Пытанне 23

Сiмяон Полацкi (Самуiл Гаўрылавіч, паводле некаторых звестак – Емяльянавiч Пятроўскi-Сiтнiяновiч: 1629—25.8.1680 г.) – беларускі і рускі пісьменнік, філосаф-асветнік, перакладчык, педагог, тэолаг, грамадскі і царкоўны дзеяч дзеяч. Нарадзіўся ў Полацку. Паходзіў, як мяркуюць, з купецкага саслоўя. Атрымаў адукацыю ў Кiева-Магiлянскім калегiуме (каля 1650 г.) і Віленскай езуіцкай акадэміі (да 1653 г.). У віленскі перыяд жыцця стаў манахам уніяцкага ордэна базыльян. Але гэта не перашкодзіла яму быць лаяльным дзеячам праваслаўнай рускай царквы ў Маскве. З сярэдзіны 1650-х да 1664 г. – настаўнік брацкай школы ў Полацку, пры Богаяўленскім манастыры. Каля 1656 г. прыняў праваслаўнае манаства пад імем Сімяон.

Чалавек па натуры дзейсны, працавіты, ён выкарыстаў усе магчымасці для грамадскага і літаратурнага самавыяўлення. Пісаў вершы, прамовы, навуковыя трактаты. Акрамя роднай беларускай мовы, дасканала валодаў лацінскай, польскай, царкоўнаславянскай, рускай. З прыходам Сімяона вакол манастыра згуртавалася кола таленавітых беларускіх літаратараў і педагогаў. Ён шмат стараўся для праваслаўнага брацтва, аднак прытрымліваўся талерантнасці, ухіляўся ад крытыкі каталіцызму, імкнуўся да ўзгаднення дагматычных разыходжанняў.

Як высокаадукаваны настаўнік і пісьменнік, Сімяон Полацкі аднолькава добра ведаў славянскую і заходнееўрапейскую культуры і імкнуўся да іх сінтэзу. Вiдаць, не выпадкова Сiмяон, якi атрымаў і праваслаўную, i ка¬талiцкую адукацыю, схiлiўся да кампрамiснага памiж iмi унiяцтва. Яно, верагодна, здавалася яму адзiна прыемлемай формай зблi¬жэння заходне- i ўсходне¬еў¬ра¬пей¬скiх традыцый i культур. Будучы манахам ордэна базыльян, прапагандаваў ідэю ўз’яднання хрысціян пад духоўнай эгідай папы рымскага і пад дзяржаўным патранатам маскоўскага цара. Нават у маскоўскі перыяд жыцця падпісваўся як “полацкі іераманах ордэна св.Васіля Вялікага”.

У полацкі перыяд творчасці Сімяон пісаў пераважна па-беларуску, кніжным урачыстым стылем, набліжаным да царкоўнаславянскай мовы. Яго раннія вершы мелі рэлігійна-культавае прызначэнне. Характэрная рыса яго твораў гэтага перыяду – патрыятызм, любоў і пашана да свайго народа, роднага горада і краю.

Вайна паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай 1654—1667 г. крута памяняла не толькi намеры, але i ўсё жыццё i далейшы лёс 25-гадовага Сiмяона. Захоп маскоўскай ар¬мiяй на працягу 1654—1655 гг. амаль усёй Беларусi, сталiцы Вялікага княства Літоўскага Вiльнi зрабiў на яго вялiкае ўражанне, пахіснуў веру маладога чалавека ў стабільнасць Рэчы Паспалітай. У той сітуацыі ён паказаў сябе прагматыкам і пачаў ускладаць надзеі, што яго радзіму выратуе палітычны саюз з Расіяй.

Пасля захопу Полацка рускім царом Аляксеем Мiхайлавiчам Сімяон разам са сваiмi выхаванцамi вiтаў яго хвалебнымі вершамі як вызвалiцеля беларускага народа, прысвяціў яму шэраг урачыстых вершаваных віншаванняў з нагоды ўзяцця расійскім войскам іншых беларускіх гарадоў. Аднак пісьменніка ніколі не пакідала любоў да сваёй радзімы – Беларусі і Рэчы Паспалітай. Тады ж ён напісаў шэраг палітычна-сатырычных твораў, у якіх выкрываў захопніцкую авантуру шведскага караля Карла Х Густава, які ў сярэдзіне ХVII ст. хацеў падзяліць Рэч Паспалітую, прыкрываючыя Кейданскай уніяй Вялікага княства Літоўскага са Швецыяй.

У такіх трагічных умовах заканчваецца беларускі перыяд творчасці Сімяона Полацкага. У 1660 г. ён ездзiў у Маскву прасiць дапамогi для полацкага манастыра, некаторы час жыў там, прадставiў цару хвалебную “Дэкламацыю”, у якой назваў яго “царом-Сонцам”. У 1664 г. прыняў запрашэнне пераехаць у Маскву. Баючыся ганенняў з боку ўлад Рэчы Паспалiтай, ён, як прыхiльнiк маскоўскай арыентацыi, пакiнуў родны горад. Меркаваў, што часова, а аказалася – назаўсёды.

Сiмяон становіцца прыхiльнiкам, а потым iдэолагам праваслаўя i расiйскага самадзяржаўя. Яго выбар быў як вымушаным, так i добраахвотным. У драматычнай дылеме, якую яму прапанавала жыццё, — патрыятызм або кар’ера — ён выбраў апошняе. У Маскве Полацкі вымушаны быў адмовiцца ад роднай мовы. Ён паклаў пачатак згубнаму для беларускай культуры працэсу культурнай эмiграцыi, якi ў XVIII—XIX ст. набыў масавы характар, калі інтэлектуальна-творчыя сiлы беларускага народа з прычыны адсутнасцi ўласнай дзяржаўнасцi i нацыянальнай самасвядомасцi “эмiг¬равалi” або ў польскую, або ў рускую культуру.

Сімяон арганізаваў пры Заіконаспаскім манастыры “лацінскую” школу для падрыхтоўкі служачых Тайнага прыказа – асабістай канцылярыі цара. Пісьменніка пасялілі побач з царскімі палатамі і залічылі на дзяржаўнае забеспячэнне. Ён стаў разам з вучоным візантыйцам Паісіем Лігарыдам дарадчыкам цара па царкоўных справах, перакладчыкам і рэдактарам. С.Полацкі стаў першым прыдворным паэтам расійскіх цароў. Яго запрашалі на прыдворныя ўрачыстасці, дзе паэт чытаў свае вершаваныя віншаванні. Прыдворныя здзіўляліся і захапляліся Сімяонавымі вершамі. Найбольшай падтрымкай ён карыстаўся ў цара Фёдара Аляксеевіча (1676–1682). Прыхільнік асветнага абсалютызму, Сімяон быў ў цэнтры палітычных і рэлігійных праблем Маскоўскай дзяржавы. Уплыў беларускага асветніка на царскі двор асабліва ўзмацніўся пасля 1667 г., калі ён быў прызначаны выхавацелем і настаўнікам царскіх дзяцей, сярод якіх быў і будучы імператар Пётр І. Дзякуючы адукацыі і шырокаму кругагляду царскія наследнікі заклалі асновы тых перабудоў і перамен, якія завяршыў Пётр І.

