* Касцёл Найсвяцейшай Панны Марыі

У гістарычным мінулым Рымска-каталіцкі архікафедральны касцёл Найсвяцейшай Панны Марыі з'яўляўся галоўным элементам ансамбля езуіцкага калегіума, што сфарміраваўся на працягу XVII-XVIII. Езуіты з'явіліся ў Мінску ў сярэдзіне XVII ст. У 1654 яны прыступілі да стварэння адзінага манументальна-архітэктурнага комплексу. У планіровачнай структуры ансамбля цэнтральнае месца займаў езуіцкі касцёл (пабудова 1700-1710), які ўяўляў сабой трохнефны двувежавы будынак з двума капліцамі па абодвум бакам. У 1798 касцёл стаў кафедральным; пасля 1820 перайменаваны ў Марыінскі сабор (раней называўся: Ісуса, Найсвяцейшай Панны Марыі і св. Барбары). Езуіцкі касцёл доўгі час з'яўляўся самым высокім будынкам Мінска. Пасля вайны будынак касцёла рэканструюецца пад Дом фізкультуры. У 1990 касцёл вернуты вернікам. Яго размяшчэнне ў непасрэднай блізкасці ад праваслаўнага Кафедральнага сабора - яшчэ адзін знак верацярпімасці, зацьверджанай у Беларусі адвеку стагоддзяў.

Нярэдка вакол касцёла былі пабудаваныя розныя збудаванні і ўвасаблялі цэлы комплекс. Гэта былі розныя памяшканні: келлі, бібліятэка, капліца, класы і пакой для рэктара, кухня і казначэйскі пакой, часам, нават тыпаграфія. Так выглядалі калегіўмы ў Пінску, Бабруйску, Гродне.

* Будынак езуіцкага калегіўма ў г. Пінску

Пінскі калегіюм езуітаў (1635-48 гг.) Называюць адным з шэдэўраў дойлідства, якія пакінуў Беларусі XVII стагоддзе. Масіўныя сцены таўшчынёй да 2-х метраў, падобныя на байніцы вокны, падземныя хады, што вядуць да ракі, падвалы з немалым запасам харчавання пры неабходнасці ператваралі гэта будынак у непрыступную крэпасць, у якой можна было вытрымліваць працяглую аблогу.

Адным з самых заможных манастыроў ордэна ў Беларусі па праву лічыўся Пінскі. Сюды У 1630 годзе езуітаў запрасіў мясцовы стольнік М. Ельскі, які падарыў ім уласны дом. Двума гадамі пазней прадстаўнікі ордэна атрымалі значнае ахвяраванне канцлера Вялікага княства Літоўскага Альбрэхта Станіслава Радзівіла, адначасова займаў пасаду пінскага старасты. Размясціўшыся ў былой сядзібе Ельскага, езуіты сталі прыглядаць месца для ўзвядзення храма. Гарадскія ўлады пайшлі насустрач, і вось у 40-х гадах XVII стагоддзя быў пабудаваны велічны барочны касцёл св. Станіслава з двума вежамі-звоницами на галоўным фасадзе (узарваны за савецкім часам, у 1954 годзе.). Дарэчы, усе каштоўнасці і кнігі таксама зніклі – “пераехалі” ў Ленінград.

* Касцёл і кляштар картэзіянцаў у г. Бяроза (Брэсцкай вобл.)

