Лексик анализ
Лексик анализ – укучыларның сүзлек байлыгын арттыруда, сөйләмнәрен үстерүдә мөһим алым булып тора. Ул сүзне куллануда игътибарлы булуны сорый, аның асылына төшенергә ярдәм итә, яшь буында аңа карата ихтирам тәрбияли.
Лексик анализ тикшерү объектына карап ике төрле була: сүзгә лексик анализ һәм текстка (аерым өзеккә) лексик анализ. Сүзгә лексик анализ ясаганда сүз тексттан аерым яисә җөмлә составында алына һәм билгеле бер тәртиптә тикшерелә. Текстка лексик анализ үзгәрәк, ул күбрәк вакыт сарыф итүне дә таләп итә. Һәр төрнең үз нечкәлекләре һәм эш алымнары бар.
Күләме ягыннан лексик анализның һәр ике төре дә тулы һәм өлешчә була ала. Шуңа күрә укытучы алдан ук максатка ярашлы анализ төрен билгеләргә һәм эш алымнарын сайларга тиеш. Татар теленең гамәли курсында күп очрак та сүзгә лексик анализның тулы төре, текстка лексик анализның өлешчә төре башкарыла, чөнки ул лингвистик анализның башка төрләре белән бәйле оештырыла. Бик сирәк очракларда гына аерым текстка лексик анализ тулы дәрәҗәсенә үстерелергә мөмкин. Бу очракта ул аерым эш формасын ала һәм башлангыч чорда укытучы җитәкчелегендә башкарыла.
I. Сүзгә лексик анализ ясау тәртибе.
Тексттан сүз җөмлә составында яисә аерым алына һәм эш түбәндәге тәртиптә башкарыла:
Сүзләр төшөнчә белдерү-белдермәү ягыннан төркемләнә.
Лексик мәгънә типлары ягыннан характеристика.
Бер мәгънәле һәм күп мәгънәле сүзләр ачыклана, күчерелмә мәгънәдә кулланылган сүзләр булса, төре (метафора, метонимия, синекдоха) билгеләнә.
Омонимнар табыла, төре билгеләнә.
Синоним сүзләр табыла, төре күрсәтелә, синонимик рәте төзелә, доминанта сүз билгеләнә.
Антонимнар табыла, төре күрсәтелә (гомумтел яисә контекстуаль булуы).
Сүзләр килеп чыгышлары ягыннан (гомумтөрки һәм татар теленең үз сүзләре, гарәп сүзләре, фарсы сүзләре, рус теленнән һәм рус теле аша кергән халыкара лексика) төркемләнә, шул төркемгә хас үзенчәлекләр әйтелә.
Фразеологик әйтелмәләр, шул исәптән мәкаль, әйтем, канатлы сүзләр күрсәтелә, төрләре билгеләнә.
Кулланылыш даирәсе ягыннан сүзләрнең төркеме күрсәтелә (диалекталь лексика, һөнәрчелек лексикасы, жаргон һәм арго сүзләр, терминнар).
Стильара сүзләр, гади сөйләм сүзләре, китапча сүзләр билгеләнә.
Сүзләр кулланылыш дәрәҗәсе ягыннан анализлана, искергән һәм яңа сүзләр табыла, төрләре билгеләнә.
Үрнәк
Җәйге ачык сәхнәдән концерт моңнары ишетелә. (Р.Низамиев)
Җәйге - мөстәкыйль, конкрет, ирекле, туры мәгънәдә, омоним, синонимнары юк, антонимы - кышкы, төрки-татар чыгышлы, актив лексика составында, гомумкулланыш сүзе.
Сәхнәдән - мөстәкыйль, конкрет, ирекле, туры мәгънәдә, омоним, синоним, антонимнары юк, гарәп теленнән кергән гомумкулланыштагы сүз.
Искәрмә: Югарыда лексик анализның тулы төре бирелде, ягъни шул рәвешчә, тәкъдим ителгән җөмләдәге барлык сүзләргә дә анализ ясала. Өлешчә анализ һәр сүзне аерып тикшермичә, лексик яктан кызыклы булган берәмлекләрне генә тикшерүгә кайтып кала.
Мондый тәртиптә башкарылган тикшерү сүзгә тулы лексик анализ дип атала. Күрсәтелгән тәртипнең аерым пунктлары гына башкарылса, ул сүзгә өлешчә лексик анализ була.