Білімді бағалау жалпы шкаласы

Аттестациялық әріптік баға	Баллдардың сан эквиваленті	Оқу пәннің меңгеру дәрежесінің %-ды мазмұны	Дәстүрлі жүйе бойынша баға
А	4,0	95-100	Өте жақсы
А-	3,67	90-94
В+	3,33	85-89	Жақсы
В	3,0	80-84
В-	2,67	75-79
С+	2,33	70-74	Қанағатты
С	2,0	65-69
С-	1,67	60,64
D+	1,33	55-59
D	1,0	50-54
F	0	0-49	Қанағаттандырылмаған

Пайызды мазмұныңда натижелі баға анықталады:

Р1 + Р2

Н % = --------------- × 0,6 + Е × 0,4

2

сонда:

Р1 - 1 рейтинг бағасының пайызды мазмұны

Р2 - 2 рейтинг бағасының пайызды мазмұны

Е - емтихан бағасының пайызды мазмұны.

Есептелген нәтиже бағасы пайызды мазмұныңда (Н%) санды эквивалентік нәтиже бағасына жоғарыда корсетілген кесте бойынша айналады.

Кітаппен жабдықтау - 2010-2011 ж. Экология және тұрақты даму. Студент саны:

(КЭ-101, КУиА-101, КФС-101, КФССП-101, КТ-101, КПХ-101, КС-101-КСР-101, КПД-101, КМП-101,

КСК,КТД-101, КСК-102, КЮ-101, КЮ-102, КЮССП-101,102, ЮСП-103-104) – 330 студент

Автор	Наименование			Жылы	Экз.
	Учебники. Учебные пособия.
Акимова Т.А. и др.	Экология			1998	2
Акимова Т.А. и др.	Экология. Человек - экономика			2001	1
Алишева К.А.	Экология: Учебник	304с.	Алм.	2006	144
Алишева К.А.	Экология: Учебник			2007	10
Асанов Қ.Ә	Жайылым және экология: оқулық			2001	1
Асқарова Ұ.Б.	Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы	90б.	Алм.	2004	21
Асқарова Ұ.Б.	Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы	90б.	Алм.	2005	7
Асқарова Ұ.Б.	Экология және қоршаған ортаны қорғау/ Оқу құралы (СД-диск)			2005	4
Бейсенова Э.С. и др.	Экология			2001	175
Баешев А.	Экология және таза су проблемалары			2003	20
Бродский А.К.	Жалпы экологияның қысқаша курсы	192б.	Алм.	1997	173
Бродский А.К.	Краткий курс общей экологии: Учеб. пособие	164с.	Спб.	1996	21
Вавилов А.	Экология последствий гонки вооружения			1998	1
Горелов А.А.	Экология			2002	10
Горелов А.А.	Экология: курс лекций			2000	1
Горелов А.А.	Экология			2006	1
Гирусов Э.В.и др.	Экология и экономика природопользования			1998	2
Глухов В.В. и др.	Экономические основы экологии			2003	10
Валова (Копылова) В.Д.	Экология: учебник			2006	5
Давыдова С.Л. и др.	Нефть как топливный ресурс и загрязнитель окружающей среды. Учеб. Пособие.			2004	9
Дәрібаев Ж.Е.	Экология: оқулық			2005	20
	Естествознание и основы экологии			1997	5
Колесников С.И.	Экология: Учеб. пособие	384с.	М.	2009	9
Коробкин В.И. и др.	Экология			2004	50
Коробкин В.И. и др.	Экология. Вопросы и ответы			2002	1
Коробкин В.И. и др.	Экология в вопросах и ответах			2006	15
Коробкин В.И. и др.	Экология			2001	5
Коробкин В.И., Передельский Л.В.	Экология: Учебник	608с.	Р/нД	2006	1
Коробкин В.И.	Экология. Учебник			2008	20
Коробкин В.И.	Экология: конспект лекций			2006	20
Лиходед В.М.	Экология: учебное пособие			2006	15
Лось В.А.	Экология: учебник			2006	6
Маринченко А.В.	Экология. Уч. пособие	328с.	М.	2009	5
Миркин Б.М. и др.	Основы общей экологии			2005	2
Новиков Ю.В	Экология, окружающая среда и человек			2003	17
Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т.	Экология: Оқулық	405б.	Алм.	2002	4
Петров К.М.	Общая экология: учебник			2000	1
Петросова Р.А. и др.	Естествознание и основы экологии			1998	5
Парахонский Э.В. и др.	Экология: конспект лекций			2006	21
Розанов С.	Общая экология			2001	5
Сергеева Т.В.	Экологический аудит: Уч. пособие			2005	40
Степановских А.С.	Общая экология: учебник			2005	1
Тонкопий М.С.	Экология и экономика природопользования			2003	1
Үпәшева Е.М.	Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау			2006	10
Федорова А.И. и др.	Практика по экологии и охране окр. среды			2003	6
Хван Т.А.	Промышленная экология: учеб. пособие	320с.	Р.н/Д	2003	2
Шамилева И.А.	Экология	144с.	М.	2004	14
	Экологическая экспертиза / Питулько В.М.			2004	25
	Экология/В.В. Денисова			2004	8
	Экология / Л.В.Передельский и др.: учебник			2007	30
	Экология: учебн. программа/ А.В. Егорина	123с.	Алм.	1999	4
	Экология и безопасность жизнедеятельности: Учеб. пособие/Под ред. Л.А. Муравья	447с.	М.	2000	5
	Дополнительная литература. словари
Акимова Т.А. и др.	Экономика природы и человека			2006	1
Вронский В.А.	Экология. словарь-справочник			2002	26
	Естествознание / энциклопедический словарь / В.Д.Шолле			2003	1
	Охрана окружающей среды. Сборник норм. актов			2004	3
Иващенко А.А.	Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтару / альбом			2006	1
	Климаттың өзгеруі және адамның дамуы тұрғысынан оның Қазақстанның дамуына әсері: адам дамуы туралы есеп	136б	Аст.	2008	1
	Красная книга СССР: Редкие и наход. под угрозой исчезновения			1981	1
	Красная книга СССР: Редкие и наход. под угрозой исчезновения			1984	1
Қилыбаева Б.Қ.	Қазақстанның экологиялық дағдарыс аймақтарындағы мәдени процесс/Автореферат	27б.	Алм.	1996	1
Хаустов А.П. и др.	Охрана окружающей среды при добыче нефти.			2006	1
	Экологиялық энциклопедия/ А.Ж.Акбасова			2007	5
	Экология и экономика природопользования/ Э.В.Гирусова			2007	1

Дәріс тезисі

Сабақ № 1. Экологияға кіріспе. «Тұрақты даму» түсінігі және тұрақты даму концепциясы.

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Студенттерді экология ғылымымен таныстыру. Аутэкология, демэкология, синэкология, глобалдық экология.

Жоспар:

1.Экологияның мақсат-міндеттері және әдістері.

2.Экологияның басқа ғылымдармен байланысы.

3.Экологияның бөлімдері

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Экология ғылымы туралы түсінік. Дербес ғылым ретінде экология шамамен 1900- шы қалыптасты. «Экология» терминін 1869ж неміс биологы Эрнест Геккель ұсынған болатын. Демек, бұл біршама жас ғылым, сонымен қатар экология қазір қауырт өсу кезеңін басынан кешіріп отыр. Экология (грекше oicos- мекен, үй және logos- ғылым) сөзбе сөз аударғанда – тіршілік мекені туралы ғылым.

Экология ғылымына берілген көптеген анықтамалар бар, дегенмен, осы заманғы зерттеушілердің басым көпшілігі: «Экология- организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер мен олардың тіршілік ету орта арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым» - деп еептейді.

Экология түсінігі өте ауқымды, сондықтан қай қырына баса тән берілуіне қарай, оның анықтамаларының тұжырымдалуы да төзгеріп отырады. Отандық экологтардың А. С. Дамилевский: «Экология – экологиялық жүйелердің құрылымы мен қызметі туралы және олардың гоместазисін қамтамасыз етуші механизмдер туралы ғылым » деп анықтама берген.

Бір сөзен айтқанда, экология – Дарвин тіршілік үшін күресті туындаушы жағдайлар деп атаған, барлық күрделі қарым- қатынастарды зерттеу болып табылады. Кез келген ғылым саласы сияқты, экологияның екі аспектісі бар, оның бірі – таным шеңберін кеңейту. Бұл бағытта бірінші орында табиғат дамуының заңылықтарын ашу және оларды түсіндіру қойылды. Екіншісі – жинақталған білімдерді қоршаған ортаға қатысты проблемаларды шешу үшін қолдану. Бұл ретте бірде – бір ірі мәселе табиғаттың жанды және жансыз компоненттері арасындағы байланыстарды ескермей шешілмейтідігі мен түсіндіруге болады.

Экологияның негізгі түсініктері мен бөлімдері. Ал табиғат қорғау экологияның бір саласы болып табылады. Одум экологияны динамикалық тұрғыдан зерттеп математиқалық әдістерді енгізген болатын. Объектісіне байланысты экология мынадай түрлерге бөлінеді:

1. Аутэология

2. Популяциялық экология

3. Синэкология

1)Аутэкология- бұл бір түрді алып зерттейді.

2)Популяция дегеніміз – белгілі аймақта өмір сүріп еркін буындасатын особьтердің (түр) жиындығы, өсуін, таралуын зерттейді.

3)Синэкология – бір популяция емес бірнеше популяцияның қатынасын зерттейді.

Экологияның мақсаты мен міндеті және зерттейтін проблемалары. Кез келген ғылым саласы сияқты, экологияның екі аспектісі бар. Оның бірі- таным шеңберін кеңейту. Бұл бағытта бірінші орынға табиғат дамуының заңдылықтарын ашу жән оларды түсіндіру қойылады. Екіншісі – жинақталған білімдерді қоршаған ортаға қатысты проблемаларды шешу үшін қолдану. Экология организмге әсер ететін сыртқы орта факторларының үш тобын – абиотикалық, биотикалық және антропогенттік факторларды зерттейді.

Экология организмнің ортамен қарым – қатынастарының ішінде негізінен особьтердің дамуын, көбейтіп, тірі қалуын, популяциялар мен қауымдастардың құрылымы мен сан динамикасын және олардың биоценоздарда өтетін процестердегі рөлін анықтаушы жақтарымен айналысады.