Росту аўтарытэту С.Полацкага садзейнічала актыўная палеміка з ідэолагамі стараабрадцаў, асуджэнне – праўда, не заўсёды справядлівае – іншадумцаў і ўдзел у Вялікім саборы (1667–1668 г.), на якім ён быў сакратаром-перакладчыкам блізкаўсходніх патрыярхаў: александрыйскага і антыахійскага, а таксама мітрапаліта газскага Паісія Лігарыда. Сабор асудзіў патрыярха Нікана, рэформы якога Сімяон Полацкі спачатку падтрымліваў.

Галоўны клопат беларускага пісьменніка ў Маскве – педагагічныя, асветніцкія, выдавецкія справы. Ён заснаваў незалежную ад патрыяршай цэнзуры друкарню і сярод першых кніг надрукаваў падручнік для дзяцей – “Буквар мовы славенскай”. Пераклаў на вершы і выдаў у сваёй друкарні “Псалтыр рыфматворны”, які стаў папулярным песеннікам сярод адукаваных людзей таго часу.

За палітычнай і царкоўнай барацьбой пісьменнік не забываў пра сваё наканаванне – літаратурную творчасць. Яго пяру належаць тэалагічны трактат, зборнікі пропаведзяў, вершы, п’есы. Энцыклапедычны характар носяць зборнікі яго царкоўна- хрысціянскіх “слоў” і “казанняў” “Абед душэўны” і “Вячэра душэўная”. Аснову літаратурнай спадчыны Сімяона Полацкага складаюць выдадзеныя пасмяротна зборнікі “Ветраград мнагацветны” (у перакладзе на сучасную мову – “Сад шматколерны”) і “Рыфмалагіён, або вершаслоў”. Першы служыў для рускай публікі сапраўднай энцыклапедыяй ведаў па гісторыі, антычнай міфалогіі, філасофіі, тэалогіі, маралі і хрысціянскай сімволіцы. Драматычныя творы з другога зборніка ставіліся ў прыдворных тэатрах Крамля. Так з драматургіі С.Полацкага ў Расіі пачынаўся прафесійны тэатр. Увесь час службы пры маскоўскім двары Сімяон Полацкі займаўся таксама перакладчыцкай дзейнасцю. Перакладаў з латыні і польскай мовы, літаратурна апрацоўваў папулярныя тады свецкія і царкоўныя творы.

У Маскве да грамадзянскай і рэлігійнай дзейнасці асветніка і яго творчай спадчыны ставіліся неадназначна. Пісьменнікі і царкоўныя дзеячы грэка-візантыйскай арыентацыі не давяралі “лаціністу” і “заходніку” Сімяону Полацкаму, лічылі яго веды імудрасць небяспечнымі, хоць і паважалі яго талент і энцыклапедычную адукаванасць. З асуджэннем яго асобных твораў выступілі Епіфаній Славінецкі і Яўфімій Чудаўскі. Але гэтыя рознагалоссі не перашкаджалі яго сяброўству са Славінецкім. Літаратурная і агульнакультурная праграма полацкага асветніка, накіраваная на далучэнне Расіі да еўрапейскага культурнага рэгіёна, паступова перамагала, хоць адносіны паміж маскоўскімі артадоксамі і “лаціністамі”, выхадцамі з Беларусі і Украіны, часта ўскладняліся. Займаючы ў Маскве ключавую пазіцыю ў справе пашырэння заходнееўрапейскай культуры, папярэднік ідэолагаў асветнага абсалютызму эпохі Пятра І Сімяон Полацкі здолеў пераканаць кансерватараў-традыцыяналістаў пры двары Аляксея Міхайлавіча ў неабходнасці народнай адукацыі паводле еўрапейскага школьна-універсітэцкага метаду, далучэння прыдворных да свецкай літаратуры, музыкі, тэатра.

У Маскве С.Полацкі здабыў еўрапейскую славу. Пра вучонага манаха-базыльяніна і яго літаратурныя творы ў ХVII ст. апавясцілі Еўропу курляндскі арыстакрат Якуб Рэйтэнфель у сваіх “Сказаннях пра Масковію”, выдадзеных па-лацінску ў Падуі і па-нямецку ў Нюрнбергу, пазней – оксфардскі лінгвіст Лудольф у кнізе “Расійская граматыка”.

За год да смерці асветнік працаваў над праектам рускай вышэйшай школы на ўзор Кіева-магілянскай акадэміі. Мелася на ўвазе выкладанне ў ёй не толькі грэчаскай мовы і багаслоўя, але дасягненняў еўрапейскай гуманітарнай навукі і культуры, лацінскай мовы і натурфіласофіі. Пісьменнік памёр на 51-м годзе жыцця. Сваю прыватную бібліятэку, найбагацейшую ў тагачаснай Маскве, ён завяшчаў полацкаму, маскоўскаму і кіеўскаму манастырам, а грошы падзяліў паміж беларускімі манастырамі ў Полацку, Віцебску, Оршы, Мінску і Вільні. Магілы С.Полацкага не захавалася, а надмагільная пліта з эпітафіяй аўтарства Сільвестра Мядзведзева захоўваецца ў маскоўскім Спаскім саборы былога Заіконаспаскага манастыра. Праз некалькі год пасля Сімяонавай смерці запарожскія казакі папрасілі прыслаць ім з Масквы кнігі знакамітага палачаніна. Іх просьбы не выканалі, бо праваслаўная царква абвясціла Сімяонавым творам анафему і забараніла згадваць іх як ерэтычныя.

Літаратурная, багаслоўская і навукова-асветніцкая спадчына Сімяона Полацкага шматгранная і не перастае здзіўляць даследчыкаў сваёй энцыклапедычнасцю. Сам пісьменнік паспеў надрукаваць толькі асобныя свае творы. Буйнейшыя яго сачыненні былі выдадзены пасмяротна ў ХVIII–ХХ cт. Вучоныя і пісьменнікі пішуць пра Сімяона кнігі. Паводле рашэння ЮНЕСКА імя Сімяона Полацкага было ўнесена ў каляндар памятных дат 1980 г.

С. В. Марозава

Пытанне 24

Казімір Лышчынскі

Імя Казіміра Лышчынскага (4.3.1634 г. – 30.3.1689 г.) пачэсна стаіць ў адным шэрагу з імёнамі волатаў думкі – “вялікіх ерэтыкоў” Мігеля Сервета, Джардана Бруна, Лючыліа Ваніні. Гэтак жа, як і яны, ён – адна з зорак першай велічыні на еўрапейскім філасофскім небасхіле ХVII ст. – паплаціўся жыццём за свае погляды.

Беларускі мысліцель, грамадска-палітычны дзеяч і педагог Казімір Лышчынскі нарадзіўся ў Вялікім княстве Літоўскім, у маёнтку Лышчыцы Брэсцкага ваяводства (цяпер Брэсцкі раён). Паходзіў са старажытнага, але небагатага шляхецкага роду. Будучы здольным маладым чалавекам, атрымаў добрую адукацыю ў езуіцкіх калегіумах Брэста, Кракава і Каліша. У 1658 г. уступіў у ордэн езуітаў. У 1665 г., пасля вучобы ў Калішы, стаў выкладчыкам і памочнікам рэктара Брэсцкага езуіцкага калегіума.