Казімір Леў Сапега (малодшы сын канцлера) ахвяраваў манахам ордэна картэзіянцаў надзел сваёй зямлі недалёка ад мястэчка Бяроза (паводле паданняў, тут калісьці адбылася з'ява драўлянага крыжа з выявай ўкрыжаванага Хрыста). У 1648 г. быў закладзены першы камень. Будаўніцтва пад кіраўніцтвам італьянскага архітэктара, як мяркуецца, Джавані Батыста Джыслені, ішло амаль 40 гадоў і завяршылася ў 1689, але аздобныя працы не спыняліся да сярэдзіны ХVІІІ стагоддзя. Акрамя касцёла тут былі жылыя карпусы, бібліятэка, шпіталь, сталовая, аптэка і розныя гаспадарчыя пабудовы, да якіх прылягаў вялікі сад з возерам. У сярэдзіне манастырскага двара знаходзілася званіца з тоўстымі сценамі і ярусамі для гармат. Атачала комплекс каменная сцяна з вежамі, а уваходам служыла масіўная брама з байніцамі. Недалёка ад брамы размяшчаўся двухпавярховы палац Сапегаў. Гонарам манастыра была бібліятэка, дзе налічвалася 39 рукапісных і 2314 друкаваных кніг. Па паданнях, у час Паўночнай вайны (1700-1721 гг.) у манастыры картэзіянцаў сустракаліся рускі цар Пётр І і кароль Рэчы Паспалітай Аўгуст ІІ Моцны, каб абмеркаваць планы па сумесным вядзенні вайны супраць шведскага караля Карла XII, аднак гэты факт не пацвярджаецца ніякімі дакументальнымі сведчаннямі. Войны пакрысе разбуралі кляштар. Паўстанне 1863 г. пад кіраўніцтвам Каліноўскага, паслужыла працягам знішчэння вялікага храма. Насельніцтва Бярозы і наваколля падтрымала паўстанцаў. Для падаўлення бунту ў горад быў дасланы 151-й Пяцігорскі пяхотны полк. Тады ж быў разабраны касцёл, збудаваны з добрай чырвонай цэглы, для будаўніцтва казармаў, якія захаваліся да нашых дзён - іх так і называюць «чырвоныя казармы» (у 1930-х гадах у іх размясціўся Бяроза-Картузскі канцлагер). У 1915-м манастыр згарэў. Да нашых дзён захаваліся руіны ўязной брамы, фрагменты званіцы, будынак шпіталя і частка сцяны з адной з кутніх вежаў....

4. Сядзібныя комплексы ў залежнасці ад прызначэння (рэзідэнцыя, грамадскія збудаванні) мела розную планіроўку. Першапачаткова гэта была адна зона з жылым домам, гумном і хлявом. Пазней жылая і гаспадарчая зоны раздзяліліся.

* Адным з цікавейшых будынкаў з’яўляецца загарадная рэзідэнцыя ў в. Гайцюнішкі (Воранаўскі раён Гродненскай вобл.)

Дом-крэпасць - помнік абарончай архітэктуры пачатку 17 стагоддзя, адзінае, што захавалася ў Беларусі збудаванне падобнага тыпу. Быў пабудаваны за адзін год у 1612 (3) годзе вядомым архітэктарам абарончых збудаванняў Пятром Нонхартам для ўласнага пражывання. Уяўляе сабой мініятурны замак (15х34 м) з чатырма круглымі вежамі па кутах. Кампазіцыя дома сіметрычная, вежа трохпавярховая, асноўнае будынак, фланкіраваныя вежкамі, двухпавярховы. Першы паверх прызначаўся для размяшчэння невялікага гарнізона і службы. Уладальнік займаў другі паверх і трэці ярус сярэдняй вежы, якая мела самастойную лесвіцу. Як і ўсе пабудовы абароннага тыпу таго часу, дом у Гайцюнішках мае сцены вялікай таўшчыні (каля 1,5 м) і скляпеністыя перакрыцці. Архітэктурны дэкор на фасадах мінімальны. Дом атачалі напоўнены вадой роў і вал, крыху далей - сістэма штучных сажалак. Яны таксама мелі абароннае значэнне. У часы Паўночнай вайны дом-крэпасць вытрымаў аблогу шведаў. Зараз у будынку размешчана рэспубліканская псіхіятрычная бальніца.

Г эты перыяд вызначаецца так­сама ўздымам выяўленчага мастацтва. Жывапiсцы, скульпта­ры, графiкi працуюць у розных тэхнiках i жанрах. Яны выконваюць заказы не толькi царквы, але i магнатаў, буйной шлях­ты, гарадскога патрыцыяту. Менавіта XVII ст. стала першым значным этапам у развiццi свецкай культуры.