Экологияның айрықша міндеті – тірі табиғатты экологиялық жүйелер деңгейінде эерттеу. Осыған сәйкес, экологияның негізгі және басты бөлігі болып синэкология (биоценология), яғни бір – бірімен және органикалық емес тіршілік ортасымен тығыз қарым – қатынастарға өсімдіктердің, жануарлардың және микрооганизмдердің қауымдастықтары туралы ілім танылуы тиіс. Биоценология даму келе қазіргі кезде экожүйелер туралы ғылымға айналады, оны құрлық биоценоздарына қатысты әдетте биоценология деп атайды.

Сонымен, экологияның жетістіктері қазіргі заманның бірқатар өзекті міндеттерін шешуге негіз болып отыр. Экология – келешектің ең маңызды ғылымдарының бірі деген ойды әлем ғалымдарының көпшілігі барған сайын мойынай түсуде.

Негізгі терминдер

Әлеуметтік экология - ғылым , қоғам әрекеттестіктері шарттар және заңдылықтар оқитын және табиғаттың . Әлеуметтік экология подразделяется экономикалық , демографиялық , урбанистикалық , футулогиялық және заңға сүйінгенді экологияның .

Биологиялық экология

Греч . Oikos - пәтер-үй + Logos - ғылым

Экология - ғылым құрам туралы , құрылымға , қасиеттерде , функционал ерекшеліктерде және жүйелердің эволюциясының деңгей надорганизменного , экожүйелердің популяционных және биосфераның . Экология негізгі берік заңдылықтар оқиды : энергия сел, химиялық элементтердің айналып жүруін . Әдеттегі экология биология бөлімімен есептеледі .

Сабақ № 2. Дара организмдер экологиясы. (1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Экология заңдарымен танысу. Экологиялық факторлардың түрлерін қарастыру.

Жоспар:

1.Ағзалар және олардың қоректенуі.

2. Экологиялық факторлар эәне оның классификациясы

3. Ю.Либихтің минимум заңы. В.Шелфордтың толеранттық заңы.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Фактор туралы түсінік. Фактор деп қоршаған ортаның организмге әсер ететін қандай да бір элементін айтамыз. Әсер етуіне байланысты факторлар екі топқа бөлінді:

• Тіршілік жағдайлары

• Әсер ету факторлары.

Тіршілік жағдайлары деп күнделікті қажет, бірақ ауытқулары ағзаға теріс әсерін тигізетін факторларды айтады ( су, тамақ, т. б.).

Әсер ету факторлары деп организмге тура немесе жанама түрде әср етіп, онда айтарлықтай өзерістер туғызатын факторларды атайды ( күннің ультракүлгін сәулелері, электр разряды, өте төмен температура, т. б.).

Факторлар класификациясы. Организмге әсер ететін экологиялық факторлар үш топқа бөлінеді:

1. Биотикалық факторлар

2. Абиотикалық факторар

3. Антропогендік факторлар

1) Биотикалық факторлар - түрлердің бір- бірімен қатынасы. Олардың сыртқы ортаға әсері.

2) Өлі табиғат жер, су, ландшафт, күн сәулесі, радияциялар, металдар, қышқылдар, органикалық, бейорганика және тағы өлі заттар.

3) Антропогенттік фактор – адамның іс әрекетінің сыртқы ортаға әсері экология мақсаты. Биологиялық заңдылықты аша отырып сыртқы ортамен организмдердің байланысын анықтау, міндеті , ашылға заңдылықтарды, қарым- қатынастарды экономикалық мәселелерді шешу болып табылады.

Экологияның ұамту деңгейлері:

Ген жасуша ұлпа мүше ағза түр популяция биоценоз экожүйе биосфера.

Экологиялық факторларды классиикациялық және дәстүрлі жолмен абиотикалық және биотикалық болып бөлінеді. Абиотикалық топқа климаттық факторлар, топырақ пен судың физикалық қасиеттері кіреді. Биотикалық топқа – қоректену факторлары және особьтердің ме түрлердің өзара әсерлесуінің әр алуан формалары жатады.

Температура абиотикалық фатор ретінде, төңіректе тірі организмдердің болуы арқасында өсірілетін жиі өзгері отырады. Мысалы, лабораторияда өсірілетін ұн зауза қоңызының личинкалары қоршаған орта тым суық болғанда бір жерде шоғырланады, сонда тобырдың ішінде температура жоғарылап, организмнің дамуы үшін ең қолайлы шамаға жақындайды.

Барлық экологиялық факторлар виталдық немесе энергетикалық, сигналдық болып бөлінеді. Біріншісі организмдердің тіршілігіне тікелей ықпал етеді, энергетикалық күйін өзгертеді. Екіншісі энергетикалық сипаттамалардың өзгерісі туралы информациялайды. Организмдер үшін климаттық, қоректік, биотикалық жағдайлар, олардың тірі қалуына тікелей ықпал көрсеткіші агентер ғана емес, экологиялық факторлардың виталдық әсерінің бейоптимальді және леталды аймақтарға ығысу ықтималдығын көрсететін сигнал да болып табылады. Жарықтың энергетикалық та, сигналдық та әсері бар, температура мен ылғалдылық тек қаа энергетикалық факторлар болады.

Организм реакциясының бейімделгіштік дәрежесін бағалайға негізделген топтастыруды Мончадский А. С. ұсынған. Ол бастапқы периодты, тыңдаушы периодты, периодсыз факторлардан тұрады. Бірінші фактор өзгерісінің особьер санының реттелуіне ықпал тек түрлер ареалдарының ауданына әсері арқылы ғана білінеді. Екінші факторлар өзгеруі бірінші факторлар өзгеруінің салдары болып табылады. Екінші факторлар көбіне түрлердің ареал ішіндегі снына әсер етеді, бірақ ареалдың өз ауқымына ықпалы шамалы. Үшінші факторлар организмдердің тіршілік мекеніне қлыпты жағдайлар ұшыраспайды. Олар кенеттен білінеді. Үшінші фактордың ықпалы көбінесе нақтылы бір территория шегіндегі

Негізгі терминдер

Аутоэкология

Autecology

Экология Аутэкология - бөлімі , бөлек түр өзара қатынастары оқитын , көбеюлер немесе түрдің қоршағанмен ортамен .

Биосоциальная экология - ғылыми тәртіп , зерттеумен шұғылданған тірі организмдардың әлеуметтік мінез-құлық биологиялық негіздерінің , адамды қоса .

Георгафиялық экология

Экология георгафиялық экология - бөлімі , биік иерархия экожүйелер зерттеуші деңгейлердің - көріністің биосфераға дейін қоса .

Геохимиялық экология

Геохимиялық экология - тәртіп , ортамен геохимиялықпен бірлестіктердің организмдардың өзара қатынастары және олардың зерттеуші , сонымен қатар түрлердің геохимиялық көңіл болулары және олардың әртүрлі иерархия деңгейлердің экожүйелерінің шарттарында бірлестіктердің .

Сабақ № 4. Синэкология – қауымдастық экологиясы. Биоценоз, биогеоценоз және экожүйе түсінігі.

(1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Биоценоз, биогеоценоз, экожүйе ұғымдарының ерекшеліктерін қарастыру

Жоспар:

Биоценоз туралы түсінік.

Экологиялық жүйе туралы түсінік. Экожүйе концепциясы. Экологиялық жүйедегі қоректену типтері. Экожүйе гомеостазы.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Биоценоз туралы түсінік. Биоценоз – бірнеше түрлі популяция жиынтығынан тұратын қауымдастық.

Экологиялық жүйелердің ең шағын өлшем бірлігін биоценоз днп атайды. «Биоценоз» терминін осы мағынада қолдана отырып, бір экожүйе мен биоценоз арасындағы теңдік белгісі экожүйелер ең төменгі сатысы үшін қалдырамыз. Бұндай деңгейлердің әсерімен анықталады. Факторлардың масштабы төменгідей.

Биоценоз (космостық фактор)

Құрлық және мұхит экожүйелер (геологиялық фактор)

Биогеографиялық облыс (эволюциялық фатор)

Биом (климаттық климакс факторы)

Ландшафт (рельеф факторы)

Биоценоз (эдафикалық, климат факторы)

Экожүйелердің әр деңгейін тек өзінен төмен тұрған бөлімшелердің басын біріктіруші жүйе ретінде ғана емес, сонымен бірге оны өзіне тән барлық қасиеттерді толығымен иеленуші дербес экожүйе ретінде де қарастыру қажет. Мысалы биоценоз – ең төменгі дәрежедегі экожүйе болса, биосфера – ең жоғарғы, яғни бірінші дәрежедегі экожүйе.

Экологиялық жүйе туралы түсінік. Экожүйе концепциясы. Экологиялық жүйе дегеніміз – тірі организмдер бірге өмір сүретін табиғаттың өлі бөліктерімен қарым – қатынас жасайтын жанды және жансыз бөліктер арасындағы заттар айналымы.

Энергия қуатты экологиялық жүйе үшін қозғаушы күш болып есептеледі. Энергия қуатының көзіне байланысты экологиялық жүйелер төмендегідей бөліктерге бөлінеді.

1.Энергияны күн сәулесінен алып, табиғаттың басқа көздерінен, адамдардан алмайтын жүйелер.

2.Энергияны күн сәулесінен және табиғат көзінен алатындар.

3.Энергия күн сәулесінен және адамдардан алатын топтар.

4.Энергияны отыннан алатындар

Экологиялық жүйенің құрылымына байланысты ол бірнеше түрге бөлінеді.

1.Құрлықтық экологиялық жүйелер

2.Тұшы сулар экологиялық жүйелер

3.Құрлық сулары экологиялық жүйелері

4.Теңіз сулары экологиялық жүйелері

5. Ашық мұхиттар экологиялық жүйелері

Жердегі алғашқы организмдер гетеротрофтар болған. Автотрофтар дүниеге келмегенде лар өз мүмкіндігіктерін тез- ақ тамамдар енеді.

Автотрофтар органикалық заттарды синтездесе, гетеротрофтаролармен қоректенеді. Соның нәтижесінде органикалық заттар ыдырайды . Егер ыдырау өнімдерін автотрофтар қайта пайдаланса, экожүйені қоныстарға организмдер арасында заттар айналымы пайда болады. Экожүйенің биотикалық, биотикалық бөліктерін талассыз жүріп жатқан материал, алмасуы – қоректік заттар айналымы байланыстырады, ол үшін қажет энергияны күн қамтамасыз етеді.

Өсімдік күн сәулесінің энергиясын және топырақ пен судағы қоректік заттарды пайдаланып, органикалық қосындыларды синтездейді. Олар жинақтаған химиялық энергияны бостып алу үшін гетеротрофтар органикалық қосындыларды бастапқы бейорганикалық компоненттерге көміртегі диоксидіне, суға, нитраттарға , фосфаттарға және т. с. с. ыдыратып, осымен қоректік заттардан айналымын анықтайды.

