Правапіс д – дз, т – ц

Цвёрдым зычным [д], [т] адпавядаюць мяккія [дз’], [ц’], якія на пісьме перад галоснымі е, ё, і, ю, я ў адпаведнасці з беларускім літаратурным вымаўленнем перадаюцца спалучэннем літар дз і літарай ц (вынікі гэтага працэсу атрымалі ў беларускай мове назву “дзеканне” і “цеканне”): горад – у горадзе, карта – на карце. Мяккія [дз’], [ц’] вымаўляюцца і перад мяккім [в’]: цвёрды, чацвер, дзверы, мядзведзь, ліцвін, ліцвінка, яцвяг (але: у Літве, твіст, мардве).

Прыставачнае д і суфіксальнае т перад мяккім в’ захоўваецца нязменна: адвесіць, адвёз, у пітве, у красамоўстве, аб прыродазнаўстве.

У большасці слоў іншамоўнага паходжання зычныя д, т цвёрдыя: студэнт, тэатр, тыраж; выключэнні: арцель, бардзюр, накцюрн, нацюрморт, цюльпан, цюркскі, цюль, цюк, цір, цітр, арцішок, уверцюра, дзюшэс, дзюна.

Перад суфіксамі і злучэннямі суфіксальнага паходжання -ін, -ір, -ёр, -еец, -ейск-, -ік- вымаўляюцца [дз’], [ц’], што перадаецца на пісьме: лацінскі, мундзір, манцёр, гвардзеец, гвардзейскі, эцюдзік, каранцін.

Ва ўласных іншамоўных назвах вымаўляюцца як д, т, так і дз’, ц’; гэта адлюстроўваецца і ў напісанні: Дэфо, Гарыбальдзі, Цюрых, Стэндаль, Тэрэза.

54. Назавіце галосныя, перад якімі вымаўляюцца зычныя дз’, ц’. Як называюцца гэтыя галосныя? Чаму? Разгледзьце схему.

дз’, ц’

Перад мяккімі [в’] [м’]

Перад е, ё, ю, я, і

Перад суфіксамі -ін, -ір, -ік,

-ёр, -еец, -ейск

дзень / дня	дзвесце	каранцін
у хаце / хата	Дзмітрый	брыгадзір
дзённы / донны	дзверы	букецік
цюкаваць / тукаваць	Дзвіна	акцёр
дзюба / дуба		гвардзеец
		індзейскі

д, т

у большасці іншамоўных слоў

ва ўласных і іншамоўных назвах

д прыставачнае

т суфіксальнае не чаргуюцца з дз’, ц’

дырэктар	Антарктыда	падвозіць / падвезці
апладысменты	Дэфо	дзяцінства / у дзяцінстве
дыспут	Атэла
тэатр	Дэтрой
антэна	Тэкля

Але: арцель Але: Цюрых

цюль Дзяніс

дзюна і інш. Барадзіно і інш.

• Дапоўніце табліцу ўласнымі прыкладамі. Колькі гукаў абазначаюць ётаваныя галосныя ў запісаных вамі словах?

55. Прачытайце, выразна вымаўляючы зычныя [дз’] і [ц’]. Растлумачце правапіс літар д, т, дз, ц.

У горадзе, грудзі, выцякаць, ідзём, шосты, на вадзе, дзве, дзвесце, дзверы, Людміла, бацвінне, латынь, мядзведзь, Мацвей, Цвірка, валакардзін, мундзір, актрыса, акцёр, білет, Дэтройт, білецёр, адведаць, камандзір, мантаж, манцёр, арцель, бардзюр, дзюна, Ядвіга, лацінскі, нацюрморт, цір, у Літве, практыкант, Хрысціна, тыраж, тэхнічны, Дзідро, Цэрэтэлі, Тацішчаў, Цюмень, апладысменты, ратыфікацыя, у пітве, у грамадстве, дыспетчар, адвезці, дысконтны, тэарэтык, тыпаж, салдацік.

• Спішыце, класіфікуючы словы паводле пунктаў правіла, якія рэгулююць іх напісанне.