У гэты час узрастаюць сувязi беларускiх майстроў з заходне­еурапейскiмi мастацкімі школамi, у выніку чаго адбывалася плённая пераапрацоўка мясцовых традыцый у спалучэннi са здабыткамi iтальянскiх, нямецкіх, галандскiх, французскiх, iспанскiх дзеячаў культуры. У іканапіс, аздабленне цэркваў прыходзяць новыя сю­жэты, тэмы, вобразы, настроі, новыя пластычныя i тэхнiчныя вырашэннi.

Развiццё станковага i манументальнага жывапiсу Беларусi iшло складанымі шляхамi. Характар асноўных вiдаў i жан­раў, такіх, як фреска, іканапіс, партрэт, сведчыць аб узмац­ненні ў выяуленчым мастацтве ролi свецкіх плыняў. Яны cyi­снавалi з культавым жывапiсам, часта ўзаемауплываючы.

* Царская брама з Троіцкай царквы в. Дабраслаўка (Пінскі р-н, Брэсцкая вобл.)

Назiраецца бурны працэс авалодання новымi выяўленчымi сродкамi, узрастае цікавасць да анатоміі чалавека, этнаграфiчных дэталяў, да псiхалагiчных характарыстык ге­рояў. Мастакі пакрысе авалодваюць лінейнай перспектывай і часам адмаўляюцца ад кананічных схем.

Разнастайныя і тэхнікі: цяпер гэта не толькі фрэскі па вільготнай тынкоўцы, але і жывапіс па розных грунтах, жывапіс алейнымі фарбамі па дрэву, і нават па наклеенаму на сцяну палатну.

* “Адзігітрыя Бялыніцкая” * “Маці Боская з дзіцём” * “Маці Боская Адзігітрыя

Няўвядальны Цвет” * “Тройца старазапаветная”

Пётр Яусеевiч з Галынца – вядомы іканапісец

* «Раство Маці Боскай” сцэну са Свяшчэннага Пiсання гэты майстар пераутварыу у бытавую. - iндывiдуальнасць i канкрэт­насць твараў, уводзіць арнамент, галовы жанчын пакрытыя наміткамі.

У станкавым жывапісе Беларусi ХVП ст. важнае месца зай­мае партрэт. Тып сармацкага партрэта атрымлiвае далейшае развiццё. У ім пачынаюць вылучацца такія вiды, як рыцарскі, трунны, эпітафійны.

Д ля сармацкага партрэта характэрны строгiя каноны: фiгуры падаюцца ўрост, радзей пагрудна або пакаленна, у парадным адзеннi з атрыбутамi ўлады. Выявы звычайна дапаўняліся доўгім подпiсам з узнагародамі, тытуламі, пасадамі, бiяграфiчныя звесткi.

Аўтараў большасцi партрэтных выяў, датуемых ХVП ст., мы не ведаем.

* Партрэт Грызэльды Сапегі * Партрэты Крыштофа і яго

жонкі Аляксандры-Марыяны Весялоўскіх

Але…Барталамей Стробель

* партрэт Уладзiслава Дамiнiка Заслаўс­кага-Астрожскага. Магнат ВКЛ, РП, перадапошні прадстаўнік княжага роду Астрожскіх (дакладней, іх малодшай галіны - князёў Заслаўскіх). Вялікі каронны канюшы, ваявода кракаўскі і сандамірскі. Ўспадкаваўшы ад дзеда, Януша Астрожскага, Астрожскую ардынацыю, Уладзіслаў-Дамінік стаў найбагацейшым землеўладальнікам Рэчы Паспалітай, саступаючы ў гэтым дачыненні толькі Станіславу Любамірскіх. Сваёй рэзідэнцыяй ён выбраў ладна перабудаваны пасля казацкіх набегаў Старасельскі замак, першапачаткова закліканы абараняць подступы да Львова з боку Берладского шляху.