Бұл қосындылар өсімдік ұлпаларын құрайтын құрылыс материалы қызметін атқарады және өз функцияларын сақтау үшін қажет энергия көзі болып табылады.

Негізгі терминдер

Биоценоз – қоршаған ортаның бірдей жағдайында бірге тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдер популяциясының жиынтығы.

Биогеоценоз – үнемі қозғалыста, дамуда, диалектикалық бірлестікте болатын, өзіндік ерекшеліктері бар, өзара байланыста және қоршаған ортамен зат, энергия алмасулары орын алатын, жер бетінің белгілі бір бөлігін қамтитын біріңғай табиғат құбылыстара мен олардың жиыны.

Гетеротрофтылар – дайын органикалық заттарменқоректенеді, жоғарғы сатыдағы өсімдіктер, паразиттер, барлық жануарлар, саңырауқұлақтар.

Гомеостаз – экологиялық жүйелердің қозғалыстағы тепе-тендік күйі.

Консументтер – органикалық заттарды басқа затқа айналдырады.

Сабақ № 8 Тұрақты даму концепциясы (тұжырымдамасы).

(1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Тұрақты даму тұжырымдамасы туралы түсінік алу.

Жоспар:

Тұрақты даму ұғымының пайда болу тарихы. Рим клубы. Қоршаған орта жөніндегі бірінші конференцияның Декларациясы. Рио де Жанейро және Йоханесбургте өткен Дүниежүзілік саммиттер. Тұрақты даму факторлары. Экологиялық фактор. Экономикалық фактор. Әлеуметтік фактор.

Тұрақты даму стратегиясымен принциптері. Тұрақты даму деңгейлері. Тұрақты дамуды қамтамасыз ету жолындағы халықаралық ынмақтастық. Тұрақты дамудың ғылыми теориясын жасау жолындағы халықаралық ұйымдардың қызметі.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Мәселе	Мәселенің қысқаша мәні
Кедейлікпен күрес	Дүние жүзінде 157 миллиардер, шамамен 2 мың миллионерлер және 1,1 миллиардтан астам күндік табысы 1 АҚШ долларынан кем адамдар бар. Кедейлікті болдырмау жолдары: еңбек ақыны қамтамасыз ету; кедейлердің өзін-өзі қамтамасыз етуі мен бай елдерден тәуелділігін кеміту; еңбекке жарамды халықтың санын арттыру; табиғат ресурстарын сақтау мен тұрақты даму; білім беру жүйесін жетілдіру; отбасын жоспарлау; қаржылық демеу.
Тұтынудың құрылымын өзгерту	Адамзаттың бай бөлігінің шектен тыс ысырап етуі – қоршаған ортаның бұзылуы мен табиғат ресурстарының сарқылуының себептері болып табылады. Сонымен қатар кедей адамдар өмірге қажетті минималды мөлшерімен қамтамасыз етілмейді. Энергетикалық және шикізаттық пайдалануды қысқарту, экологиялық таза технологияларды дамыту.-----
Халық және тұрақтылық	1993 жылы дүниежүзіндегі халық саны шамамен 5,5 миллиардтан астам болды. Ғалымдардың болжамы бойынша 2020 жылы адам саны 8 миллиардқа жетеді.
Адамдардың денсаулығын сақтау мен жақсарту	Халықтың денсаулығы қоршаған ортаның жағдайына байланысты болады. 2000 жылға қарай денсаулық сақтау саласындағы стратегиялық міндеттер: - СПИД-пен күреске жұмылдыру; - туберкулезбен және басқа зілді аурулармен күрес; - бала өлімін кеміту; - халық денсаулығын бақылайтын тиімді ұйымдар құру; - еркектер мен әйелдердің өздерінің балалрының саны мен туылу уақытын анықтауға құқығын қамтамасыз ету; - халықты ауыз су және таза азық-түлікпен қамтамасыз ету; - балалардың денсаулығын қорғау; - қоршаған ортаны денсаулыққа зиян қалдықтардан тазарту және оның алдын алу.
Тұрақты тұрғын жерлер (урбанизация)	2000жылға қарай дүниежүзінің халқының жартысы қалаларда тұруы тиіс. Қоғамның урбанизациясы экономикалық малу процесінің бір бөлігі болып табылады. Қалаларда жалпы ұлттық өнімнің 60%-ы өндіріледі. Қала халқының санының артуы дамыған және дамушы елдерде бірдей.
Атмосфераны қорғау	Атмосфераға қалдықтарды шығарудың негізгі көзі – энергияны тұтыну мен өндіру.
Жер ресурстарын тиімді пайдалану	Топырақтардың құнарлылығы су және жел эрозиясы мен химиялық, физикалық деградация нәтижесінде төмендейді. Топырақтың деградациясының себептері шектен тыс мал жаю; ормандардың кемуі; ауылшаруашылық қызметі; жерді шектен тыс пайдалану және т.б.
Ормандарды жоюмен күрес	Ормандар топырақ пен суды, атмосфераны қорғауда, өсімдіктер мен жануарлардың биологиялық алуантүрлілігін сақтауда маңызды рөл атқарады. Үкімет орман шаруашылығының тұрақты дамуына арналған ұлттық бағдарламаларды жасап, оларды жүзеге асыру керек.
Шөлденумен және құрғақшылықпен күрес	Шөлдену – бұл ауа райының өзгеруі мен адам қызметінің нәтижесінде топырақтың деградациялану процесі. Бұл процеске көбіне құрғақ жерлер ұшырайды. Шөлдену мал жайылымдарының деградациясы мен азық-түлік өнімдерінің кемуіне әкеліп соқтырады. Құрғақшылық пен шөлдену кедейлік пен аштықтың да себебі болып табылады.
Мұхиттарды қорғау мен тиімді пайдалану	Теңіз суының ластануының шамамен 70%-ын құрлықтағы үлкен және кіші қалалар, өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы мен туризм құрайды. Мұхиттар шектен тыс балықтар мен былқылдақденелілерді (жылына 90 млн. тоннаға дейін) аулаудан, жағалаулар мен маржан рифтерінің жағдайының нашарлауынан зардап шегеді.
Тұщы суды қорғау мен тиімді пайдалану	Бүгін тұщы су мәселесі маңызды экологиялық мәселелердің бірі болып табылады. 2000 жылға қарай төмендегі міндеттер шешілуі тиіс: - қалалардың әрбір тұрғынын бір адамға шаққанда ең кемінде күніне 40литр ауыз сумен қамтамасыз ету; - өнеркәсіптік, тұрмыстық шайынды суларды залалсыздандыру ережелерін анықтап, жүзеге асыру; - барлық ауылдық аудандардың тұрғындарын экологиялық қауіпсіз сумен қамтамасыз ету.
Улы химиялық заттарды қолданудың қауіпсіздігін арттыру	Химиялық заттар бүкіл дүние жүзінде қолданылады. 10000-нан астам химиялық заттар бар. Олардың 1500-інің үлесіне дүниежүзілік өндірістің 95% келеді. Қазіргі уақытқа дейін әлі улы және қауіпті өнімдермен сауда жасау туралы жалпы келісім жоқ.
Қатты қалдықтар мен шайынды суларды жою.	Тұрмыстық қалдықтар мен шайынды сулардың мөлшерінің жылдам артуы қала халқының денсаулығы мен қоршаған ортаға қауіп тудырады. Жыл сайын 5,2 млн адам, оның ішінде 4млн балалар шайынды сулар мен қатты қалдықтарды дұрыс тазартпау нәтижесінде ауырып, қайтыс болады. 2025 жылға қарай қалдықтардың мөлшері 4-5 есе артуы мүмкін.
Радиоактивті қалдықтарды жою	Радиоактивті қалдықтар туғызатын қауіп оларды өсіру мөлшерін кемітуді, қауіпсіз тасымалдау мен жоюды талап етеді. Жыл сайын АЭС-тің жұмысы нәтижесінде 200-мың м төмен, ал 10 мың м жоғары радиоактивті қалдықтар түзіледі.
Балалар мен жастардың тұрақты дамуды қамтамасыз етудегі рөлі	Даму бағдарламалары жастарға қауіпсіз болашақты және оның ішінде денсаулыққа қолайлы қоршаған ортаға жоғары өмір сүру жағдайына, білім алу мен жұмысқа кепілдік беруі керек. Жастар планета халқының 1/3-не жақын бөлігін, ал көптеген дамушы елдерде - жартысын құрайды. Білім беру дәрежесін арттыру қажет. Жастарға білім беруде қоршаған ортаны қорғау мен даму мәселелеріне көп көңіл бөлінуі қажет.
Тұрақты даму мақсатындағы ғылым мен білім беру	Қазіргі кездегі ғылыми зерттеулер адамзаттың тіршілігін сақтау мақсатында жұмыс істейді. ХХІ ғасырда биосферада қауіпті өзгерістер болуы мүмкін. Ғалымдар төмендегі мәселелерді зерттеуде: ауа райының өзгеруі, ресурстарды тұтынудың артуы, демографиялық тенденциялар, ортаның деградациясы, энергия мен ресурстарды пайдалану, биосфераның космостық зерттеулері, ортаның адам денсаулығына әсері және т.б. Бағдарлама әр түрлі жастағы адамдардың қоршаған ортаны қорғау мен даму мәселелері бойынша білім алуын қамтамасыз етуі керек. Экологиялық білім беру – адамзаттың тұрақты дамуының қажетті шарты.

1992жылдың маусым айында Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ-ның қоршаған орта мен даму бойынша өткен конференциясы «Тұрақты даму» концепциясын және «ХХІ ғасырдың күн тәртібіне» атты ауқымды бағдарламасын қабылдады. Бұл бағдарламада шешілуі болашақта тұрақты дамуды қамтамасыз ететін жалпы мәселелер қарастырылған. Оның нәтижесі төмендегі кестеде көрсетілген

Сабақ № 7. В.И. Вернадскийдің биосфера ілімі және ноосфера концепциясы.

(1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Босфераның қасиеттерін, ноосфера ұғымын түсіну.

Жоспар:

Биосфера тұжырымдамасының қалыптасуы. В.И. Вернадскийдің биосфера және ноосфера туралы ілімі. компоненттері. Тірі зат тұжырымдамасы. Адамның экожүйедегі орны. Биосферадағы заттар айналымы. Әлемдік биохимиялық циклдар. В.И. Вернадскийдің негізгі биохимиялық заңдары. Қазіргі биосфера. Өндірістің дамуы және қоршаған ортаға түсетін салмақтың артуы.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Биосфера туралы түсінік және оның компонентттері.

