Тикшерү үрнәге:
Бирем: Тексттагы сүзләрне кулланылыш даирәсе (сферасы) ягыннан тикшерегез.
1. Түбәтәй парча, бәрхет (хәтфә), сатин, әдрәс, бикасәп, ситса кебек тукымалардан тегелгән. Шунлыктан тукымага карап хәтфә түбәтәй, парча түбәтәй, сатин түбәтәй һ.б. аерылып йөртелгән. Түбәтәй, гадәттә, бәрхеткә энҗе, алтын яки көмеш ука, канитель, тәңкә белән бизәлгән һәм бизәү материалы буенча энҗеле түбәтәй, укалы түбәтәй, кәнителле түбәтәй, тәңкәле түбәтәй дип аталган. Моннан тыш, төрле төстәге ефәк яки башка мамык җеп белән чигелгән түбәтәйләр бизәкләренә карап та аерып йөртелгәннәр. Мәсәлән, кырыена укалы җептән берничә рәт бормалы сызык бизәкләр ясалган түбәтәй чит юллы түбәтәй // кыршаулы түбәтәй дип аталган. Түбәсенә чигелгән бизәкләр санына карап өч үрнәкле, дүрт үрнәкле, биш үрнәкле түбәтәй, бизәкләрнең формасы буенча яфраклы түбәтәй, йолдызлы түбәтәй, алмалы түбәтәй дип атаганнар.
Түбәтәйләрне аерым милләткә хас үзенчәлекләренә карап та аералар. Мәсәлән, татар түбәтәе – тигез түбәле хәтфә түбәтәй. Аның формасын саклау өчен янәшә кыек сызыклар буенча 0,3 мм ара калдырып сырып чыгалар да җөй араларына кыл үткәрәләр. Үзбәк түбәтәен түбәсен бераз очлырак итеп, сырмыйча гына чигәләр. Бохар түбәтәе дүрт почмаклы һәм икегә бөкләнә торган итеп кара төстәге бәрхет, сатин һ.б. тукымага ак җеп белән чигеп эшләнә.
(Р.Рәхимова)
Бу текста һәнәрчелек сүзләре өстенлек итә, алар баш киеме тегүчеләр теленә карый: түбәтәй, энҗеле түбәтәй, укалы түбәтәй, кәнителле түбәтәй, тәңкәле түбәтәй, хәтфә түбәтәй, парча түбәтәй, сатин түбәтәй, чит юллы түбәтәй, кыршаулы түбәтәй, өч үрнәкле, дүрт үрнәкле, биш үрнәкле түбәтәй, яфраклы түбәтәй, йолдызлы түбәтәй, алмалы түбәтәй; татар түбәтәе, үзбәк түбәтәе, бохар түбәтәе – баш киеме һәм аның төрләре атамалары; парча, бәрхет (хәтфә), сатин, әдрәс, бикасәп, ситса, тукыма; ука, канитель, тәңкә, ефәк җеп, мамык җеп – тегү материаллары атамалары; сыру, чигү – тегү алымнары терминнары; җөй, кыл – тегеү элементлары атамалары.
2. ...Үзгәртүләр кирәк аңнарда!
Үзгәртәргә – көрәшчеләр кирәк!
Җиңү чәме кирәк каннарда!
(С.Рәхмәтулла)
Бу өзектә диалекталь чәм сүзе «дәрт, теләк» мәгъәсендә кулланылган. Ул мишәр диалектына карый. Бу сүз шулай ук ырымбур, минзәлә, абдуллин, стәрлетамак сөйләшләрендә «гарьлек» мәгъәсендә дә билгеле.
3. Атна буе чират торам
«Ярты»лар алгаларга...
Авылдашлар килә...
Керә
Кунарга калгаларга.
Төне буе сыйлым үзләрен,
Сытмый чырайлар гына:
Алларында – чәйләр-мәйләр,
Итләр вә майлар гына!..
(Уйласыннар: «Калаларда
Яши, – дип, – байлар гына!»)
(С.Рәхмәтулла)
Бу өзектә ярты, мәй сүзләре жаргон сүзләр булып санала.