Дарэчы, вось ён, замак, які мы таксама можам у нейкай ступені лічыць сваёй культурнай спадчынай (у тыя часы Львоў належаў РП):

* партрэт Аляксандра Януша Заслаўс­кага-Астрожскага. Каштэлян валынскі з 1605, стараста Жытомірскі. Ваявода брацлаўскі (1615-1628), ваявода киевкий (1628-1629). Другі Астрожскі ардынат. У 1620 годзе, пасля смерці свайго бацькі Януш Заслаўскага, атрымаў у спадчыну маёмасць роду Астрожскіх. Спадчыну было велізарным - 80 гарадоў і мястэчак, 2760 сеў, 900 000 злотых грашыма, 600000 залатых чырвонцаў, і маёмасці на 700 000.

* партрэт Альбрэхта Станіслава Радзiвiла. (мянушка «Абаронца Правоў». Дзяржаўны дзяяч Рэчы Паспалітай, пісьменьнік і гісторык. Падканцлер і канцлер вялікі літоўскі. Меў вялікія зямельныя ўладаньні на Валыні, а таксама на тэрыторыі сучасных Беларусі (Нягневічы, Налібакі), Летувы і Польшчы. Трымаў шматлікія дзяржаўныя ўладанні, у тым ліку Барысаўскае, Пінскае, Геранёнскае.

І аган Шрэтэр (немец па паходжанні)

* парт­рэт Катажыны i Марыі Радзівіл Катажына з Патоцкіх (1642) і Марыя Лупу (1665), дачка малдаўскага гаспадара Васіля Лупу. Першая і другая (з 1645) жонкі Януша Радзівіла (1612-1655).

Спачатку была намалявана першая жонка, але неўзабаве яна памерла і Януш радзівіл ажаніўся ізноў. Але лёсам было наканавана яму стаць удаўцом другі раз, і ён загадаў мастаку “дамаляваць” партрэт другой жонкі. Кажуць, родныя Катажыны пакрыўдзіліся – яны былі больш высакародныя з-а малдаўскіх сваякаў Януша, і тады мастак вылучыў Катажыну чырвонай сукенкай.

З вядомых графікаў можна вылучыць імёны:

Т амаш Макоўскі – мастак-гравёр і картограф. Хутчэй за ўсё быў прыдворным М. К. Радзівіла (Сіроткі). Адна з самых вядомых працаў -

* “Карта ВКЛ” (праца працягвался больш за 20 гадоў і хутчэй за ўсё у Макоўскага былі памагатыя).

* “Пенегірык братоў Скарульскіх”

Браты Аляксандр і Лявонцій Тарасевічы. Нарадзіліся ў м. Глуск (суч. Магілёўскай вобл.).

* А. Т.“Сустрэча Марыі і Лізаветы”,*”Дабравешчанне” * Л. Т. “Герб Браніцкіх і Сапегаў”

Шырока вядома было майстэрства беларускiх рэзчыкау. Ме­навіта яны прынеслi тэхнiку накладной, скульптурна-аб'ёмiстай разьбы, што атрымала назву «беларус­кая разьба»: Беларускiя рэзчыкi працавалi у Аружэйнай палаце, Нова-Iерусалiмскiм манастыры, у Нова­дзявочым манастыры ў Маскве.

Багатай і разнастайнай была скульптура алтароў.

* Царская брама з Юрьеўскай царквы ў Віцебску * “Укрыжаванне”-на алтары касцела Архангела Міхаіла ў в. Міхалішкі (Астравецкі р-н, Гродзенская вобл.)

* “Святы Варфаламей і Святы Сымон” *Галоўны алтар касцёла Іаана Хрысціцеля ў в. Воўпа (Ваўкавысскі р-н, Гродзенская вобл.)

Цяжка ўвявіць ДПМ без знакамітай амаль па ўсім свеце беларускай кафлі. Далёка за межамi радзiмы былi вядомы майстры па вырабу кафлі, якая была палiхромнай, з багатым малюнкам.

Яе ўжывалі ў аздабленні інтэр’ёраў, фасадаў будынкаў, абкладвалі печы, коміны. Тут таксама значна паўплывала барока. Нашы майстры прынеслі ў Рускую дзяржаву моду на кафлю і тэхніку вырабу паліхромнай, альбо ”цаніннай” кафлі.

Акрамя того, XVII ст. - час інтэнсіунага развіцця мастацкага шкла­робства, ткацтва.