Биосфера ұғымын 1876 жылы австралиялық гелог Эдуард Зююс өзінің альпі тауларының шығу тарихы туралы кітабының соңғы тарауында жер шарының қабаттары жайында баяндағанда ең аташ пайдаланды. Бірақ оның ғылым ретінде дамытады. Биосфера концепциясының негізгі қағидаларын 1926 жылы В. И. Вернадский тұжырымдады.

Жердегі энергия көзі күн болғандықтан, күш тірі организмдер жердің екі қабығы литосфера мен гидросфераның жоғарғы қабаттарына тараған. Литосфера тірі организмдер болмашы ғана тереңдкте енеді.

Тірі организмдер литосфераның бетінен атмосфераның төменгі, бірнеше сантиметрден бірнеше метрге дейінгі биіктіктегі қабатарна тараған.

Гидросферада ең беткі қабатынан табанына дейін тіршілік тараған.

Биосфераның әуеге қарай өршуін негізінен сұйық күйіндегі судың тапшылығы мен көмірқышқыл газының парционалдық қысымының төмендігі шектейді.

Биосфераның әр түрлі бөліктерінде тіршіліктің дамуын әр түрлі заттар шектейді. Шөлді жерлерде су күйіндегі сутегі мен оттегінің тапшылығы шектейді. Ашық мұхитта игерілуі тың гирототық түріндегі кездесетін темір. Биосфераның биотикалық бөлігі, абиотикалық бөліктің басқарушысы болады. Биотикалық жүйеде басқару қызметін комсулинттер атқарады. Өйткені жүйенің тұрақтылығы осы консулинттерге байланысты.

Жр бетіндегі биомдар ретінде тундралардың , ормандардың, шөлдердің және т. б. жеткілікті болуы қажет.

Акад. В. И. Вернадскийдің «Биосфера- ноосфера» концепциясы. Жүз жылдан астам ауқыт бұрын 1875ж. Австралиялық геолог Эдуард Зюсс «биосфера» терминін алғаш рет қолданған болатын. 1926ж. Орыс минералогы В. И. Вернадский 2 лекциясы жарыққа шықты. Сол лекцияларда ол Зюсстың еңбектерінен кейін 50 жылдан соң биосфера концепцияларының негізгі қағидаларын тұжырымдады. Биосфера ретінде Вернадский жер қыртысының бүкіл геологиялық тричы бойында тірі оргаизмдердің әсеріне ұшырыған барлық қабаттарын түсінді.

Биосфера – Жер шарының айрықша қабығы. 1-ден биосфера сұйық күйдегі судың мөлшері айтарлықтай көп. 2- ден, оған Күн энергиясының тасқыны ықпал етеді, 3- ден , биосфера үшін сұйық, қатты және газ күйіндегі заттардың бөліну беттерінің болуы тән.

Жердегі энергия көзі күн болғанда, күллі тірі организмдер жердің 2- щі қабығы литосфера жіне гидросфераның жоғарғы қабаттарында таралған. Бірақ биосфера жарық жететін жерлермен шектелмейді. Литосфераға тірі организмдер болмашы тереңдікте ғана енеді. Олардың негізгі бөлігі топырақтың жоғарғы, қалыңдығы ондаған сантиметр қабатында шоғырланған, тек бірен – сарандығы ғана бірнеше метрге төмендейді (өсімдік тамыр, жауын құрты). Жарық болмағандықтан жасыл өсімдіктер литосфераның терең, қабаттарына ене алмайды. Тірі организмдер литосфераның бетінен атмосфераның төменгі қабаттарына таралады. Атмосфера мен литосферадай емес, гидросфера ең беткі қабаттарынан табанына дейін тіршілікке толы.

Ноосфера – ақыл қабаты. Ноосфера гректің «ноос»- ақыл сөзінен шыққан, ақыл қабаты деген ұғымды білдіреді. Адам биосфераға әсер етеді және адам ақылынан жиі ауып кетеді. Ноосфера туралы ілім Вернадскийдің ғылымы іс- әрекеттерімен байланысты. Француз математигі Э. Леруа 1927 жылы ноосфера туралы ұғымды енгізді. Вернадский биосфераны оқытуды дамыта отырып ноосфера ұғымына терең ғылыми маңыз берді. Ол ортаны және қоғамды құруда маңызды рөл атқарды. Ноосфера биосфера дамуының жоғары стадиясы деп қарау керек. Ол ондағы адамзат қоғамының дамуымен байланысты. Адамзат табиғат заңдарын таниды, техниканы жоғарғы деңгейіне дамытатын тұғырлы планеталық күш.

Негізгі терминдер

Ноосфера- ойлау қабаты.

Сабақ № 9. Табиғи ресурстар және табиғатты ұтымды (тиімді) пайдалану.

(1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Жердің табиғи ресурстарын сипаттау: атмосферада, гидросферада, литосферада.

Жоспар:

Жердің табиғи ресурстарының сипаттамалары.

Табиғи ресурстардың классификациясы.

Биологиялық ресурстар және азық түлік қауіпсіздігі. Табиғатты қорғау. Табиғатты ұтымды пайдалану. Экологиялық тұрғыдан таза альтернативті энергия еөздерін пайдалану экожүйелермен қоғамның тұрақты дамуының маңызды құрамдас бөлігі.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Табиғи ресурстар - Адамзат күн көрісі мен тіршілік етуіне қажетті заттар және табиғатта кездесетін жаратылыс дүниелер. Табиғи қорлар адамзат өмірінде азық -түлік, киім -кешек, тұрмыс қажетін өтеуге қажетті заттар, жанар- жағар майлар және өнеркәсәпке қажетті шикізаттар алынады.

Табиғи қорлар қолданылу саласына қарай: өндірістік, денсаулық сақтауға қажетті, ғылыми, эстетикалық болып бқлінеді. Жаратылыстың құрамында болуына қарай, олар: жер, су, орман, кен қазбалары деп бқлінеді. Мөлшеріне қарай: сақылатын, сарқылмайтын болып топтасады.

Жер шарындағы жер шарының котегориялары

Жер котегориялары	Ауданы (млн.км2)	Құрлық ауданымен салыстырғанда % үлесі
Мұздықтар(ледники) Полярлы және биік таулы бос аймақтар Тундра және орманды тундра Тундрадан тыс батпақты аймақтар Өзен,көл, су қоймалары Суарылмайтын бос аймақ, шың құз, жағалаудағы құмдауыт Орман Табиғи жайылым, жайлау аймағы Өңделетін жер аймағы Өнеркәсіп және қалалар орналасқан мекен Эрозияға, ьатпақтануға, сорлануға ұшыраған аймақтар Жиынтығы	16,3 5,0 7,0 4,0 3,2 18,2 40,3 28,5 19,0 3,0 4,5 149	11,0 3,3 4,7 2,7 2,1 12,2 27,0 19,0 13,0 2,0 3,0 100

Сабақ № 11. Қазіргі заманның әлемдік экологиялық проблемалары.

(1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Глобалды проблема себептерін анықтау. Атмосфера туралы түсінік алу. Атмосфералық ауа құрамы және оның негізгі компоненттерінің экологиялық маңызы.

Жоспар:

Климаттың өзгеруі. Озон қабатының проблемасы. Қышқылды жаңбырлар.

Атмосфералық ауаның ластануының экологиялық зардаптары. Атмосфераны қорғау.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Атмосфералық ауа құрылымы және оның негізгі ингредиенттерінің экологиялық маңызы. Біздің дәуірімізге тән ерекшеліктердің бірі өнеркәсіп өндірісінің ғылыми – техникалық прогресі болып табылады. Химия өнеркәсібінің мекемелері атмосфераны көмір сутектерімен, күкүртті ангидритпен, азот тотықтарымен, хлор және фтордтың әр түрлі қоспаларымен, және т. б. ластықтармен ластайды. Химиялық зауыттар құбырынан шығатын шаңтозан құрамында марганец, хром, қорғасын, қалайы, сынап және басқа металлдар жи кездеседі.

Жылу станцияларында электр энергиясын өндіру күдің, күйенің, күкіртті қоспалардың және азот тотықтарының орасан зор мөлшерде атмосфераға қосылуына себеп болады.

Атмосфералық ауа_ көптеген газ тәрізді заттардың қоспасы болып табылады. Ауаның негізгі массасын құрайтын азот және оттегі болып табылады. Бұлардан басқа онда көмір қышқыл газ, аргон, неон, гелий және т. б. газдар бар.

Кесте 1. Атмосфералық ауа құрамы

№	Газдар	Мөлшері
1	Азот	78,15
2	Оттегі	20,78
3	Көміртегі оксиді	0,03
4	Инертті газдар	1- ге жуық

Оттегі атмосфералық ауаның ең маңызды құрам бөлігі. Оның ауадағы мөлшері тұрақты деуге болады.

Азот атмосфералық ауаның басты құрам бөлігі. Ол азотты заттардың айналымына қатыса отырып, маңызды биологиялық рөл атқарады.

Көмір қышқыл газы, немесе көміртектегі тотығы атмосфералық ауада өте аз мөлшерде кездеседі. Тірі организмдерді тіршілік әрекеттері, жану, шіру, ашу процесстері нәтижесінде ауаға бөлінеді. Бұл газдың пайда болу көздері әр түрлі болғанымен оның атмосферадағы мөлшері аса көбемейді. Себебі ол өсімдіктермен сіңіріліп, органикалық заттар түзілуіне қатысып отырып.

Атмосфералық ауаның тұрақсыз табиғи қоспалары қатарында аммиакты, күкіртті сутекті және су буы мен шаң тозаңды атауға болады. Соңғы уақытта ауадағы озон (О3) мөлшері адамзатты алаңдатып отыр. Озон ауаның жер бетіне жақын қабаттарына стратосферадан жетеді.

Су булары ауада әр түрлі мөлшерде болуы мүмкін. Ылғалдылықтың мөлшері жергілікті жағдайға және ауа температурасына байланысты болады.

Атмосфераның ластануында жердің өзінен шығатын шаң- тозаңның рөлі зор.

Ауаны ластаушы көздер және олардың бөлінділерінің қоршаған ортаға әсері. Адам қоғамының өндірушілік әрекеті нәтижесінде табиғи заттар әртүрлі өңдеуге ұшырайды, осының нәтижесінде атмосфералық ауаға әр түрлі лас заттар қосылып отырады. Атмосфераны ластаушы көздер өте көп. Оларға бірнеше кезекте әр түрлі отын жағу қондырылғылары, автотранспорт, көптеген зауыттар мен фабрикалар, темір жол транспорты, параходтар т. б. жатады.