Нарадзіўся філосаф у той час, калі над Еўропай заканчвалася эпоха Адраджэння і ў Беларусі набірала сілу каталіцкая рэакцыя. Але ў інтэлектуальнай атмасферы ХVII ст. ужо з’яўляліся проблескі вольнай думкі. Ашаламляльная выснова аб неіснаванні бога, да якой дапытлівы розум Лышчынскага прыйшоў у Калішы, крута змяніла хаду яго думак і жыцця. Ён парваў у 1666 г. з езуітамі, вярнуўся ў родны маёнтак і заняўся актыўнай навуковай, педагагічнай і грамадска-палітычнай дзейнасцю. Малады, энергічны, эрудыраваны, Лышчынскі хутка заваёўваў аўтарытэт у сваім асяроддзі. Берасцейская шляхта тройчы абірае яго паслом на варшаўскія соймы (1669, 1673, 1674). Ад яе імя ён браў ўдзел у выбарах на трон Рэчы Паспалітай каралёў Міхаіла Карыбута Вішнявецкага, Яна ІІІ Сабескага. Апошні ведаў Лышчынскага асабіста, цаніў як грамадскага дзеяча, у 1682 г. прызначаў на адказную пасаду падсудка брэсцкага земскага суда.

Адначасова ў сваім маёнтку выкладаў у мясцовай школе дзецям шляхты і сялян мовы, асновы навук. Узмоцнена вывучаў філасофскія і тэалагічныя творы антычных і сучасных аўтараў, у тым ліку ўключаныя ў “Індэкс забароненых кніг”. Вольны час прысвячаў філасофскім развагам, спробам па-свойму вытлумачыць свет і законы яго развіцця. Так нараджаўся трактат “Аб неіснаванні бога” (“De non existentia Dei”), кожная выснова якога пахла вогнішчам інквізіцыі. Ён быў напісаны на латыні на 530 старонках уборыстым почыркам.

Трактат Лышчынскага – арыгінальны філасофскі твор, у якім аўтар выступіў супраць рэлігійнага светаразумення. Ён сцвярджаў, што прырода развіваецца па ўласных законах і не мае патрэбы ў звышнатуральным розуме, а свет існуе вечна. Лічыў, што ўяўленні людзей пра бога – вынік іх фантазіі і памылак. Адмаўляў бессмяротнасць душы, тройцу, замагільны свет, уваскрасенне з мёртвых, крытыкаваў лад жыцця каталіцкага духавенства, настойваў на замене царкоўнага шлюбу грамадзянскім і быў адным з першых прапагандыстаў ідэй утапічнага сацыялізму на Беларусі. Мысліцель марыў аб сацыяльнай роўнасці і свабодзе, жадаў бачыць “свет без улады, гарады без начальнікаў, народы без гаспадароў”. Частка гэтага трактата была спалена разам з яго аўтарам, лёс астатняй часткі невядомы. Некалькі яго фрагментаў зберагаюцца зараз у горадзе Курнік (Польшча).

Сваіх ідэй вальнадумец не хаваў, а нёс іх сучаснікам: дзяліўся імі з вучнямі, сябрамі, суседзямі, знаёмымі. Езуіты не прабачылі здрады свайму былому сабрату. У 1687 г. іх агент Ян Бжоска – ён жа даўні знаёмец і сусед Лышчынскага – выкраў 15 сшыткаў тайна напісанага трактата і разам са сваім даносам, гучна названым “Маніфестам”, перадаў віленскаму біскупу Бжастоўскаму. Разам з паметкамі “Значыць, Бога няма”, зробленымі філосафам на палях кнігі кальвініста Альстэда “Натуральная тэалогія”, трактат стаў падставай для абвінавачвання ў атэізме і ў 1688 г. зняволення. Мысліцель апынуўся ў віленскай турме. Духоўны суд вынес прыгавор: смерць праз спаленне.

У абарону Лышчынскага і сваіх вольнасцяў выступіла берасцейская шляхта – паводле Статута Вялікага княства Літоўскага яна была непадсудна духоўнаму суду. Тады пад ціскам клерыкалаў кароль Ян ІІІ перадаў справу на разгляд вальнага (агульнадзяржаўнага) сойма Рэчы Паспалітай. Судзіць іншадумца першапачаткова меркавалі на сойме 1688 г. у Гродне, але ён быў сарваны. Тады справа была перададзена на разгляд варшаўскага сойма. У Варшаву, куды К.Лышчынскі неаднойчы прыязджаў соймавым дэпутатам, на гэты раз яго прывезлі як вязня. Слуханні па яго справе доўжыліся з 15 лютага да 28 сакавіка 1689 г. і занялі 19 пасяджэнняў. Прысуд быў такім жа: спаленне на вогнішчы. Кароль Ян ІІІ, які сямю гадамі раней адзначаў заслугі Лышчынскага, такую пастанову ўхваліў, але па просьбе падсуднага замяніў гэту пакутніцкую кару адсячэннем галавы.

30 сакавіка 1689 г. на плошчы Старога мяста ў Варшаве, у прысутнасці шматтысячнага натоўпа, адбылося публічнае пакаранне. Казімір Лышчынскі мужна сустрэў сваю апошнюю хвіліну. Спачатку кат распаленымі абцугамі вырваў язык і вусны, якімі ён абражаў бога, потым на малым агні спалілі рукі, “якія стваралі агідныя творы”. Абезгалоўленае цела філосафа спалілі за горадам на вогнішчы, а попелам стрэлілі з гарматы. Вогніша паглынула і сачыненне Лышчынскага разам з кнігай Альстэда з заўвагамі мучаніка на палях. Нават папа рымскі, які пільна сачыў за справай беларускага матэрыяліста, назваў пакаранне занадта жорсткім. Дом, дзе філосаф ствараў свае “ганебныя пісанні”, падлягаў разбурэнню як прытулак вар’ята.

Факт смяротнай кары за смелыя думкі шляхціча “з Літвы” выклікаў шырокі рэзананс у еўрапейскай грамадскасці. Публікацыі пра Лышчынскага і змест яго трактата з’явіліся ў Рэчы Паспалітай, Германіі, Францыі, Швецыі, Італіі і іншых краінах. Пра яго тады пісалі не менш чым на 14 мовах. Ідэі Лышчынскага, за якія ён пайшоў на плаху, далі імпульс развіццю матэрыялістычнай думкі на Беларусі, Украіне, Літве, Польшчы, праніклі ў Заходнюю Еўропу.

З таго часу прозвішча Казіміра Лышчынскага не сходзіць са старонак кніг, часопісаў, газет, энцыклапедычных і даведачных выданняў – да канца ХХ ст. выйшла звыш 500 публікацый, прысвечаных спаленаму брэсцкаму філосафу. Ён набыў вечнае жыццё ў навуковай і літаратурнай творчасці розных народаў, працягвае жыць у музыцы, жывапісе, скульптуры і кіно.

С. В. Марозава

Пытанне 25

Георгій Каніскі

Конисский Георгий (20(31).ХІ.1717, Нежин, Украина – 13(24).ІІ.1795, Могилев) – белорусский православный архиепископ (1755-1795), политический деятель, писатель, философ.