4. Ну, шту сез, егетләр! Шушындый малны кулга төшергәч, мөгәричтән бер «пәнҗеки» жәлләп торырга! Нужәли инде без ахырда әнә тегендә фәртмагка кереп тахил шәрабыннан авыз итмибез? Ә аның йөз граммына, беләсезме, күпме «корт» кирәк? Йөз граммы — бер почмак та бер сикәш! Белдегезме? (М.Мәһдиев)
(Билгеләнгән сүзләр — арго сүзләр)
Бу өзектә мөгәрич, «пәнҗеки», фәртмаг, тахил, «корт», почмак, сикәш арго сүзләр, шту, жәлләп, нужәли алынма гади сөйләм сүзләре дип карала.
Бирем: Тексттагы сүзләрне кулланылыш активлыгына карап тикшерегез. (Бу катлам актив һәм пассив сүзләргә бүленә. Пассив сүзләргә неологизмнар (яңа сүзләрне), архаизмнар белән тарихи сүзләр (искергән сүзләр) карый. Ә калган сүзләр актив сүзләр буларак билгеләнә).
1. Тимерчеләр Кубрат хан алаена калканнар, сөңгеләр, кылычлар, хәнҗәр, уклар, бик оста итеп очлым, күкрәк, терсәк, тез башы каплагычлары ясыйлар иде. Көбә ясаучылар аерым – көбәне фарсыдан килгән осталар ясый. Әйбәт кылычларны, хәнҗәрләрне, ятаганнарны греклар җитештерә.
(М.Хәбибуллин)
Өзектә хан «борынгы титул, ил башлыгы», калкан, сөңге, кылыч, хәнҗәр, ук, ятаган «борынгы корал төрләре», очлым «сугыш өчен борыңгы баш киеме, шлем», көбә «вак боҗраларны бер-берсенә кертеп эшләнгән сугыш өчен борынгы өс киеме» – тарихи сүзләр, алай «гаскәр» – архаик сүз. Алар искергән сүзләр рәтенә керә.
2. ...Компанияләренең менеджерлык осталыгы артуы продукцияне җитештерү генә түгел, бәлки аны сата-урнаштыра, яңа базарларга, шул исәптән чит илнекеләргә чыгара белүне стимуллаштыра. Идарәнең инновацияле ысуллары дәүләт идарәсе дәрәҗәсендә дә кулланыла. Икътисад һәм социаль өлкә белән идарә итү инструментларын куллану гамәлгә кертелә.
(«Кызыл таң» газетасыннан)
Текста менеджерлык, стимуллаштыру, инновация, икътисад, социаль – алынма неологизмнар. Анда шулай ук башка алынма сүзләр дә бар: компания, продукция, инструмент – рус теленнән, идарә, ысул, дәүләт, дәрәҗә, гамәл – гарәп теленнән.
Бирем: Өзектән телнең эмоциональ-экспрессив катламнарын билгеләгез. (Бу катламга стильара лексика, көнкүреш лексика һәм китапча сүзләр керә. Стильара лексиканы барлык стилләрдә кулланыла торган, экспрессив бизәктән азат, эмоциональ яктан битараф сүзләр тәшкил итә. Көнкүреш лексика әдәби телдә кулланылуы чикләнгән, көндәлек сөйләмдә очрый торган сүзләр. Алар гомумхалык һәм диалекталь көнкүреш сүзләргә бүленә. Гомум халык көнкүреш сүзләре шулай ук икегә төркемләнә: әдәби нормаларны бозмый торган көнкүреш сүзләр һәм нормага бәйле булмаган гади сөйләм сүзләре. Гади сөйләм сүзләренең бер төрен вульгар сүзләр дип атыйлар. Китапча сүзләр итеп стилистик чикләнгән, нигездә, язма әдәби сөйләмгә хас сүзләр билгеләнә (терминнар, экзотизмнар, варваризмнар, шигъри сүзләр һ. б.). Калган сүзләр стилистик битараф сүзләр).
1. «Үлемне җиңеп була!» – дип,
Лыгырдау – ялган, ялган:
Көрәшче картәтине дә
Газраил бөгеп салган.
(С.Рәхмәтулла)
2. Безме? Без ул – яшь чакларда
Җирне туп итеп ордык,
Айга да «шлем кидердек»,
Кояшны буйсындырдык.
(И.Юзиев)
3. Бары – бергә,
Югы – уртак!..
Ник юкка ваклашырга?
Чөкердәшеп сүзләр бетми,
Вәгъдәләр – хатлашырга!..
(С.Рәхмәтулла)
Бу өзекләрдә лыгырдау, ордык, чөкердәшеп – гади сөйләм сүзләре, лыгырдауны, ордыкны вульгар сүзләр дип тә билгеләргә мөмкин. Айга да «шлем кидердек» – китапча шигъри әйтем.