Отын жағу - атмосфераны ластаушы көздердің бірі. Атмосфералық ауаны ластаушылар ішінде ең кең тараған түрі – отын жаққанда бөлініп шығатын түтін. Қазіргі уақытта отын ретінде көмірдің әр түрлі сорттары, мазут, сланец, торф, газ және т. б. қолданылады. Электр станциялары, әр түрлі қазандықтар, іштенжану қозғағыштары, пештер жұмыс істеуі үшін сұйық және қатты отын түрлері қолданылып, атмосфераға құрамында көміртегі тотығы, күйе, қарамайлы заттар күкіртті газ, жеңіл күл және т. б. эаттар бар түтін бөлінеді. Күйе өз алдына улы емес, бірақ ол канцерогенді қасиеті бар қара майлы затарды тасымалдаушы болып табылады (бензпирен). Адамның денсаулығына әсер етумен қатар ауадағы түтін қала микроклиматын нашарлатады. Күкіртті газдың түтін құрамындағы мөлшері де отын түріне байланысты. Мұнай жанғанда күкіртті га өте көп бөлінеді, бірақ, күкіртті газдың басты көзі – көмір, торф, сланец жағу. Күкірті газ - өте улы зат, оның әсері тыныс алу мүшелерін зақымдаудан басталып, асқазан- ішек жолдарын зақымдайды тотығ тотықсыздану процесін бұзады, ферментативтік әрекетті тоқыратып, организмнің иммунобиологиялық реактивтілігін төмендетеді және орталық жүйке жүйесінің бұзылуына әкеледі. Түтін құрамында көмірсутекті заттардың шала жануы нәтижесінде пайда болатын көміртегі тотығының (иісті газ) біраз мөлшері болуы мүмін. Бір тонна отын жанғанда 20кг көміртегі тотығы түзіледі. Әсіресе домнадан, кокстан және газды генераторлардан шығатын газдар құрамында СО көп болады.

Автокөлік – атмосфераны ластаушы көздердің бірі. Автомобиль көлігінің дамуы шудың көбейуіне және автомобиль газдарымен шығатын гадардың атмосфералық ауаны ластауына әкеледі. Бұл газдар құрамына 20-дан астам заттар кіретін күрделі қоспа болып табылады. Олардың ішіндегі ең қауіптісі - көміртегі тотығы (СО), оның автомобиль газы құрамыдағы мөлшері 12%-ке жетеді, азот тотығы (NO)және азттық қос тотығы (NO2). Бұлардан бақа ауаға көмірсутектер,олардың ішінде канцерогенді түрлері, күйе және т. б. заттар шығады. Пайдаланылатын жанармай түріне байланысты автомобиль газдары құрамында күкірт жіне қорғасын қосылыстары болуы мүмкін. Автмобиль газдарының құрамындағы заттар адам және жануарлар организміне, өсімдіктерге зиянды әсер етеді.

Өнеркәсіп мекемелері- атмосфераны ластаушы көздердің бірі. Қара металлургия өндірісі – атмосфералық ауаның шаң тозаңмен, күкіртті газбен, көміртегі тотығымен ластауын туғызады. Түсті металлургия өндірісі де атмосфераның шаң тозаңмен газдармен ластайтын қуатты ластағышы болып табылады. Бұл мекемелердің ауаға шығаратын қалдықтары құрамында оларды өте қауіпті жасайтын токсиндік заттар бар (күкіртті газ, қорғасын тозаңы, мышьяк тотығы, қорғасын, сурьма, т. б. ). Көмір өндірісінде ауаны ластаушы негізгі көз қатарына бос жыныс үйінділері(террикондықтар) жатады, олардың ішінде біраз уақытқа дейін көмір және пириттің жануы тоқталмайды, соның нәтижесінде атмосфераға күкіртті газ СО және қарамайлы заттарды қайта айдау заттары шығады. Мұнай өңдеу және өндіру атмосфераға көмірсутектердің, күкіртті сутектің және жағымсыз иісті газдардың өте көп мөлшерде бөлінуіне себеп болады. Цемент және құрылыс материалдарының өндіру атмосфераның әртүрлі шаң тозаңмен ластануын туғызады. Химиялық өнеркәсіп мекемелері атмосфералық ауаны әр түрлі химиялық заттардың буларымен және газдарыменластануына себеп болады. Олардың көбі өте улы болып келеді. Химиялық өнеркәсіп ішінде ең маңыздылары күкірт қышқылын, азотты тыңайытқыштар және суперфосфат өндіру.

Атмосфералық ауа ластануының адамдардың денсаулығынажәне тіршілігінің санитарлық жағдайна әсері. Ел орналасқан жерлердің ауасындағы лас заттар адамдардың денсаулығына зиянын тигізеді. Лас ауамен тыныс алғанда адам үстіртін тыныс алады, өкпе жеткіліксіз вентиляцияланады, организмге оттегі жетіспей, әр түрлі биохимиялық процесстер бзыла бастайды. Бұл адамың әр түрлі ауруларға бейім болуын туғызады.

Күкіртті газ, азот тотықтары, хлор сияқты кейбір заттар жоғарғы тыныс жолдарын ттіркендірсе , екінші біреулері, мысалы, қорғасын , фтор, бастапқыда әсері байқалмағанмен, организмде біртіндеп жиналып, ұзаққа созылатын арулар туғызады. Зерттеушілердің мәліметтері бойынша, алюминий зауыты орналасқан аймақтатұратын балалардың арнайы ауыру түрі флюораз жиі кездеседі (тістің эмаль қабатында дақтардың пайда болуы). Соңғы уақыттарда атмосфералық ауа ластануының өкпе қатерлі ісігінің себебі ретінегі рөлінің мүмкінділігіне көп көңіл бөлініп отыр.

Атмосфераны ластаушы заттар ішінде басты рөл атқаратын – канцерогенді заттар болып табылады. Олардың бірі ретіндегі әр түрлі отын жаққанда, отынды термальдық жолмен өңдегенде түзілетін және автокөліктерден бөлінеден бензпиренді атауға болады.

Сабақ № 12. Қазіргі заманның әлемдік экологиялық проблемалары.(1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Гидросфера туралы түсінік алу, гидросфераны тазарту жолдарын қарастыру.

Жоспар:

Судың жалпы қасиеттері және кұрамы. Су ресурстарын пайдалану.

Суды тазарту жолдары. Әлемдік мұхиттың ластануы. Гидросфераны қорғау.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Судың жалпы касиеттері және құрамы. Су өз молекуласының екпінділігіне байланысты өзімен жанасқан тұз молеклаларының иондарға ыдырауыпа ықпал етеді, бірақ судың өзі тұрақты күйінде қалады, сондыктан химиялық таза су қүрамыңда Н" және ОН" иондары өте аз болады.

Су - инертті еріткіш, ол өзі ерітітетін техникалық қосылыстар әсерінен химиялык өзгеріске ұшырамайлы. Судың бүл қаситеті біздің планетамыздагы бүкіл тірі ағзалар үшін үлкен маңызға ие, себебі олардың ұлналарына қажетті қорекгік заттар тек судагы ерітінді күйінде ғана сіңіріледі. Табиғи жағдайда су күрамьшда әр түрлі қоспалар кездеседі, себеі су катты және сүйық заттармен қоса, газлапмен дс әрекеттесіп, оларлы ерітеді.

Жаңа жауған жаңбыр суының құрамында да 1 литрінде бірнеше ондаған миллиграмм еріген заттар табуга болады. Абсолютті таза күйіндегі суды қай агрегатты күйінде болмасын осы уакытқа дейін әлі ешкім ала алмаған еріген заттардап біраз арылған химиялык таза суды зертханаларда немесе арнайы өдірістік қондырғыларда ғана ұзақ уақыт тазарту көмегімен алуға болады.

Табиғи жағдайда су өзінің "химиялык тазалығын" сактай алмайды. түрліше заттармен жанаса отырып, ол әр түрлі және күрделі қасиетке ие ерітінді ретінде кездеседі. Түщы суда еріген заттардың мөлшері әдетте 1 г/л- ден аспайды. Теңіз суында еріген тұздар мөлшері 1 литрде ондаған граммға дейін жетуі мүмкін. Мысалы, Балтык тенізінде ол 5 г/л, Қара теңізде - 18, ал Қызыл теңізде-41 г/л.

Су газдарды жаксы ерітеді (әсіресе төмсн температура жағдайында), олардын ең бастылары оттегі, азот көміртегі диоксиді, күкіртті сутек.

Судың жылу сиымдылығы өте жоғары және ол 1-ге тең деп кабылданған. Су біздің планетамыздағы температура реттегіш ретінде қызмет атқарады.

Су қорларын ластаушы көздер. Су қорларын ластаушы негізгі көздерге төмсндегілер жатады:

• Өндірістік және тұрмыстык калдык сулар. Бүл суларды қанша тазалағанмен, олардын құрамындағы ластаушы заттардың 10-20% - і бөлінбей қалып қояды. Бір рет пайдаланылган қалдық суларды тазалау үшін оларды 7-14 есе, кейбіреулерін 30 есе көп таза, оттегісі мол сумен араластыру қажет.

• Ауыл шаруашылығы (тыңайткыштар, пестицндтер, т.б.).

• Электр станцияларынын жылы суы.

• Радиоактивтік ластану.

• Мүхиттар мен теңіздердің адам әрекетінен (мүнай өндіру лас өзен с уларынын косылуы, теңіз көліктері, т.б.).

Су қорларын қоргау және үнемді пайдалану жолдары:

• Су көздерінің сапасын жүйелі және қатаң бакылап отыру.

• Айналмалы су жүйесімен және сусыз технологиямен жүмыс істейтін кәсіпорындарды кобейту.

• Қондырғыларды, машиналарды, жабдықтарды су орнына ауаны пайдаланып салкындатуга көшу Олардың қалдык жылы суларын

қайта пайдалану.

• Кәсіпорындарда, коммунальды шаруашылыктарда су тазартқыш қондырғылар орнатып, ластанған су қалдыктарын түгел тазартудан өткізу.

. • Техникалық қажетке, көше, машина, жабдықтар жууға таза су пайдалануды тоқтатып, тазартудан өткен суларды пайдалануға көшу.

• Өзендер, жылғалар, батпактарды ластауга, күрғатуға, шаруашылық қажетіне пайдалануға тыйым салу.

Негізгі терминдер

Коагуляция - су құрамындағы коллоидты және жүзіп жүрген майда бөлшектердің ірілену процесі.