Родился на территории теперешней Черниговской области в семье украинского шляхтича. В 1728-1743 учился в Киево-Могилянской академии, которую закончил со званием профессора поэтики. Первыми его произведениями были написанные в 1746 г. учебник по поэтике, трагикомедия “Воскресение мертвых” с элементами народного языка и юмора и дополнением из пяти интермедий. В 1745-1755 г. – преподаватель, профессор, ректор Киево-Могилянской академии. В 1755 г. петербургским Синодом, при поиске поддержки у польского короля Августа ІІІ российским резидентом в Варшаве Гроссом, Г.Конисский был назначен на вакантную после смерти Иеронима Волчанского должность могилевского епископа. Этому назначению противился киевский униатский митрополит и полоцкий архиепископ Флориан Гребницкий, который намеревался подчинить Могилевскую епархию юрисдикции Полоцкой архиепархии и получил в этом поддержку папы римского Бенедикта ХІV. Но под давлением Гросса Август ІІІ декретом от 3.ІІІ.1795 назначил Г.Конисского белорусским, мстиславским, оршанским и могилевским епископом с резиденцией в Могилеве. В должность он вступил 26.Х.1755.

Свою деятельность Г.Конисский начал с повышения интеллектуального и нравственного уровня епархиального духовенства. Боролся за сохранение и возрождение православия в Беларуси и Речи Посполитой. Не получив понимания со стороны властей Речи Посполитой, стал обращаться с просьбами о помощи православным к русским императрицам Елизавете и Екатерине ІІ. В 1759 г. в Могилеве началась деятельность духовной семинарии, открытой с разрешения Синода, который со своих средств назначил на ее содержание 500 руб ежегодно. Основу педагогического коллектива составили два воспитанника Киевской академии. В 1757 г. Г.Конисский предписал подчиненному духовенству признание над собой юрисдикции петербургского Синода. Г.Конисский оказался в сильном конфликте с полоцким униатским архиепископом Ф.Гребницким и могилевским униатским плебаном Зеновичем, которые создали в Могилеве униатскую консисторию. Деятельность униатов против Конисского поддерживала администрация королевской Могилевской экономии. В связи с неоднократными инцидентами в борьбе за приоритет в духовной сфере в 1762 г. Г.Конисский обратился к Синоду с просьбой перевести его в другую епархию, но Екатерина ІІ приказала ему оставаться на своем месте и при посредстве российского посла в Речи Посполитой Кайзерлинга поощряла его жалобы на адрес российского правительства в деле притеснения православия в Речи Посполитой.

10.Х.1862 он выступил в Москве на коронации Екатерины ІІ с верноподданнической речью, призывая царицу к защите православных в Речи Посполитой. Эта речь получила широкий резонанс. Последующие два года Г.Конисский провел в Петербурге, побуждая российское правительство к принятию мер к защите дизунитов. Результатом его деятельности было начатое давление Екатерины ІІ на правительство Речи Посполитой через своего посла Репнина в диссидентском вопросе. Поддержанный грамотой императрицы, 22 и 27.VII.1765 на аудиенции у короля Речи Посполитой Станислава Августа Понятовского в Варшаве выступил в защиту прав православных с речью, которая была переведена на европейские языки как пример защиты веротерпимости. Вручил королю письмо Екатерины ІІ и обширный мемориал, который в 20 пунктах излагал обиды православных в Речи Посполитой. Король поручил рассмотреть этот мемориал униатским епископам, которые подготовили «Ответ»-опровержение, и не одобрил переход униатов в православие, чего добивался Г.Конисский.

Во время пребывания в Варшаве Г.Конисский был советником Репнина в диссидентском вопросе, сотрудничал с находившимся там игуменом Мотренинского монастыря (Украина) Мельхиседеком Яворским. Как единственный представитель православной церкви на сейме 1766 г. Г.Конисский подписал петицию, поданную сейму диссидентами. Являлся одном из организаторов диссидентской конфедерации в Слуцке. Принял участие в переговорах с сеймовой депутацией как делегат от диссидентов. Итогом этих переговоров была подготовка польско-российской конвенции по диссидентскому вопросу. В 1767 г. обнародовал в Варшаве «Права и вольности диссидентов в христианском богослужении в Польской короне и Великом княжестве Литовском». Претендовал на место в сенате Речи Посполитой, но не получил в этом вопросе российской поддержки.

Добивался свободного перехода униатов и римо-католиков в православие, поддерживал проект острожского официала Туркевича о соединении униатства с православием. В 1768 г. исходатайствовал у Станислава Августа согласия на постройку в Могилеве здания духовной семинарии при церкви св. Николая и основание типографии. Трижды (в 1759, 1760, 1768) на жизнь Г.Конисского готовились покушения. Спасаясь от покушения, он в 1768 г. выехал в Россию (Смоленск), где находился до 1775 г., оставаясь могилевским епископом в изгнании.

После первого раздела Речи Посполитой и перехода Могилева под власть России неустанно защищал интересы православного населения Беларуси, продолжая безрезультатно добиваться разрешения на переход униатов в православие. Но Петербург сдерживал этот процесс. По указу из Петербурга Г.Конисский вынужден был в 1773 г. издать пастырский лист, формально сдерживающий принятие униатов в лоно православной церкви. На основании рескрипта Екатерины ІІ 1780 г. к белорусскому губернатору графу Чернышеву Г.Конисский получил право присоединения к православной церкви вакантных униатских приходов при условии получения согласия верующих на изменение вероисповедания. Реализация этого положения увеличила в 1781-1783 г. количество православных на подчиненной власти Конисского территории на 112,5 тыс. человек.

В 1783 г. он стал белорусским епископом и членом Синода. В 1785 г. при поддержке Г.Конисского на должность епископа переяславско-бориспольского с резиденцией в Слуцке был назначен его секретарь Виктор Садковский, который имел значительное влияние на решение диссидентского вопроса. Усилиями Г.Конисского была открыта православная Минская епархия.

На распространенный в 1786 г. в Речи Посполитой анонимный проект перевода униатов в римско-католический обряд Г.Конисский ответил мемориалом, призывающим к соединению униатской церкви с православной и обращения для достижения этой цели к российской протекции.

Писал на польском, русском и латинском языках. Автор курсов поэтики и философии, исторических записок о Могилевской епархии, интермедий, стихотворений, трагикомедии “Воскресение мертвых”, около 80 проповедей и речей. Рапорты Г.Конисского Екатерине ІІ являются важным историческим источником. Ему приписывают авторство «Истории руссов» (есть мнение, что безосновательно). В 1835 г. в Петербурге было издано 2-томное «Собрание сочинений» Г.Конисского.

Оставил значительный след в истории общественной мысли Беларуси. Распространял идеи киево-могилянских просветителей. Стремился к расширению русской письменности на Беларуси. Выступал против католицизма, унии, Ватикана, пропагандировал идею объединения белорусского народа с русским. В некоторых вопросах отходил от богословия, уважительно относился к учению Н.Коперника и Г.Галилея.

А.С.Пушкин называл Конисского «одним из самых достойных мужей прошлого столетия». В 1992 г. на архиепископском доме, где жил Г.Конисский, была открыта мемориальная доска. В августе 1993 г. решением св.Синода Белорусской православной церкви по благословению патриарха Алексия Г.Конисский был канонизирован.

Литература:

1. Serczyk Wł. Konisski Georgij // Polski słownik biograficzny. – T . XII. – Wrocław-Warszawa-Kraków, 1967-1968. – S. 534-536.

2. Колосов Н.А. Георгий Конисский, архиепископ белорусский. – М., 1895.

3. Кашуба М.В. Георгий Конисский. – М., 1979.

4. Записки преосвященного Георгия Конисского о том, что в России до конца ХVI в.не было никакой унии с римской церковью. – М., 1847.

