқтату – міндеттеме мерзімі жеткен, не мерзімі көрсетілмеген немесе мерзімі талап ету кезімен белгіленген біртектес қарсы талапты есепке жатқызу арқылы толық немесе бөлік-бөлігімен тоқтатылады. Есепке жатқызуға бір тараптың өтініші жеткілікті. Дегенмен, егер тараптардың бірінің өтініші бойынша талапқа заңды талап мерзімін қолдануға болса және ол мерзім өтіп кетсе; азаматтың өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу туралы; алимент өндіріп алу туралы; өмір бойы асырау туралы талаптарды; заңдарда немесе шартта көзделген нақты өзге де жағдайларда есепке жатқызуға жол берілмейді.

Міндеттеменің жаңғыртылуына байланысты тоқтатылуы – міндеттеме тараптардың арасында болған бастапқы міндеттемені ауыстыру туралы келісіммен сол тұлғалардың арасындағы орындаудың өзге нысанасын немесе әдісін көздейтін басқа міндеттемемен жаңғыртылуға байланысты тоқтатылады.

Борышты кешіру – несие беруші борышқорды мойнына алған міндеттерінен босатқанда, егер бұл несие берушінің мүлкіне қатысты басқа тұлғалардың құқықтарын бұзбайтын болса, міндеттеме тоқтатылады (мысалы: сыйға тарту т.б.).

Орындауға мүмкіндік болмағандықтан міндеттеменің тоқтатылуы – егер мүмкіндіктің болмауы борышқор жауап бермейтін жағдайлардан туындаса, орындауға мүмкіндік болмағандықтан міндеттеме тоқтатылады. Бұл ереженің күші ақшалай міндеттемелерге қолданылмайды. Борышқор несие берушінің әрекеттері кінәсінен міндеттемені орындауға мүмкіндік болмаған жағдайда несие берушінің одан міндеттеме бойынша атқарғанын қайтаруды талап етуге құқығы жоқ.

Мемлекеттік органның актісі негізінде міндеттеменің тоқтатылуы – егер жергілікті өкілді және атқарушы органдарды қоса алғанда, мемлекеттік органдардың акті (жария акті) шығаруы салдарынан міндеттемені толық немесе ішінара орындау мүмкін болмаса, міндеттеме толық немесе тиісті бөлігінде тоқтатылады.

Борышқор мен несие берушінің бір тұлға болуы себепті тоқтатылу – міндеттеме борышқор мен несие беруші бір тұлға болуы себепті тоқтатылады. (Мысалы: заем шарты бойынша заем беруші қайтыс болғаннан кейін талап ету құқығы мұрагерлікпен борышқорға өткенде, борышқор бір мезгілде несие беруші болып шығады).

Егер міндеттемені орындау борышқордың жеке өзінің қатысуымен жүргізілмейтін болса немесе міндеттеме басқаша түрде борышқордың жеке басымен ажырамастай байланысты болса (алименттік міндеттемелер, азамат өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиян орнын өтеу міндеттемелері) борышқордың қайтыс болуымен міндеттеме тоқтатылады.

Егер міндеттемені орындау несие берушінің жеке өзіне арналса, не міндеттеме басқаша түрде борышқордың жеке басымен ажырамастай байланысты болса, несие берушінің қайтыс болуымен міндеттеме тоқтатылады.

Таратылған заңды тұлғаның міндеттемесін орындау заңдармен басқа заңды тұлғаға (азаматтың өмірі мен денсаулығына зиян келуі салдарынан туындаған міндеттемелер бойынша) жүктелген жағдайлардан басқа реттерде, міндеттеме заңды тұлға (борышқор немесе несие беруші) таратылғанда тоқтатылады.

Жергілікті өкілді және атқарушы органдарды қоса алғанда, мемлекеттік органдардың қызметін тоқтату немесе оларды қайта құру осы органдар борышқор болған міндеттемелерді тоқтатпайды. Егер тиісті органдардың қызметін тоқтату немесе оларды қайта құру туралы шешімде өзгеше көзделмесе, көрсетілген міндеттемелерді орындау қарамағында бюджет қаражаты бар органға жүктеледі.

Тапсырмалар:

- Міндеттемені тоқтатудың негіздерін атаңыз және олардың әрқайсысына спиаттама беріңіз.

- Борышқор мен несие берушінің бір тұлға болуына байланысты міндеттеменің тоқтатылуы мүмкіндігін ашықтаңыз.

- Борышты кешіруге байлансты міндеттеменің тоқтатылуына мысалдар келтіріңіз.

9 – тарау. Азаматтық құқықтық жауапкершілік (ҚР АК 349—366 баптары)

9.1 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің ұғымы, ерекшеліктері, түрлері

Азаматтық-құқықтық жауапкершілік – азаматтық айналымның заңи тең қатысушыларының бұзылған құқықтарын қалпына келтіруге және қалыпты экономикалық қатынастарын көтермелеуге бағытталған мүліктік сипаттағы санкцияларды қолдану жөніндегі мемлекеттік күштеу шарасы.

Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктері:

- мүліктік сипатқа ие болуы, бұзушы жеке басымен емес, мүлкімен жауап береді;

- бір контрагенттің (бұзушының) екінші бірісінің (жәбірленуші) алдындағы жауапкершілігі;

- жәрдемақы сипатында болуы, яғни азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі мақсаты – жәбірленуші тараптың мүліктік жағдайын қалпына келтіру болып табылады;

- азаматтық-құқықтық жауапкершілік көлемінің келтірілген зиян немес залал көлеміне сәйкес болуы;

- азаматтық-құқықтық жауапкершілік шарасын қолданған кездегі азаматтық айналым қатысушыларының теңдігі.

Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің түрлері:

пайда болу (туындау) негіздері бойынша:

- келісімді (шарттық) жауапкершілік – шарттан пайда болған міндеттемені орындамағанда немесе тиісінше орындамағанда туындайды;

- шарттан тыс жауапкершілік – шарттық қатынастарда жоқ зиян келтірушінің жәбірленушіге зиян немесе залал келтіруі негізінде туындайды. Мысалы, қылмыс жасау арқылы жәбірленушінің мүлкіне зиян келтіру.

егер міндетті тарап жағында бірнеше тұлға болса, жауапкершілік:

- үлестік жауапкершілік - әр борышқордың заңмен немесе шартпен белгіленген нақты үлесіне сәйкес жауапты болуы;

- ортақтасқан жауапкершілік - заңмен немесе шартпен тікелей қарастырылған жағдайларда ғана туындайды (мысалы, бірлесіп зиян келтіру ҚРАК 932 бабы);

- субсидиялық жауапкершілік – негізгі борышқордың міндеттемесі бойынша субсидиялық борышқордың қосымша жауапкершілігі. Мысалы, он төрт пен он сегіз жас арасындағы азамат келтірген зиян үшін оның ата-анасы немесе өзге заңды өкілі қосымша жауапты.

- аралас жауапкершілік – зиян немесе залал екі тараптың да кінәсінен туындайды.

- регресс тәртібі бойынша жауапкершілік.

9.2 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің алғышарттары

Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің туындау негізі болып заң немесе шарт талаптарын бұзатын азаматтық құқық бұзушылық табылады. Кез келген азаматтық құқық бұзушылық азаматтық-құқықтық жауапкершілікті туындатуға әкелетін типтік алғышарттарға ие болады, мұны азаматтық құқық бұзушылықтың құрамы деп атайды және ол мына элементтерді (алғышарттарды) қамтиды:

- бұзушы жасаған әрекеттің/әрекетсіздіктің құқыққа қайшылығы дегеніміз – заңнама немесе шарт талаптарын бұзу және тұлғаның субъективтік құқығын кеміту;

- зиян немесе залалдың болуы. Зиян дегеніміз – тұлғаның жеке және/немесе мүліктік игілігінің кемуі, азаюы. Зиян мүліктік немесе моралдық болуы мүмккін. Залал дегеніміз – келтірілген зиянның ақшалай баламасы. Залал құрамына шығындар – жәбірленуші мүлкінің жойылуы немесе бүлінуі (нақты зиян), оның бұзылған құқықтарын қалпына келтіру үшін қажетті шығындар және алынбаған кірістер – жәбірленушінің құқығы бұзылмағанда азаматтық айналымның әдеттегі жағдайында оның алатын кірістері (айрылып қалған пайда)

- құқыққа қайшы әрекет/әрекетсіздік пен зиян немесе залал келтіру арасындағы себепті байланыс - әрекет немесе әрекетсіздіктің зиянның туындауына және келтірілуіне негіз болған байланыс;

- құқық бұзушының кінәсі. Кінә дегеніміз – құқық бұзушының өзінің құқыққа қайшы мінез-құлқына (жүріс-тұрысына) және оның нәтижесіне қатысты психикалық көзқарасы. Кінә нысандары:

- теріс пиғыл – тұлғаның зиянды салдардың туындайтынын білуі және оның туындауын қалауы немесе туындауына қалай болса солай қарауы;

- абайсыздық (өрескел және өрескел емес) тұлғаның зиянды салдардың туындайтынын білуі, бірақ өз сенімімен оның алдын алуға үміттенуі немесе зиянды салдардың туындайтынын білуі қажет және мүмкін болса да, білмеуі (ҚР АК 935 бабы).

- құқық бұзушы кінәсінің презумпциясы – құқық бұзушы өзінің кінәсіз екенін дәлелдегенге дейін кінәлі болып табылады.

Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің кінәға байланыссыз туындау жағдайлары:

кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлға міндеттеменің орындалмауын немесе тиісінше орындалмауын бой бермейтін күш негізінде болғанын дәлелдей алмаса жауапты болып табылады. Дүлей (бой бермейтін) күш дегеніміз – төтенше және алдын алу мүмкін жағдайлар (оқиғалар).

жоғары қауіптілік көздері (көлік ұйымдары, өнеркәсіп орындары, құрылыстар т.б.) иелерінің жауапкершілігі (ҚР АК 931 бабы)

кәсіби сақтаушының жауапкершілігі (тауар қоймасында, ломбардта сақтау)

Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің мөлшері:

Зиян келтіруші келтірген зиян немес залал орнын толық көлемде өтеуге тиіс.

Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің мөлшерін төмендетуге (азайтуға):

- егер зиян екі тараптың да кінәсінен туындаса (жол-көлік авариясы)

- егер несие беруші залал мөлшерінің ұлғаюына ықпал етсе немесе залалдың азаюы үшін ақылға қонымды шараларды жүзеге асырамаса;

Егер заңдармен тыйым салынбаса, тараптардың келісімімен заңды айып төлеу мөлшері көбейтілуі мүмкін (ҚР АК 295 бабының 2-ші тармағы).

Тапсырмалар:

1. Келісімді (яғни, шарттық) жауапкершілік пен деликтілік жауапкершілік айырмашылықтары неде?

2. Азаматтық құқықтағы кінә мен қылмыстық және әкімшілік құқық салаларындағы кінә мәселелерінің заңнама тұрғысынан шешілу жағдайлары

3. Қандай жағдайда азаматтық құқық бойынша зиян келтіруші (кінәсіне қарамастан) жауапкершіліктен босатылмайды?

10 – тарау. Шарт ұғымы және ережелері (ҚР АК 378 – 405 баптары)

10.1 Шарт ұғымы, шарттан туындайтын қатынастар, шарт еркіндігі, бағасы, қолданылуы

Шарт дегеніміз – екі немесе одан да көп тұлғаның азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату жөніндегі келісімі.

Шарт екі және/немесе көп жақты болуы мүмкін.

Шарттан міндеттемелік, заттық, авторлық немесе өзге құқықтық қатынастар туындауы мүмкін.

Азаматтар мен заңды тұлғалар шарт жасасуға ерікті. Азаматтық кодексте, заң актілерінде немесе өз еркімен қабылдаған міндеттемеде шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүр етуге жол берілмейді.

Тараптар заңдарда көзделген шартты да, көзделмеген шартты да жасаса алады.

Шарттың орындалуы тараптардың келісімімен белгіленген баға бойынша төленеді. Заң актілерінде көзделген жағдайларда уәкілдік берілген мемлекеттік органдар белгілейтін немесе реттейтін баға (тарифтер, бағаларғ ставкалар және т.б.) қолданылады. Шарт жасалғаннан кейін бағаны өзгертуге шартта, заң актілерінде көзделген реттер мен жағдайларда немесе заң актілерінде белгіленген тәртіп бойынша жол беріледі. Ақылы шартта баға көзделмеген және шарт ережелерін негізге ала отырып оны анықтау мүмкін болмаған реттерде шартты орындау шарт жасасу кезінде осыған ұқсас жағдайларда әдетте осы сияқты тауарлар, жұмыс немесе қызмет үшін алынатын баға бойынша жүргізілуге тиіс деп есептеледі.

Шарт оны жасасқан кезден бастап күшіне енеді және тараптар үшін міндетті болып табылады. Тараптар өздері жасасқан шарттың ережелері олардың шартты жасасуға дейін пайда болған қатынастарына қолданылатындығын белгілеуге құқылы. Егер заңдарда немесе шартты шарттың қолданылу мерзімі көзделсе, осы мерзімнің аяқталуы, шарт бойынша тараптар міндеттемелерінің тоқтатылуына әкеліп соқтырады. Қолданылу мерзімі көрсетілмеген шарт тараптардың онда белгіленген міндеттемелерді орындауы аяқталып біткен кезге дейін қолданылады деп танылады. Шарттың қолданылу мерзімінің аяқталуы осы мерзім біткенге дейін орын алып келген шартты бұзғандық үшін жауапкершіліктен босатпайды.

Шарт тараптар үшін оны жасасу кезінде қолданылып жүрген заңдармен белгіленген міндетті ережелерге (императивтік қалыптарға) сәйкес келуге тиіс. Егер шарт жасалғаннан кейін шарт жасалған кезде қолданылып жүрген ережелерден өзгеше, тараптар үшін міндетті ережелер заңдармен белгіленген болса, жасалған шарттың ережелері оның күні бұрын жасалған шарттардан туындайтын қатынастарға да қолданылады деп заңдармен белгілегендегіден басқа жағдайларда, өз күшін сақтайды.