Сабақ 13. Қазіргі заманның әлемдік экологиялық проблемалары.(1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Литосфера туралы түсінік алу, литосфераны тазарту жолдарын қарастыру.

Жоспар:

Ауыл шаруашылығымен өнеркәсіптің қарқынды дамуына байланысты пайда болған экологиялық проблемалар. Қоршаған ортаның физикалық биологиялық химиялық ластануы және олардың экологиялық генетикалық зардаптары. Жер ресурстары және олардың маңызы.

Топырақты ластаушы және аздырушы көздер. Жер ресурстарын қорғау.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Жер ресурстары жәие олардыц маңызы. «Ас — адамның арқауы» дейді казак мәтелі. Шындығында, тамақсыз зат алмасуынсыз адамның өмір суруі мүмкін емес.Әрбір адам өз қуатын сақтап, жемісті еңбек етуі үшін тәулік ішінде 3—4 рет тамақтанып, сусындауы кажет. Ал адамға қажет тамақтык сусындық заттар өсімдіктер мен жануарлардың көмегі арқылы, негізінен, өзіміз күнде басып жүрген қара жерден, оның жоғарғы құнарлы қабаты —топырақтан алынады. Топырақ —жер бетіндегі тіршіліктің тірегі, үясы, асыраушы анамыз, халық қазынасы. Одан сан қилы өсімдіктер, жемістер нәр алып, өніп-өсіп, адам мен жануарларға корек болады. Адам қоғамы топырақ құнарын осы өсімдіктер мен жануарлар аркылы өз мұқтажына пайдаланады. Сондықтан жер—ауыл шаруашылығымыздын қай саласы болсын егіншіліктің де, мал шаруашылығының да негізі.

Сонымен казіргі күнде адамзатка белгілі - планеталар ішінде тек Жерде гана тіршіліктің дамуына мумкіншілік бар. Сондыктан адамзаттың жерді бағадаудағы көз-қарасы тіпті өзгеше болуы заңды.

Жер, оның үстіңгі майда қабаты — топырақ өз құрамында өсімдіктерге қажет минералдық және органикалык заттарды жинақтайды. Олар өсімдіктердің автотрофтар ретінде алғашқы өнім жинауына, яғни органикалық қосылыстар түзуіне және қоректік тізбекке бір буын ретінде қатысуына көмектеседі. Ал бүл органикалық қосылыстар жер бетіндегі барлық тіршілік пен жан-жануарлар үшін, оның, ішінде тіршіліктің ең жоғаргы туындысы — адам үшін өмір өзегі.

Табиғи жағдайда топырақтың түзілуі өте көп уақытқа созылады. Мысалы, 20 см тереңдікте жыртылатын топырактың қабаты түзілу ушін табити жағдайлардың өзгешеліктеріне карай жүзден жылдан 3—7 мың жылға дейін уақыт керек екен. Сөйтіп, қүнарлы кабаты жойылган топырактар болжамды уакытта өз-өзінен калпына келмейді.

Сабак №14-15-16. Қазіргі заманның әлеуметтік-экологиялық проблемалары және тұрақты даму

(1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Әлеуметтік-экологиялық дағдарыс және тұрақты даму жолдарын қарастыру.

Жоспар:

Әлеуметтік-экологиялық дағдарыс және тұрақты даму. Халық санының өсуі және оның сапалық көрсеткіштерінің өзгеру. Туылым мөлшеріне әсер ететінтфакторлар. Отбасын жоспарлау әдістері.Урбанизация проблемалары. Кедейлік және табыстың әділетсіз бөлінуі.

Энергетикалық дағдарыс проблемалары және олардың шешілу жолдары. Әлемдік азық-түлік проблемасы, шешу жолдары. Ресурстық дағдарыс себептерімен салдарлары шешілу жолдары. Жер генофондының өзгеруі. Ортаның жалпы агрессивтілігінің артылуы. Тірі организмдерге көрсетілітін әсерлердің жаңа түрлері.

Соғыстар және лаңкестіктің экологиялық зардаптары. Әскери өнеркәсіптік кешен және тіршілік ету ортасы.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Әлеуметтік экологиялық проблемалардың қазіргі кезеңде маңызды мәселелердің біріне айналы, оларға кедейшілік, өнеркәсіп көп шоғырланған қалалардың жағдайын т.б. жатқызууға болады. Солардың бірі өнеркәсіб көп шөғырланған қалалар туралы, ғалымдардың сөзін айта кетсек: «Алуан түрлі өндіріс салалары, өндіріс күшінің басым бөлігі қалада шоғырланғандықтан, онда халық көп, әрі тығыз орналасады. Сөйтіп, ол Әлеуметтік-экологиялық және экономикалық қарама-қайшылықтың негізгі буынына айналды, бір жағынан, қалалар-табиғи ортаны ластай тын басты көз, екінші жағынан, ол- ластанудан неғұрлым көп зиян шегетін және ондағы қоршаған ортаны сауықтыруды қажет ететін әлеуметтік-экономикалық объект. Сондықтан, қаланың көбею процесінде,яғни, қалалар пайда болғанда және дамығанда бірінші кезекте қоршаған орта факторларын реттеудіескеру қажет.»

Қазіргі заманғы 1 млн тұрғыны бар қаланың 1 тәулікте кейбір ресурстарды пайдалану схемасы.

Су

625000т

Азық-түлік

2000т

Сарқылатын сулар

500000т

Қатты қалдықтар

2000т

Қала

1 млн. Тұрғыны бар

Жанармай отын, т

Көмір 4000

Мұнай 2800

Газ 2700

Автомобиль жағар майлары 1000

Ластанған ауа, т

Тозаң 150

SO₂ 150

NOx 100

CO 450

Көмірсутектер 100

Әлеуметтік орта. Халық құрамы: халыққа мәдени-тұрмыстыфқ қызмет көрсету жәнек денсаулық қорғау, басқару т.б.

Аталған мәселелерді ойдағыдай шешу үшін, қоршаған ортаны ластайтын заттармен танысып, оларды белгілі бір жүйелерге топтаудың қажеттілігі жоғары.

Елімізде осы Әлеуметтік-экологиялық проблемалары көн қалаларға, Алматы, Қарағады; Шымкент, Атырау және т.б. қалаларды жатқызуға болады.

Сабак №17. Табиғатты қорғау және тұрақты даму. (1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары Қоршаған ортаның қорғау принциптері мен әдістерімен таныстыру.

Жоспар:

Ерекше қорғалатын табиғи территориялар. Генетиқалық әралуандылықты қорғау. Биосфералық резерваттар. Қызыл кітап және оның биологиялық әралуандылықты сақтаудағы рөлі. Табиғатты ұтымды пайдаланумен қоршаған ортаны қорғаудың теориялық негіздерін құру тұрақты дамуға көшудің міндетті шарттарының бірі. Экологиялық білім және экологиялық сауаттылықтың адамзаттың тұрақты дамуының қамтамасыз

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Түрлер мен экожуйелерді корғау. Қандай да бір жеке түрдің өзін ғана қорғап, сактап калу қиын. Түрлерді корғау үшін олар тірщілік ететін экожүйслерді тугел коргау керек. Түрлерді қорғау кажеттілігі төмендегі себептерден кұралады.

• Эстетикалык себеп: эдемі, гажайып ландшафттарды ондағы тіршілік ететін түрлерімен бірге сақтау, көне ескерткіштерді сактау сиякты эстетикалык маңызға йе.

• Ғылыми және экономикалык себеп: тірі ағзалардын көптүрлілігі биосфера түрактылығының басты шарты. Олардың азаюы немесе кұруы биосфера тұрактылығын бұзып, биогеохимиялык екпінділікті төмендетеді. Табиғи биоценоздар а-ш малдарынын тұқым дарын жаксартуға қажет материал болып табылады, зиянкестермен күресуге қажет химиялық заттар алуда колданылады (өсімдіктср құрамынан).

Табиғатты коргау мәселелері зиянкес түрлер туралы көзкарасты өзгертуге мәжбүрлейді.

Көптеген елдерде кабылданған заңды шаралар кейбір жойылу алдында тұрған түрлердің сакталып қалуына, кейде қалпына келуіне ыкпал етті. Осылайша Европалық зубр саны калыпптасып келеді; бұрын Польша мен Монголияға дейін таралған, ал 1920 жылдары толығымен жойылуға жакын қалған киік саны да ТМД территориясьнда кайта қалыптасып келеді, оны аулаудың тиімді жолын колдану жылына 6000 т жогары саналы диеталык ет ондіруге мүмкіндік береді. Экономикада 5000 түрі жануарлардың 16 түрі ғана маңызға йе. Ірі шөпқоректілерді тиімді пайдалану 3 түрлі жолмен іске асуы мүмкін:

• Кейбір көбейіп кеткен түрлерді тандап, санын азайту (мысалы, Шығыс және Орталық Африканың піл және бегемоттары);

• Газель, антилопа сияқты ірі карамен бірге жайылатын түрлерді көбейту;

• Тағы жануарларға арналған «фермалар» кұру.

Соңғы шара ең тиімді шаралар қатарында, себебі, тағы фауна ортаға жақсы бейімделеді және жайылымды тез таптап тастамайды. Тағы жануарлардың еті құнарлы әрі дәмді келеді, ал олардың өздерінің үй жануарларына карағанда ауруларға қарсы түру кабілеті жоғары.

Табиғатты корғау кейбір түрлерді ғана қорғаумен шектелмейді. Ең маңызды даген табиғи экожүйелер үлттық бақтар мен табиғи резерваттар құрамына енгізілген. Бүл - болашақ ұрпақ үшін тендесі жоқ гылыми білім жетістіктерін сақтау жолы. Қорықтар құрамына енгізілетін экожүйелер тиянақты экологиялық зерттеуден өтуі керек. Кез келген мұндай жумысты жүргізу үшін оның болашак салдарын ескере отырып жақсылап кесіп- пішуді талап етеді.

Негізгі терминдер

Биосфера – тіршілік иелерімен тіршілік көздерінің Жер бетіндегі белгілі бір қабаты.

Биологиялық айналым – организм мен қоршаған орта арасындағы үздіксіз зат-энергия алмасуы нәтижесінде организмдердің түзілуі, яғни олардың пайда болуы және жойылуы.

Биотикалық фактор – тіршілік иелерінің ықпалы.

Биохимиялық цикл – күн сәулусінің энергиясын пайдалану нәтижесінде бейорганикалық заттардың өсімдіктер, жан-жануарлар дүниесіне айналып, қайтадан бейорганикалық заттарға өту барысындағы химиялық реакциялар тізбегімен жүретін өзгерістер.