5. Слова и речи Георгия Конисского, архиепископа Могилевского. – Могилев-на-Днепре, 1892.

6. Конисский Г. Собрание сочинений. – СПб., 1835.

7. Коялович М.О. История воссоединения западнорусских униатов старых времен. – СПб., 1873.

8. Сборник документов, уясняющих отношение латино-польской пропаганды к русской вере и народности. – Вып. I. – Вильна, 1865.

9. Каніскі Георгій // Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. – Мн., 1995. – С. 218-220, 624-626.

10. Дышыневіч В. Каніскі Георгій // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. – Т.4. – Мн., 1997. – С. 84-85.

С. В. Морозова

Пытанне 26

Канфесійная палітыка царызма на беларускіх землях

(канец ХVIII пачатак ХХ ст.)

ЗЛОМ НА БЕЛАРУСІ ЦАРКОЎНА-РЭЛІГІЙНАЙ СПАДЧЫНЫ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ У НАЙНОЎШАЙ БЕЛАРУСКАЙ ГІСТАРЫЯГРАФІІ (2000-я гады)

С. В. Марозава, Гродна, ГрДУ імя Я. Купалы

Даецца агляд трактовак сучаснымі айчыннымі спецыялістамі ў галіне канфесійнай гісторыі Беларусі канца XVIII – пачатку ХХ ст. працэса перакройвання царскай уладай канфесійнай карты Беларусі, якая дасталася ў спадчыну ад Рэчы Паспалітай, і яе адаптацыі да расійскіх традыцый царкоўна-рэлігійнага жыцця і тагачаснай дзяржаўнай ідэалогіі.

Знаёмства з навуковай літаратурай сведчыць, што ў апошняе дзесяцігоддзе (2000-я г.) канфесійная гісторыя Беларусі канца XVIII – пачатку ХХ ст. прыцягвала значную ўвагу беларускай гістарыяграфіі. Ёй прысвяцілі спецыяльныя дысертацыйныя даследаванні і/або манаграфіі А. М. Філатава [10], І. Г. Ганчарук [4], В. В. Яноўская [12], А. І. Ганчар [2; 3], В. М. Лінкевіч [5], А. Ю. Бачышча [1]. Гэты перыяд царкоўна-рэлігійнай гісторыі Беларусі разглядаецца таксама асобным пытаннем у дысертацыях і/або манаграфіях С. В. Марозавай [7], А. А. Сушы [9], М. А. Папова [8], Д. В. Лісейчыкава [6] і іншых. Розным аспектам гэтай складаемай гістарычнага працэса прысвечаны шматлікія артыкулы, якія выйшлі з-пад пяра сучасных беларускіх даследчыкаў розных пакаленняў.

Канфесійная гісторыя Беларусі канца XVIII – пачатку ХХ ст. з’яўлялася прадметам абмеркавання на шматлікіх науковых канферэнцыях, якія прайшлі ў навуковых і навучальных цэнтрах наша й краіны і – з удзелам беларускіх гісторыкаў – за мяжой. Некаторыя з гэтых канферэнцый сталі серыйнымі (“Хрысціянства ў гістарычным лёсе беларускага народа” – праводзіць Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Янкі Купалы; “Рэлігія і грамадства: актуальныя праблемы свабоды сумлення” – праводзіць Магілёўскі дзяржаўны універсітэт імя А. А. Куляшова; і інш.). Так, у 2009 г. у Гродзенскім дзяржаўным універсітэце імя Янкі Купалы прайшоў круглы стол, прысвечаны Полацкаму царкоўнаму сабору [11].

Кожнаму з этапаў канфесійнай гісторыі Беларусі, якія ў цэлым супадаюць з агульнай перыядызацыяй айчыннай гісторыі, уласціва сваё зместавае напаўненне. Асноўным зместам перыяду канца XVIII – пачатку ХХ ст. нам уяўляецца злом царкоўна-рэлігйнай спадчыны Рэчы Паспалітай, перакройванне канфесійнай карты Беларусі, трансфармацыя канфесійнай структуры беларускага грамадства. У гэты час адбылася змена суадносін асноўных плыняў хрысціянства. Яна выразілася ў звужэнні сферы ўплыву, рэфармаванні і ліквідацыі уніяцкай царквы (канец XVIII – 1839 г.), ганенні на рымска-каталіцкі касцёл (другая палова ХІХ ст.), пашырэнні сферы ўплыву праваслаўя (з 1830-х г. і асабліва з 1860-х г.). Як трактуюцца гэтыя з’явы і працэсы ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі?

А. М. Філатава ў сваёй манаграфіі “Конфессиональная политика царского правительства в Беларуси. 1772 – 1860 гг.” сцвярджае, што асноўнымі напрамкамі гэтай палітыкі адносна хрысціянскіх і нехрысціянскіх канфесій былі уніфікацыя царкоўнага кіраўніцтва і структур канфесій, умацаванне статуса праваслаўнай царквы, заканадаўчае афармленне міжканфесійных адносін [10].

Даследчыца выдзяляе тры этапы эвалюцыі дзяржаўнай канфесійнай палітыкі, характэрныя для гэтага часу: 1772 – 1796 г., 1797 – 1825 г., 1826 – 1860 г.

Для першага перыяду характэрны вывучэнне структур канфесій, стану царкоўнай маёмасці, адукаванасці духавенства і інш. Па меры далучэння да Расійскай імперыі новых тэрыторый пры падзелах Рэчы Паспалітай узмацняецца імкненне царскага ўраду да знішчэння старых царкоўных структур і стварэння новых. Аднак распрацоўваючы ідэалогію стварэння новых органаў па кіраванню канфесіямі, урад практычна не ўмешваўся ў іх унутранае жыццё.

Другі перыяд стаў пераходным ад тэарэтычнага асэнсавання рашэння канфесійных праблем да пачатку іх практычнай рэалізацыі. Урадавую палітыку гэтага часу А. М. Філатава характарызуе як крайне непаслядоўную: мелі месца асобныя змены ў кіраўніцтве канфесіямі і іх царкоўных структурах, але гэты працэс не быў завершаны. Урад практычна працягваў палітыку неўмяшання ў канфесійнае жыццё губерняў, рэагуючы ўказамі толькі па спрэчных міжканфесійных пытаннях.

На трэцім этапе адбылося завяршэнне працэса стварэння кіруючых органаў канфесій і уніфікацыі царкоўных структур па ўзору праваслаўнай царквы. Даследчыца адзначае працэс зрошчвання духоўнай і дзяржаўнай улады на месцах, калі ўсе жыццёва важныя пытанні канфесій былі пастаўлены ў залежнасць ад згоды праваслаўнага архіерэя і губернскіх улад. На першае месца ва ўрадавай палітыцы ў гэты час выходзіць накірунак па ўмацаванню пазіцый праваслаўнай царквы. Дзеля ўстанаўлення фактычна пануючага становішча праваслаўнай царквы ўрад ідзе на ліквідацыю уніяцкай царквы.