56. Прачытайце. Вызначце асноўную думку тэксту. Спішыце, расставіўшы знакі прыпынку. Падкрэсліце словы, у якіх адбыўся працэс дзекання або цекання.

Жывая мова заўсёды правярае слова на гучанне што не заўсёды робіць пісьмовая. Можна з упэўненасцю сказаць што калі б аўтар перш чым напісаць узяў на язык фразу ён не стаў бы заікацца “пакой вялікі па памеру”. Можна сказаць проста “вялікі пакой” ці хоць бы “пакой вялікі памерам”. (Рыгор Шкраба)

• Прааналізуйце выразы падскочыць уверх, дзякуючы нядбайнасці, вырашаць пытанні. Выпраўце памылкі, складзіце сказы з выпраўленымі варыянтамі.

57. Спішыце. На месцы пропуску ўстаўце патрэбныя літары, растлумачце іх правапіс.

1. Калі-нікалі, у выхадныя або святочныя дні, да кар’ера прыхо..іў Сямён. (В.Б.) 2. У ваенкама..е было шумна. (Жал.) 3. Алег зірнуў на расчыненыя д..веры пуні, і яму раптам здалося, што ў за..ененым праёме мільгануў нейкі бялёсы прывід. (М.З.) 4. І было ў гэтым холад..е нешта такое моцнае, здаровае, што Фед..я колькі часу стаяў нерухома і адчуваў, нібыта гэтае здароўе перадаецца і яму. (Жур.) 5. Стук у д..веры распужаў гэтыя думкі. (К-с) 6. Найбольш магутнай, багатай і прыгожай была сама Герцыке, шумны людны горад з д..вюма праваслаўнымі цэрквамі, з грозным княжацкім ..ерамам, з шыкоўнымі сяд..ібамі баяр і купцоў. (Л.Д.) 7. Звечара снег мацаваў даволі востры марозік, і нельга было падума..ь, што ўсё рушыцца раніцою. (Бр.) 8. Беражы ад..енне знову, а чэс..ь змоладу. (Прык.) 9. Дадому я вярнуўся толькі над..вячоркам, на змроку. (Сач.) 10. Не курыцца светлы пыл ус..яж дарог, у небе месяца праглянуў бледны рог, у небе ціха зоркі рас..вілі. (Багд.)

• Выпішыце пяць слоў, у якіх не супадае колькасць літар і гукаў. Запішыце іх транскрыпцыю.

• У складаных сказах падкрэсліце граматычныя асновы. Пабудуйце схемы гэтых сказаў.

• Знайдзіце ў практыкаванні ўстарэлыя словы; выпішыце іх, вусна растлумачце значэнне.

58. Запішыце па-беларуску. Растлумачце правапіс д – дз, т – ц.

Модификация, дизельное топливо, Тюмень, подвезти, пьедестал, ноктюрн, диатез, квартира, в агентстве, мундир, де Бальзак, жакетик, гетеродин, Гаити, декабристы, гвоздь, авторитетный, аптечный киоск, зачерствевший хлеб, в искусстве, тираж, клятвенный, тигровая шкура, вахтёр, царственный, подвиг, диссертация, бигуди, в аббатстве, твёрдый, Палестина.

• Зрабіце фанетычны аналіз уласных назоўнікаў.

• Растлумачце значэнне агульных запазычаных назоўнікаў. Вусна складзіце з імі сказы.

59. Перакладзіце тэкст на беларускую мову.

Письмо – великое достояние человечества, великое достояние каждого народа, овладевшего письменностью, и каждого грамотного человека. Оно используется во всех областях деятельности людей: в организации производства, в науке и литературе, в массовой информации и связи, в международных и политических отношениях, в просвещении и образовании. Письмо – это «врата учености», так как все начинается с обучения письму и чтению. (Алексей Моисеев)

• Калі паявілася пісьменнасць у славян? Хто з’яўляецца аўтарам славянскага алфавіта?

• Запішыце пераклад, падкрэсліце словы, у якіх вымаўляюцца зычныя [дз’], [ц’]. Растлумачце правапіс гэтых слоў.