Са6ақ № 19. Коршаған ортаны бағалаудың тәсілдері.

(1 сағат)

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Экологиялық мониторинг ұғымын түсіндіру.

Жоспар:

Қоршаған ортаның күйін бағалаудың әдістерімен критериялары. Экологиялық мониторинг, оны ұйымдастыру принциптері. Химиялық физикалық биологиялық мониторинг. Қазақстан Республикасындағы қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңдары.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Занда шектеулі - рүқсат етілген мөлшерден көп және үлықсатсыз ластаушы заттарды ауаны қосқаны, өнеркәсіп орындарды пайдалану тәртібін бұзғаны, ауа тазартатын қондырғыларды пайдаланббағаны, жаңа кәсіпорынды ондай қондырғысыз іске қосқаны, уытты химиялық заттар мен минералды тыңайтқыштарды сақтау және пайдалану тәртібін бүзғаны үшін кінәлі адамдарды кылмыстық немесе әкімшілік жауапкешілікке тарту көзделген.

Экологиялық сактандыру - ақша салымдар арқылы азаматтардың және заңды тұлғалардың мүліктік кызығушылықтарын экологиялык қолайсыз жағдайлардан - сактау. Экологиялық сактандыру

сақтандырушылармен құралады. Бүл жерде сақтандырушылар болып потенциалды зиян жасаушылар табылады. Сақтандыру ерікті болып табылады, сондықтан сактандырушылар мемлекеттік сақтандыру компанияларымен келісім шартка отырады. Келісім шарттың ішінде сактандыру бағасы, сақтандыру төлемі, тәртібі мен шарттары қаралады.

Табиғи ресурстар төлемі - табиги ресурстарды пайдалануды, табиғи қоршаған ортаны ластауға, табиғи ресурстады қалпына келтіруге және оларды қорғауға төлем жүргізіледі. Табиғи ресурстарға төлем жер салығы жердің нормативтік баға және аренда төлем ретінде төлем жасалынады.

Есептеу әдістері және эксперттік бағалар - қоршаған ортаға және адам денсаулығына әкелген зиянын ақшамен есептеу өте қиын. Сондықтан да экологиялық сақтандырудағы есептеу әдістері шекгеулі маңыз аткарады. Міндетті экологиялық сактандырудағы экспертгік багалардың қолдануынын бір мысалы:

Ен аягашқыда қауіптілік дәрежесіне байланысты онеркәптің қандай класқа жататынын анықтайды

1. қауіпті емес

2. қауіпі аз

3. қауіпті

4. өте қауіпті

Негізгі терминдер

Табиғат – қоршаған орта тау-тас, өзен-көл, жан-жануарлар және т.б. заттардан түратын дүниелер деп түсінеміз

Экожүйе – зат және энергия айналымы өз ішінде де, сыртпен де үздіксіз орын алатын, өлшемсіз, жанды және жансыз бөліктерден құралған тұрақты жүйелер.

Экологиялық тепе-тендік - энтропияның төменгі күйін ұстап тұратын тірі тіршіліктің тепе-тендігі.

Мониторинг – антропогенді себептер салдарынан қоршаған ортада орын алатын өзгерістерді бақылау және болжау.

Сабак №20. Қазақстан Республикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету. Экодаму мәселелері.(1 сағ).

Дәрістің мақсаты мен жоспары

Тұрақты даму тұжырымдамасымен таныстыру.

Жоспар:

1. Қазақстан Республикасындағы халыққа экологиялық білім және тәрбие беру. 2. Тұрақты даму стратегиясы және Қазақстанның тұрақты дамуын қамтамасыз ету механизмдері.

Қолданатын әдебиеттер

Асқарова Ұ.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау: Оқу құралы. 90б. Алм. 2004.

Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. 192б. Алм. 1997.

Дәрібаев Ж.Е. Экология: оқулық. 2005.

Баешев А. Экология және таза су проблемалары. 2003.

Экология /Т.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева/ - Алматы, Экономикс 2002г.

Қазақстанда табиғи ортаны баскаратын орындар. Табиғи ортаны корғау, оның байлыктарын сақтап, тиімді пайдалану, елдің өсіп-өнуіне жүмсау жүмыстарын халық сенген үкімет орындары басқарады. Осы мемлекеттік орындардын жүргізген экономикалық. әлеуметтік және экологиялық саясаты азаматтардың әл-аукатың түзеуге бағытталса, ел көркейіп, дүние жүзінде беделі артады. Әр мемлекеттің экологиялық жагдайы сол мемлекеттің баскару орындарымен және олардың жүргізіп отырған саясатымен тығыз байланысты болады.

Басқа мемлекеттер сияқты Қазақстан Республикасында да коршаған табиғи ортаны корғау, оның байлықтарын сақтап, тиімді пайдалану, азаматтарға экологиялық білім мен тәрбие беру мәселелерін мемлекет тарапынан баскаратын, іске асыратын, бакылау жасайтын жауапқа тартатын мемлекетгік орындар бар. Олар Қазакстан Республикасы Кеңесі. Министрлер Кабинеті министрліктер мен мемлекетік комитеттер, жәнс жергілікті өкілдер.

Қазақстан Республикасының ата заңында - Конституциясында жерге, жер қойнауы байлықтарына, ормандарға, суларға, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне, табиғаттың баска да байлыктарына йелік ету қүкығы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесіне берілген. Оған мемлекеттік экологиялык саясатты белгілеп, табиғи ортаны, биосфераның жеке бөлшектерін корғау туралы Заңдар шығарып, қоршаған ортаны сактау жоне пайлалану жөнінде халыкаралык қарым-қатынас жасап, табиғат корғау Заңдарының орындалуын бакылау жүктелген.

Қазақстан Республикасының Жоғаргы Кеңесі атмосфераны корғау туралы Заң, Жер Кодексі, Жер реформасы туралы Заң, Қоршаган табиға ортаны қорғау туралы Заң, Халықтың денсаулығын сактау туралы Заң, Жер койнауы және минералды шикізаттарды өндеу туралы Кодекс, Орман Кодексі, Су Кодексі, жануаралар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы Заң сиякты құжаттар бекітті.

Қоршаган ортаны қоргауды баскаратын халықаралық орьндар. Экологиялык мәселелер бір елдің емес, бірнеше елдің қатысы бар мәселелер.Дүние жузінде жетпісінші жылдардан бастап экологиялық дағдарыстан шығу жолдарын бірігіп іздестіріп, қажетті шараларды бірге жүргізу туралы келісімге кол жетті.

Табиғат қорғау проблемаларына арналган бірінші халықаралық жиналыс 1971 жыл сәуір айында Чех елінде өтті. Бұлл БҰҰ Европалық экономикалык комиссиясының симпозиумы болатын.

1972 жылы 5 маусымда Стокгольм қаласында БҰҰ-ның қоршаған орта жөніндегі Конфереициясы ашылды. Осы күн халықаралық ынтымактастыктың басталу күні болып есептеліп, Конференция «Жер біреу» деген үранмен отті. БҮҮ-нын Бас Ассамблеясы 5-маусымды Дүниежүзілік коршаған ортаны корғау күні деп жариялап, ол күн жыл сайын

аталып өтетін болды.

Ауаның, мүхиттардың, топырақтың ластануын болдырмау үшінI

мемлекетаралық келісімдер жасалып, тиісті үйымдык, әкімшілік және күкықтық шаралар қабылданып, іске асырылады.

Халықаралық табиғат коргау орындарына төмендегілер кіреді: • Халыкаралық Ғалымдар Одағы (МСНС).

• Қоршаған орта жөніпдегі ғылыми комитет (Scientific committee of problems of the environment).

• ЮНЕСКО-ның «Адам жәңе табиғат» багдарламасы..

• БҮҮ-ның «Қоршаған орта туралы бағдарламасы» (ЮНЕП).

• Қоршаған орта мониторингінің ғаламдык жүйесі (ГСМОС).

• Халыкаралық табиғат қорғау Одағы (МСОП).

• Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ВОЗ).

• Дүниежүзілік метеорологнялық үйым (ВМО).

• Халыкаралық океанографиялык комитет (МОК).

• Негізгі терминдер

Мониторинг – антропогенді себептер салдарынан қоршаған ортада орын алатын өзгерістерді бақылау және болжау.

Карточкалар

1	Бейорганикалық заттарды органикалық затқа айналдыра алатын автотрофты организмдер
2	Міндеті особьтардың тіршілік ету шегін бөлгілеу болып табылатын экология санасы
3	Биосфера глобальды экожүйе, оның құрылымдық құрамы не?
4	Төмендегілердің қайсысы фототрофты организмдерге жатпайды
5	Тұқымқуалаушылық өзгерткіштік, тіршілік үшін күрес, табиғи сұрыптану барлығы популяцияда пайда болады, сондықтан ол .... деп саналады
6	Табиғи экожүйенің мысалы ретінде
7	Тірі табиғаттың бағытталған және кері қайталанбайтын дамуы
8	Экожүйедегі редуценттердің ролі неде?
9	Экожүйедегі қоректік тізбектің құрылуында түрдің әртүрлілігінің көрсеткіші қызметін атқарады
10	Экологиялық фактор дегеніміз?
11	Абиотикалық фактор дегеніміз...
12	Экология дегеніміз ....
13	Пессимум аймағы, бұл -
14	Толиранттылық заңы, бұл
15	Атмосфераға СО2, күйлердің және басқа қатты бөлшектердің жинақталуына байланысты парник эффектісі
16	Тіршілік етуге қолайлы температура шамасы
17	Балықтар үшін оттегінің тұрақталуы қандай фактор
18	Бір организмнен келесі бір организмге заттар және энергия тасымалдайтын организмдер қатары қалай аталады?
19	Жануарлардың маусым өзгерісіндегі сигналы
20	Адамның іс-әрекетінен болатын биосферадағы глобальды өзгерістер топырақтың құнарлылығының төмендеуі, оған не жатады?
21	Өндірістік өнеркәсіптің әсерінен атмосфераның күкірт және азот оксидімен ластануы неге байланысты?
22	Биосферадағы тепе-теңдік пен тұтастықты қалыпты ұстауды не қамтамасыз етеді?
23	Эффект тобы қай типке жатады?
24	Әлемдегі ең үлкен көл (1620м)
25	Ағын суларды аэробты микроорганизмдері бар фильтрилік материалдар арқылы биологиялық тазарттылуда
26	Ақтау қаласында АЭС-ң базасында теңіз суының тұщыланын завод қай жылы іске қосылды
27	Атмосферадағы бос оттегінің салмағы
28	Ауадағы органикалық шаң көрсетілген
29	Жердің күн сәулесіне шағылысу әрекеті қалай аталады?
30	Біздің Республикамызда 1976 ж. тағы бір қорық ашылды. Ол қалай аталады?
31	Өсімдіктер мен жануарлар түрінің бұрын мекен еткен аймаққа қайта көшірудің аталуы
32	Объектілер водопад, үңгірлер, ғасыр ағаштары неге жатады
33	Қорғалатын арнайы түрінің категориясы шкалалар Қызыл кітапқа көрсетілген саны қанша?
34	Биологиялық әдісінің ішінде өсімдіктерді қорғау үшін кең қолданылатын әдіс түрі
35	Біздің еліміздегі Балқаш көлінің судағының интодукциясы кең таралған балықтарының жойылып кетуіне себеп болды
36	Отын жаққан кездегі газдардың арасында өте зияндары
37	Көмірқышқыл газдардың екі еселену нәтижесінде жердегі атмосфера температурасы қанша болады?
38	Бір организмдер жиынтығының екінші организмдер жиындығын белгілі бір рет тілікпен ал шастырылуы.
39	Қызыл кітапқа енгізілген сүтқоректер .
40	Өсімдіктер әлемі бай және алуантүрлі. Ғылымға қазір белгілі
41	Барсакелмес қорығы қай территорияда орналасқан
42	Жер шарының ормаланып жатқан жалпы аймағы
43	Биогеоценоздың бір типін қамтитын табиғи – территориялық комплекс.
44	Өсімдік өсіру жолымен жерді қунармендыру іс-шекаралары қалай аталады.
45	Ағынсуларды анаэробты бактириялармен жазалаңда қолданылатын құрал жабдық .
46	Азон қабаты қандай биіктікте орналасқан.
47	Гидропоника бұл -
48	Арамшөптермен күресу үшін қолданады
49	Адамның әсерін құрып кеткен жануарлар саны .
50	Құнарсызданған жерлердің түркілікті жақсартылуы қалай аталпады