Палітыку самаўладдзя адносна каталіцкай царквы на працягу 1772 – 1860 г. А. М. Філатава лічыць вельмі непаслядоўнай. З аднаго боку, урад дэклараваў свой недавер ёй, але, з другога, імкнуўся як найменей умешвацца ў яе ўнутраныя справы, каб не абвастраць адносін са шляхтай беларуска-літоўскіх губерняў. Тым не менш, праводзіўся курс на аслабленне ўплыву папы рымскага і генералаў каталіцкіх ордэнаў, якія апынуліся па-за межамі імперыі. Рэальныя крокі па аслабленню каталіцтва ўрад пачаў прадпрымаць толькі пасля паўстання 1830 – 1831 г. У выніку да сярэдзіны ХІХ ст. каталіцтва, страціўшы статус пануючай царквы, змагло захаваць свой уплыў [10, с. 178 – 180].

І. Г. Ганчарук, прааналізаваў становішча рымска-каталіцкага касцёла на тэрыторыі Беларусі ў 1772 – 1830 г., яго ролю ў тагачасным грамадстве і прыйшоў да наступных высноў [4, с. 15 – 17].

Пасля 1772 г. расійскія ўлады самастойна, без кансультацый з духавенствам, правялі распрацоўку заканадаўчай базы ў дачыненні касцёла, каб уключыць яго ў прававое поле Расійскай дзяржавы ў адпаведнасці з дзеючай практыкай падпарадкавання царквы дзяржаўнаму апарату. Залежнае ад дзяржавы становішча касцёла адлюстравалася ў яго новай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры. Усталяваны над касцёлам кантроль прадугледжваў вызначэнне ўладамі яго дыяцэзіяльнай арганізацыі, якая праводзілася без узгаднення з прадстаўнікамі духавенства. Але стварэнне новых дыяцэзіяльных адзінак прывяло да значнага ўзмацнення дыяцэзіяльных структур; павялічылася колькасць парафій і дэканатаў. Аб’ектыўна гэта спрыяла павышэнню рэлігійнасці і ўмацаванню пазіцый касцёла.

Ураду, як лічыць І. Г. Ганчарук, хоць і ўдалося паставіць касцёл у залежнасць ад дзяржавы, значна абмежаваць яго сувязь з папам, але дасягнуць пастаўленых мэтаў у поўным аб’ёме не атрымалася. Касцёл не быў кананічна адарваны ад Рыма, Пецярбург падтрымліваў з ім дыпламатычныя сувязі, а каталіцкае духавенства працягвала захоўваць свае ўплывы ў грамадстве.

Каталіцкія манаскія ордэны захавалі сістэму ордэнскіх правінцый і атрымалі аўтаномію ад дыяцэзіяльных біскупаў, але ім было забаронена падтрымліваць афіцыйныя сувязі з замежным кіраўніцтвам і займацца пераводам у каталіцтва вернікаў іншых канфесій. Амаль не змянілася агульная колькасць кляштараў (без уліку езуіцкіх асяродкаў): каля 1772 г. іх было 144, у 1820-х – 147. Існаванне і дзейнасць каталіцкіх кляштараў, на думку І. Г. Ганчара, сведчыць аб адсутнасці памкненняў з боку улад гвалтоўна разбураць кананічную арганізацыйную структуру касцёла ў Расійскай імперыі. Ён сцвярджае, што пытанне захавання і выгнання езуітаў, у сувязі з яго выразна акрэсленай палітычнай афарбоўкай, нельга разглядаць у сувязі са становішчам іншых манаскіх ордэнаў.

На працягу 1772 – 1830 г. касцёл захоўваў усе інстытуты, у якіх здзяйснялася падрыхтоўка духавенства. Да 1825 г. дзяржава заахвочвала касцёл да адукацыйна-педагагічнай дзейнасці.

Слушна адзначаецца, што ў палітычных умовах Расійскай імперыі значна звузілася сацыяльна-актыўная роля каталіцкага духавенства ў грамадстве і яго ўдзел у грамадска-палітычным жыцці. Тым не менш, прадстаўнікі духавенства ўдзельнічалі ў вызваленчым руху. Аднак іх апазіцыйная дзейнасць не адлюстроўвала афіцыйную пазіцыю каталіцкага касцёла, які ў цэлым заставаўся лаяльным да царскіх улад.

Даследуючы напрамкі, характар і ўмовы дзейнасці рымска-каталіцкага касцёла на тэрыторыі Беларусі ў 1864 – 1905 гг. і яго намаганні па захаванню сваіх уплываў, А. І. Ганчар адзначае наступнае [2, c. 147 – 149; 3, с. 350 – 352].

Ва ўрадавым курсе адносна касцёла галоўным было ўстанаўленне над ім поўнага кантролю ў адпаведнасці з дзеючай практыкай падначалення царквы дзяржаўнаму апарату. Пасля некалькіх дзесяцігоддзяў заканатворчасці касцёл у прававых адносінах быў выведзены з-пад непасрэднага ўплыву рымскай курыі і ўключаны ў расійскую прававую сістэму. Гэта азначала фактычную ліквідацыю яго аўтаномнасці і залежнасць ад свецкай улады. Але царскаму ўраду не ўдалося дасягнуць сваёй мэты ў поўнай меры. Былі захаваныя кананічныя сувязі мясцовага касцёла з рымскай курыяй, з якой свецкая ўлада імкнулася падтрымліваць дыпламатычныя адносіны. Касцёл захаваў свой уплыў у грамадстве дзякуючы палітычнай гнуткасці вышэйшых іерархаў і падтрымцы паствы.

Свецкая улада прысвоіла сабе права вызначаць епархіяльную арганізацыю, без узгаднення з каталіцкай іерархіяй. Была скасаваная Мінская рымска-каталіцкая епархія; адвольна змяняліся межы прыходаў; скарочана колькасць рымска-каталіцкіх храмаў і прыходаў.

Царская палітыка нанесла магутны ўдар па пазіцыях, традыцыйна займаных касцёлам у сістэме канфесійных адносін на беларускіх землях. Адбылося значнае аслабленне епархіяльных структур, зменшылася колькасць прыходаў, скарацілася колькасць вернікаў. Рымска-каталіцкі ўплыў быў аслаблены.

Урад імкнуўся да максімальнага абмежавання ўплыву рымска-каталіцкага духавенства на выхаванне і адукацыю падрастаючага пакалення. У выніку секулярызацыі і русіфікацыі школы касцёл страціў трывалыя пазіцыі ў вучэбных установах.

У гэтых умовах для касцёла на першы план выступала задача выжывання, захавання хоць бы часткі мінулых уплываў без адкрытага выступлення супраць існуючага парадку. Палітыка царскіх уладаў не пакідала касцёлу магчымасці для дзейнага ўдзелу ў нацыянальна-вызваленчым і рэвалюцыйным руху і змушала яго быць лаяльным у стаўленні да расійскага самадзяржаўя. Імкнучыся захаваць свой уплыў, касцёл нязменна дэманстраваў лаяльнасць да ўлад, падкрэсліваючы сваё імкненне быць легітымным рэлігійным інстытутам Расійскай імперыі.

Касцёл усяляк супрацьстаяў абмежаванням рэлігійнага жыцця, пастырскай працы, свабоды адпраўлення культу. Адказам касцёла і паствы на царскую этнаканфесійную палітыку стала з'яўленне і развіццё рымска-каталіцкіх братэрстваў. Яны дазвалялі ўздзейнічаць на вернікаў не толькі ў храме, але і за яго сценамі. На ўвядзенне рускай мовы ў богаслужэнне ксяндзы адказалі вернасцю традыцыі, парушэнне якой магло пахіснуць аўтарытэт касцёла сярод вернікаў. Захаванне традыцыйных форм рэлігійнага жыцця (абрадаў, рытуалаў) было важным для аўтарытэту касцёла сярод вернікаў.