4. Батырлардан батыр,
киң күңелле,
Рыцарский егет идек без.
Шул егетләр бүген
танымаслык –
Феодальный бабай кебекбез. (Ә.Атнабай)
Рыцарский, феодальный – китапча сүзләрдән варваризмнар дип карала. Өзектә рыцарский һәм феодальный, егет һәм бабай сүзләре контекстуаль антонимнар да булып торалар.
5. Тулган айга карап торгангамы,
Күңелем мөлдерәмә тулы.
Җирдә юллар бихисап булса да,
Ымсындыра киек каз юлы. (Р.Мөхияр)
Тулган айга карау, күңел мөлдерәмә тулы, ымсындыра киек каз юлы – китапча әйтемнәрдән шигъри тезмәләр.
Бирем: Текстка тулы лексик анализ ясагыз. (Мондый бирем вакытында югарыда күрсәтелгән тикшерү тәртибе һәм үрнәкләр исәпкә алына. Йомгакта анализга нәтиҗә ясала).
... Шагыйрь дә бит, башкалар кебек, замана баласы. Тик ул тирә-юньгә яшьтәшләренә караганда игътибарлырак, күңел күзе сизгеррәк. Кордашлары-замандашлары күреп-шәйләп өлгермәгән, сиземләп тә уйлап бетмәгән күренешләргә игътибарны юнәлтә, аларның күз-колакларына, җырлары, моң-сазына әйләнә. Шигъри шәхес төсмерләп-тоеп, белеп сурәтләгәннәр шулай итеп вакыт елъязмасына, шигъри тарихка әйләнә... Марис та (Нәзиров – И.Н.) үз шигъри дөньясын, үз юлын, үз тавышын тапкан шагыйрь.
Дөнья хакында уйлану, яшәеш алым, кешенең авыр һәм шул ук вакытта бөек вазифасының мәгънәсен ачырга омтылуын чагылдыруга корылган шигырьләрне эченә алган “Йолдызлар табын кора” дигән бу китапны ниндидер дәрәҗәдә сөземтәләр китабы дип тә атарга мөмкин. Шуңа хәзер кадимге сөйләмдә “яши” сүзенә басым ясала дип әйтергә булыр иде. Ә яшәү җиңел түгел. Гомумән, кем соң әле дөнья көтүне җиңел дигән?..
(Р.Әмиров)
Шагыйрь – бер мәгънәле сүз; туры мәгънәдә; синонимнары: шигырьче, шигырь язучы, тезмәче, бәет чыгаручы, доминанта – шагыйрь; гарәп сүзе; гомумкулланылыш сүзе; актив сүз.
Замана баласы – фразеологизм; туры мәгънәдә; синонимнары: чор баласы, дәвер баласы, доминанта – замана баласы; татар сүзтезмәсе, заман – гарәп сүзе, бала – гомум төрки сүз; гомумкулланылыш сүзе; актив лексикага керә; китапча сүз.
Тирә-юнь – бер мәгънәле сүз; туры мәгънәдә; синонимнары: тирә-як, әйләнә-тирә, тирәлек, чолганыш, әтраф, һәр тараф, доминанта – тирә-як; төрки-татар сүзе; гомумкулланылыш сүзе, актив лексикага керә.
Яшьтәш – бер мәгънәле сүз; туры мәгънәдә; синонимнары: елдаш, берьелгы, бер яшьтәге, бер яшьлек, яшьти, бер яшьтә, доминанта – яшьтәш; төрки-татар сүзе; гомумкулланылыш сүзе, актив лексикага керә.
Игътибарлы – күп мәгънәле сүз; туры мәгънәдә; синонимнары: илтифатлы, дикъкатле, колак салучан, илтифат итүчән, дикъкат итүчән, хөрмәт итүчән, санга сугучан, доминанта – игътибарлы; гарәп сүзе; гомумкулланылыш сүзе, актив лексикага керә.
Күңел күзе – фразеологизм; күчерелмә мәгънәдә кулланылган, метафора; төрки-татар сүзтезмәсе, күңел – гомум төрки сүз, бала – гомум төрки сүз; гомумкулланылыш сүзе, актив лексикага керә; китапча шигъри сүз.
Сизгер – бер мәгънәле сүз; туры мәгънәдә; синонимнары: уяу, сак, үткен, доминанта – сизгер; гомум төрки сүз; гомумкулланылыш сүзе, актив лексикага керә.