11. Артыкуляцыйная хар-ка зыч. Гукаў паводле: удзелу голасу і шуму, спосаб ўтварэння, месца ўтварэння, палатальнасць.

39 зычных гукаў. Пры класіфікацыі улічваюцца 4 прыметы:

1) удзел голасу і шуму (удзел гал звязак.)

2) месца утвар (перашкоды па шляху выраж паветра)

3) спосаб утварэння (спосаб пераадольвання гэтых перашкод)

4) наяўн. або адсутн змягчэння (наяўны дадатак рух языка ў напрамку да цв паднябеннага.)

1 – удзел голасу і шуму: шумныя – гл і шум, санорныя (больш голасу, а не шуму.)

непарныя цв [дж], [ж], [ш], [ч], [р], [ў]

непарныя мяк [j’]

зацвярдзелыя [ж], [ш], [дж], [ч], [р]

санорныя (л, л’, м, м’, н, н’,р,в, в’. ў, й)

Паводле спосабу ўтварэння зычныя:

А) змычныя (выбухныя): б, б’, п, п’, д, т, к, к’, выбухныя г і г’.

Б) шчылінныя (фрыкатыўныя): в, в’, г, г’, ж, з, з’, й, с, с’, ў, ф, ф’, х, х’. ш.

В) змычна-шчылінныя (афрыкаты): дж, дз. Дз’, ц, ц’, ч

Г) змычнапраходныя : насавыя: м, м’, н, н’.

Дрыжачы(вібрант): р

Плаўныя: л л’

Паводле месца ўтварэння:

А) губныя:

Губна-губныя б, б’, п, п’, м, м’, ў.

Губны-зубныя в, в’, ф, ф’

Б) язычныя:

Перэднеязычныя:

Зубныя: д, дз, з, л, л’, н, р, с, т, ц,

Пярэднепаднябенныя: дз’, ц’, з’,с’,ж,ш,дж,ч,н’

Сярэднеязычныя:

Сярэднепаднябенны: й

Заднеязычныя г, г’ (выбухныя і фрыкатыўныя), к, к’, х, х’.

12.Артыкул. Хар-ка гал. Гукаў (рад, пад’ём, лабілізав., нелабілязав.)

Галосныя гукі – гукі, якія вымаўляюцца толькі пры ўзеле голасу.

Класіфікацыя заснавана на іх артыкуляцыі, паводля удзелу губ і языка.

Паводле губ: - лабілізаваныя (о, у), або губныя – нелабілізаваныя (а,э,і,ы)

Паводле ступені под’ёму языка – верхні – сярэдні – ніжні (пад’ём)

Паводле перамяшчэння языка па гарызанталі – пярэдні – сярэдні – задні (рад)

рад пад’ём	пярэдні	сярэдні	задні
Верхні	[і]	[ы]	[у]
Сярэдні	[э]		[о]
Ніжні		[а]

13. Фанет. Законы (закон недысімілятыўн. Акання, асіміліяц., дысіміляцыя)

Асіміляцыя – фан. працесс прыпадаблення аднаго гука да другога.

– рэгрэсіўная – памер гукаў, прагрэсіўная - падаўжэнне

1) па глухасці - даро[ш]ка, сту[ш]ка, але: канцы не, а зуб, дуб, нож, грыб, дождж, як шыпячыя.

2) па звонкасці - про[з’]ба, но[з’]біт

3) па мяккасці [з] [с] [ч] [ц] - [з’]мена, [с’]вята. Выклэч.: перад г,к,х – не асіміл.

4) [з], [с] – свіст перад шып [ж] [ш]: пераво[ш]чык, [ж]жаць, ра[ш]чоска.

Дысіміляцыя – 1) замена аднаго з 2-х аднолькавых або падобных гукаў іншымі, менш падобнымі па вымаўленні. 2) замена 1 ці нек гукаў іншымі па артыкуляцыі

ъ къто – кт – хто

ь кьто – кч – што

распадабн [дт] [тт] – ведті – весці, кладті-класці, - плетті-плесці, метті-месці

Недысемелятыўная аканне [о] пасля цв зычных, [э] ненаскны  а у вуснай і пісмовай мове

[о]націскное гучыць як [а] Напр: воўк- ваўкі, год-гады, сорак – саракавы, рэчка – рачны, дрэва – драўляны.

14.Фанетычныя працэсы (пратэза, эпентэза, дыярэза, метатэза, гаплалогія). Фанетычныя працэсы характэрны для ўсiх моў.

1. Дыярэза – выпадзенне асобнага гука са спалучэння зычных

Напрыклад: здн-позна, рдц- сэрца, рдн-мiласэрны, лнц-сонца, стл-засланы

Вынiкам з`яуляецца сцяжэнне гукау ( беларус + ок +i)

У iншых спалучэннях на месцы кораня I суфiкса адразу адбылося прыпадабненне гукау, а потым сцяжэнне. (хара(ш)ство, каза(к+с)цкi).

2. Гаплалогiя – выпадзенне аднолькавых складоу

Напрыклад: мiнера(ла)логiя

3. Эпентэза – з`яуленне новага гука у становiшчы памiж галоснымi.

Напрыклад: павук, кi(j)яскер

4. Пратэза – з`яуленне дадатковага гука на пачатку слова

Напрыклад: iмгла, iмкненне, вокны

5. Метатэза – перастаноука складоу у слове. (дзіцячае маўленне).

Напрыклад: сыроватка – сываратка, нагбом – набгом

15.Фанетыч. пазіцыі гукаў у моўнай плыні. Вылучаюць пазіцыі гукаў у слове:

• моцная-гук вымаўляецца так, ці амаль так, як ізалявваная гукавая адзінка: для галосных-пад націскам, для зычных-становішча перад гал ці сан.

• слабая-адбываецца прыстасванне гука да іншых, або змена яго іншымі гукамі: для галосных-не пад націскам, для зычных-становішча звонкіх у канцы слова перад паўзай ці перад глухімі,для глухіх-становішча перад звонкімі

Рэдукцыя – змяненне гучання галосных у ненаціскным становішчы.

Віды рэдукцыі: -танктная; -дыстактная;

• якасная – ненаціскныя гал.змяняюць свой тэмбр, якасць і супадаюць з іншымі гукамі: беларускія гаворкі паўночна-ўсходняга дыялекту, аканне: воды-вада

• колькасная - галосныя менш напружаныя і карацейшыя: сад-садок-садавіна (аканне, яканне, іканне).

• Поўная - галосны гук зусім знікае: жаваранак-жаўранак

Акамадацыя – узаемадзеянне суседніх разнатыпных гукаў-гал.і зыч.,частковае прыстасаванне артыкуляцыі зыч.да гал.і наадварот: до[м’і]к

Сінгарманізм – разнавіднасць дыстактнай прагрэсіўнай асіміляцыі (прыпадабненнне наступнага гука да папярэдняга):цюркскія мовы