В. В. Яноўская ў сваёй манаграфіі “Хрысціянская царква ў Беларусі 1863 – 1914 гг.” адзначыла, што за часы знаходжання ў складзе Расійскай імперыі у Беларусі адбыліся значныя змены ў становішчы хрысціянскіх канфесій. У 1839 г. перастала існаваць уніяцкая царква. Удзел каталіцкага духавенства ў паўстаннях ХІX ст. стаў падставай для жорсткай мэтанакіраванай палітыкі на змяншэнне ўплыву касцёла на мясцовае насельніцтва. Вынікам такой палітыкі стала змена веравызнаўчай структуры насельніцтва беларуска-літоўскіх губерняў. Колькасць каталіцкіх вернікаў і іх доля ў структуры насельніцтва зменшылася. Пануючая становішча тут заняла праваслаўная царква, інкарпараваная ў палітычную структуру імперыі.

У ХІХ – пачатку ХХ ст., паводле В. В. Яноўскай, калі канфесіі становяцца структурнай часткай дзяржаўнага апарату (пры пануючым становішчы праваслаўнай царквы), змяніліся многія функцыі культавых устаноў, якія яны выконвалі на працягу стагоддзяў. Асветніцкая роля царкоўных устаноў розных канфесій у гэты час “стала не такой аднароднай і не заўсёды прыносіла станоўчыя вынікі для беларускага народа”. Праваслаўная царква з дапамогай дзяржаўнага апарату адхіляе ўсе іншыя канфесіі ад народнай адукацыі і асветы. Права на жыццё мелі толькі тыя царкоўныя школы, што знаходзіліся ў падпарадкаванні праваслаўнага ведамства і з’яўляліся добрай зброяй у ажыццяўленні палітыкі русіфікацыі. Так асветніцкая роля царквы, што стагоддзямі несла святло ў народ, павярнулася да яе адмоўным бокам, імкнучыся ператварыць беларуса ў “Ивана безродного”. Гэта тычылася і іншых механізмаў уплыву на беларускае насельніцтва. Перыядычны друк і нават дабрачыннасць становяцца прэрагатывай, галоўным чынам, праваслаўнай царквы. Аднак удзел праваслаўнага і каталіцкага духавенства ў руху беларускага нацыянальнага адраджэння пачатку ХХ ст. з’яўляецца, на думку даследчыцы, сведчаннем таго, што “ні апалячыць, ні русіфікаваць як сам беларускі народ, так і тых выхадцаў з яго, што прысвяцілі сваё жыццё служэнню богу і народу, нікому не ўдалося” [12, c. 174 – 175].

В. М. Лінкевіч, зыходзячы з таго, што адну з важнейшых асаблівасцяў айчыннай гісторыі сярэдзіны XVI – пачатку ХХ в. складала міжканфесійная барацьба, у сваіх даследаваннях робіць акцэнт на міжканфесійныя адносіны ў Беларусі ў 1861 – 1914 г. [5]. Гэта барацьба, як ён сцвярджае, была выклікана не толькі рэлігійнымі супярэчнасцямі, але і палітычнымі фактарамі. Праваслаўная царква актыўна выступала за інтэграцыю Беларусі ў палітычных і духоўных адносінах з Расіяй і садзейнічала правядзенню палітыкі дэпаланізацыі. Каталіцкі касцёл, у сваю чаргу, выступаў за аднаўленне Рэчы Паспалітай і паланізацыю краю. Таму супрацьстаянне гэтых культавых інстытутаў насіла тут не столькі рэлігійны, колькі рэлігійна-палітычны характар, цесна пераплятаючыся з барацьбой польскага і рускага элементаў на беларускіх землях [5, c. 70].

У экстрэмальнай сітуацыі паўстання 1863 г. адносіны паміж гэтымі канфесіямі ўскладніліся, што было выклікана, найперш, іх рознымі палітычнымі арыентацыямі. Канфесійная палітыка, становішча канфесій, іх узаемаадносіны ў наступны перыяд напрамую залежалі ад гэтай падзеі [5, c. 4, 13]. Даследчык прыводзіць факты ўмацавання пазіцый праваслаўя і пагаршэння прававога становішча касцёла ў апошняй трэці ХІХ – пачатку ХХ ст. Развіццё каталіцкай канфесіі тармазілася шэрагам негалосных урадавых распараджэнняў, якія дапоўнілі агульнарасійскія законы ў Паўночна-Заходнім краі [5, c. 21].

Ю. А. Бачышча вывучаў месца каталіцкай царквы ў нацыянальна-рэлігійнай палітыцы царызму ў Беларусі ў 1900 – 1914 гг. [1]. Ён адзначыў цяжкае становішча каталіцкай царквы ў першыя гады ХІХ ст. Да 1905 г. працягвала дзейнічаць большасць абмежавальных пастаноў, выкліканых актыўным удзелам каталіцкага духавенства і насельніцтва ў паўстаннях ХІХ ст. Расійская дзяржава, якая не дапускала незалежнага існавання царквы, падпарадкавала сабе касцёл. Былі забаронены непасрэдныя кантакты католікаў са сваім кананічным цэнтрам у Ватыкане. Касцёл быў пастаўлены ў эканамічную залежнасць ад дзяржавы. На каталіцкае духавенства і насельніцтва аказваўся адміністрацыйны і заканадаўчы ціск. Быў утвораны шэраг шэраг дзяржаўных і касцёльных ведамстваў па кіраўніцтву справамі каталіцкай царквы ў імперыі, прычым першыя з іх па сутнасці з’яўляліся кіраўнікамі касцёла, другія ж выконвалі бюракратычныя функцыі.

Царызм, паводле Ю. А. Бачышча, выкарыстоўваў рэлігійную сферу дзеля дасягнення сваіх палітычных інтарэсаў і кансервацыі існуючага ладу. У рэчышчы імперскай нацыянальна-рэлігійнай палітыкі справы асветы, землеўладання, мясцовага самакіравання, усяго духоўнага развіцця грамадства былі пастаўлены на службу фарміраванню рускага нацыянальнага светапогляду ў насельніцтва Беларусі. Дзеля гэтага была знішчана пачатковая каталіцкая адукацыя, праўда, яна працягвала існаваць па-за законам. Дзяржава давяла да заняпаду справу касцёлабудаўніцтва, усяляк абмяжоўваючы ўзвядзенне новых і абнаўленне абвятшалых храмаў. Да 1905 г. пры ўмяшальніцтве дзяржавы працягвалася змяншэнне ўдзельнай колькасці католікаў на карысць праваслаўных.

Гісторык прыйшоў да высновы, што прыгнечанае становішча прымушала каталіцкую царкву змагацца за свае правы. Адзначае, што ў ХІХ ст. яна ўсё больш набывала польскі характар, аднак, менавіта ў ёй ў пачатку ХХ ст. зараджаўся і шырыўся беларускі нацыянальны рух. Вялікая палітызаванасць абедзвюх хрысціянскіх канфесій, іх змаганне забівала ў беларусаў пачуццё нацыянальнай свядомасці і адзінства.

Ва ўрадавай палітыцы Ю. А. Бачышча выдзяляе палітыку адносна каталіцкага духавенства і палітыку, накіраваную на насельніцтва. Першая зводзілася да адміністрацыйна-паліцэйскага ўдзеяння на ксяндзоў з мэтай падаўлення іх актыўнай дзейнасці сярод беларускага насельніцтва. Другая праявілася ў прымусовым далучэнні да праваслаўя без права адпадзення ад дзяржаўнай веры, а ад выдання 17 красавіка 1905 г. указа “Аб асновах верацярпімасці” – ва ўтрыманні любымі сродкамі ў лоне праваслаўнай царквы ўсіх жадаючых перайсці з яе ў каталіцызм.

У аснове такога стаўлення царызму да канфесій даследчык бачыць імкненне захаваць вялікую “непадзельную” Расійскую імперыю. З 1903 г. назіраецца паступовы адыход ад прамалінейных адміністрацыйна-рэпрэсіўных мер, што звязана з пашырэннем народных выступленняў і асэнсаваннем урадам магчымай ролі каталіцкага духавенства ў барацьбе з сацыялістычным рухам. Аднак нацыянальна-рэлігійная палітыка была няўзважанай і няўстойлівай, залежала ад сітуацыі ў краіне і ад асобных прадстаўнікоў урада.

Націск у 1905 г. рэвалюцыі прымусіў урад пайсці на значныя палёгкі ў адносінах каталіцкай царквы, яе становішча адчувальна паляпшаецца. Стала магчымым вяртанне з праваслаўя ў каталіцтва, паменшылася аправаслаўліванне каталіцкага і былога уніяцкага насельніцтва, усталявалася адносная раўнавага ў прыросце колькасці праваслаўных і католікаў. Але з 1906 г. урад усё больш абмяжоўваў свабоду сумлення.

Палітыка “распалячання касцёла”, якая праводзілася з мэтай раскалоць яго па нацыянальнай прыкмеце, хоць і мела пэўныя поспехі, аднак сваёй мэты не дасягнула. Палітыка дэпаланізацыі садзейнічала русіфікацыі беларусаў і па сутнасці была накіраваная і супраць беларускай культуры і мовы, забівала ўсё беларускае ў насельнітцве Заходняга краю. Але нечакана яна ўскосна паспрыяла зараджэнню беларускага каталіцкага руху ў Вільні і Санкт-Пецярбургу.

Як сцвярджае Ю. А. Бачышча, няўзважаная палітыка царызму ў адносінах да веравызнанняў, адсутнасць верацярпімасці, падпарадкаванне каталіцкай і праваслаўнай царквы дзяржаве і замена ў выніку хрысціянскіх каштоўнасцей на дзяржаўныя прывялі да страты шырокімі коламі насельніцтва духоўнасці і даверу да царквы. Гэта паспрыяла нараджэнню атэізму ў той форме, у якой ён праявіў сябе ў асяроддзі бальшавікоў пасля кастрычніцкай рэвалюцыі [1, c. 12 – 16].

Такім чынам, беларуская канфесійная гісторыя перыяду Расійскай імперыі цікавіць сучасных айчынных даследчыкаў найперш з пункту погляду распрацоўкі і рэалізацыі дзяржаўнай рэлігійнай палітыкі, злому тых царкоўна-адміністрацыйных структур і змены той царкоўнай ідэалогіі, якія дасталіся Расійскай імперыі ў спадчыну ад Рэчы Паспалітай, і ўсталявання новых канфесійных рэалій, адаптаваных да расійскіх традыцый царкоўна-рэлігійнага жыцця і пануючай дзяржаўнай ідэалогіі. Для найноўшай беларускай гістарыяграфіі характэрны разгляд падзей і працэсаў канца XVIII – пачатку ХХ ст. у беларускім нацыянальным кантэксце.

Назапашаны беларускімі даследчыкамі значны новы матэрыял, іх палажэнні і высновы, разам з найноўшымі навуковымі напрацоўкамі замежных вучоных, адкрываюць магчымасць стварэння абагульняючай працы па канфесійнай гісторыі Беларусі гэтага перыяду, якая адлюструе сучасны стан ведаў у дадзенай галіне. Актуальнай навуковай задачай з’яўляецца таксама выданне важнейшых крыніц з канфесійных архіваў, якія раскіданы па іншых краінах (Расія, Польшча, Літва, Украіна), а таксама з тых дакументальных зборнікаў, што даўно сталі бібліяграфічнай рэдкасцю.

Спіс крыніц і літаратуры

1. Бачышча, Ю. А. Каталіцкая царква ў нацыянальна-рэлігійнай палітыцы царызму ў Беларусі (1900 – 1914 гг.): аўтарэф. дыс. … канд. гіст. навук. – Мінск, 2003. – 21 с.

2. Ганчар, А. И. Римско-католический костел в Беларуси (1864 – 1905 гг.) / А. И. Ганчар. – Гродно: ГГАУ, 2008. – 216 с.

3. Ганчар А. И. Римско-католическая церковь в Беларуси (вт. пол. ХІХ – нач. ХХ вв.). Исторический очерк: монография / А. И. Ганчар; под науч. ред. С. Е. Сельверстовой – Гродно: ГГАУ, 2010. – 512 с.

4. Ганчарук, І. Г. Каталіцкі касцёл на Беларусі ў складзе Расійскай імперыі. 1772 – 1830 гг.: аўтарэф. дыс. … канд. гіст. навук / І. Г. Ганчарук. – Мінск, 2005. – 21 с.

5. Линкевич, В. Н. Межконфессиональные отношения в Беларуси (1861 – 1914 гг.): пособие / В.Н. Линкевич. – Гродно: ГрГУ, 2008. – 105 с.

6. Лісейчыкаў, Д. В. Штодзённае жыццё уніяцкага парафіяльнага святарства беларуска-літоўскіх зямель (1720–1839 гг.): аўтарэф. дыс. … канд. гіст. навук / Д. В. Лісейчыкаў. – Мінск, 2009.

7. Марозава, С. В. Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1596 – 1839 гады) / Пад навук. рэд. У. М. Конана / С. В. Марозава. – Гродна: ГрДУ, 2001. – 352 с.

8. Попов, М. А. Митрополит С. Богуш-Сестренцевич: роль в формировании правительственной политики по отношению к римско-католической церкви на белорусских землях (конец XVIII – первая четверть ХІХ в.): автореф. дис. … канд. ист. наук / М. А. Попов. – Минск, 2008. – 24 с.

9. Суша, А. А. Культурная спадчына грэка-каталіцкай царквы ў Беларусі ў кантэксце дыхатаміі “Усход – Захад” : аўтарэф. дыс. … канд. гіст. навук / А. А. Суша. – Мінск, 2009. – 27 с.

10. Филатова, Е. Н. Конфессиональная политика царского правительства в Беларуси. 1772 – 1860 гг. / Е. Н. Филатова. – Минск: Белорусская наука, 2006. – 192 с.

11. Уніяцкая царква ў Расійскай імперыі: Да 170-годдзя Полацкага царкоўнага сабора 1839 г. // Хрысціянства ў гістарычным лёсе беларускага народа: зб. навук. арт. : у 2 ч. Ч. 1 / ГрДУ імя Я. Купалы; рэдкал.: С.В. Марозава [і інш.]. – Гродна : ГрДУ, 2009. – C. 285 – 382.

12. Яноўская, В. В. Хрысціянская царква ў Беларусі 1863 – 1914 гг. / В. В. Яноўская. – Мінск: БДУ, 2002. – 199 с.