Тестер

1 нұсқа

1.«Экология» терминін қай ғалым ұсынған?

A) Ю. Либих.

B) Э. Геккель.

C) В. И. Вернадский.

D) В.Н.Сукачев.

E) К.Мебиус.

2. Экологиялық факторлардың категориялары:

A) Фитогенді және зоогенді.

B) Климаттық және химиялық.

C) Андропогенді және климаттық.

D) Эдафогенді және орофогенді.

E) Биотикалық, абиотикалық және антропогендік.

3. Су түбінде тіршілік етуші ағзалар қалай аталады?

A) Стенобионттар.

B) Эвробионттар.

C) Гидробионттар.

D) Бентостар.

E) Эдофобионттар.

4. Белгілі уақыт кезеңінде құрып кеткен жеке таралым мөлшері қалай аталады?

А) Популяция полиморфизмі.

B) Популяция тығыздығы.

C) Логистық.

D) Популяция өлімі.

E) Экспоненциялдық.

5. Белгілі бір территорияны мекендейтін барлық тірі ағзалардың қауымдастығы:

А) Биоценоз.

B) Экологиялық қуыс.

C) Биом.

D) Ареал.

E) Популяция.

6. Өлі өсімдіктер мен жануарларды пайдаға жарататын организмдер:

А) Сапрафитті.

B) Детритрофагты.

C) Сапрофагтар.

D) Гетеротрофты.

E) Автотрофты.

7. Бір түрге жататын, белгілі аралды мекен ететін және еркін шағылыса алатын даралардың жиынтығы

А) Популяция.

B) Дара.

C) Бірлестік.

D) Биоценоз.

E) Түр.

8. Қалдықсуларды анаэробты бактериямен тазалауда қолданылатын құрал жабдық:

А) Фильтрлер.

B) Метантенк.

C) Сүзгіштер.

D) Аэротенк.

E) Аэрофлокула.

9. Сарқылмайтын табиғи ресурстар

А) Орман ресурстары.

B) Күннің қуаты.

C) Минералды ресурстар.

D) Жануарлар мен өсімдіктер ресурстары.

E) Отын-энергетика ресурстары.

10. Су қоймаларының ластануының түрлері

А) Аймақтық, жергілікті, әлемдік.

B) Радиоактивті, механикалық, жылулық, аймақтық.

C) Табиғи және антропогендік.

D) Химиялық, бактериялық, жергілікті, алемдік.

E) Химиялық, бактериялық, радиоактивті, механикалық, жылулық.

11. Атмосфералық ауаны негізгі ластаушы заттар:

А) Формальдегид.

B) Қышқыл жаңбырлар.

C) Мұнай өнімдері.

D) Радиоактивті изотоптар.

E) Күкірт диоксиді, көміртегі оксиді, қатты бөлшектер.

12. Ұлттық обьектіге қандай обьектілер жатады?

А)Әлемдік мұхит, Антарктида, жер қойнауы.

B) Жер, су, жер қойнауы, жабайы жануарлармен мемлекет территориясында кездесетін табиғи ортаның басқа элементтері.

C) Космос, атмосфералық ауа .

D) Жануарлар, өсімдіктер, космос кеңістігі.

E) Жер, су, жер койнауы, атмосфералық ауа.

13. Табиғаты бойынша адам – бұл:

А) Биоәлеуметтік тіршілік иесі.

B) Продуцент.

C) Әлеуметтік тіршілік иесі.

D) Биологиялық тіршілік иесі.

E) Автотроф.

14. Марқакөл қорығының ең басты мақсаты бұл нені қорғау?

А) Минералды байлықтарды.

B) Өсімдік әлемін.

C) Балықтарды.

D) Суда жүзетін құстарды.

E) Жануарларды.

15. Тірі ағза сыртқы ортамен биотикалық және абиотикалық қарым-қатынасын Ч.Дарвин қалай атады?

А) Метобилизм.

B) Тіршілік үшін күрес.

C) Мутация.

D) Аменсализм.

E) Мониторинг.

16. Дербес ғылым ретінде экология шамамен қаншасыншы жылы қалыптасты?

А) 1854ж.

B) 1954ж.

C) 1860ж.

D) 1900ж.

E) 1904ж.

17. Популяцияға тән қасиеттер:

А) Өсу, даму, көбею, бейімделу, тіршілік сақтау.

B) Ылғал, жарық, қорек жасап шығару.

C) Тұрақты дене температураның болуы.

D) Жыртқыштық, бәсекелестік, паразитизм.

E) Азық мөлшерінің жеткілікті болуы.

18. Тұтылу саны өлім-жітім санымен шамамен теңелсе популяция қалай аталады?

А) Жаңарған.

B) Өскен.

C) Тұрақты.

D) Орын басқан.

E) Қысқарған.

19. Озон қабатының қалыңдығы қанша?

А) 2-3мм.

B) 10км.

C) 2-3км.

D) 2-3м.

E) 10м.

20. Ауа құрамындағы ең мөлшері көп элемент:

А) Алтын.

B) Аргон.

C) Оттегі.

D) Сутегі.

E) Азот.

21. Қазақстанның ең басты су артериясы:

А) Жайық.

B) Есіл.

C) Еділ.

D) Сырдария.

E) Ертіс.

22. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың басты мақсаты

А) Ғылыми-зерттеу жұмыстарын тереңнен жүргізу.

B) Туристік-рекреациялық қызметтерді ұйымдастыру.

C) Қоршаған табиғи ортаны қорғау.

D) Биоалуандылықты сақтау және генетикалық қорды қорғау.

E) Қоршаған ортаның ластануының алдын-алу жұмыстарын ұйымдастыру.

23. Шағын аймақтық климат қалай аталады?

А) Жел.

B) Температура.

C) Рельеф.

D) Атмосфера.

E) Микроклимат.

24. Термосфера қабатында 500-600 км биіктікте температура мәні:

А) 650 С

B) 1500 С кем

C) 800С

D) 1500С-ден астам.

E) 150С-ден артық.

25. Қалдық суларды тазарту әдістері

А) Химиялық және реагентті.

B) Физика-химиялық және биологиялық.

C) Механикалық, химииялық, физхимиялық және биологиялық.

D) Химиялық, реагенттік, биологиялық.

E) Механикалық және физикалық.

2 нұсқа

1.Адам нәтижесіндегі ластану былай деп аталады:

А) Техникалық .

B) Табиғи.

C) Антропогендік.

D) Физикалық.

E) Егіншілік.

2. Ұрықтан тараған, соларға тән қасиеттерімен сипатталатын, тірі денені, тіршілік иелерін қалай атайды?

А) Атогенез.

B) Ағза.

C) Катагенез.

D) Гипергенез.

E) Биомасса.

3. Экологиялық факторлар жіктелуі:

А) Биотикалық, абиотикалық және антропогендік.

B) Биогенездық және абиогенездық.

C) Биологиялық және химиялық.

D) Факторлы және факторсыз.

E) Экологиялық және экологиялық емес.

4. Тірі ағзалар жүйесіндегі негізгі құрылым бірлігі:

А) Геном.

B) Түр.

C) Особь.

D) Ген.

E) Популяция.

5. Популяция өзінің саны мен өзгермелі орта жағдайына бейімделуін қандай жолдармен реттейді?

А) Қысқару және тұрақтану.

B) Тұрақтану және орын басу.

C) Жаңару және орын басу.

D) Өсу және тұрақтану.

E) Шектеу және жаңару.

6. Бір трофикалық деңгейден екіншісіне өткен кезде жұмсалатын қуат мөлшері

А) 20%

B) 10%

C) 5%

D) 15%

E) 1%

7. «Экологиялық жүйе» терминін енгізген кім?

А) Вернадский.

B) Дарвин.

C) Тенсли.

D) Зюсс.

E) Геккель.

8. Шіріген өсімдіктермен қөректенетін организмдер:

А) Детритофагтар.

B) Полифагтар.

C) Фитофагтар.

D) Зоофагтар.

E) Автофагты.

9. Судың санитарлы-биологиялық көрсеткіштеріне жатады:

А) Коли-титр, иіс, тұз, құрамы, рН.

B) Түсі, коли-индекс.

C) Тұз құрамы, рН.

D) Коли-титр, коли-индекс, вирустар, бактериялар.

E) Вирустар, бактериялар.

10. Адамның әсерінен құрып кеткен жануарлар саны

А) 250-ден астам.

B) 1000-ға жуық түр.

C) 1000-нан астам.

D) 500-1000түр.

E) 150 түрден кем емес түр.

11. Шу қандай ластану түріне жатады:

А) Физикалық.

B) Химиялық.

C) Биологиялық.

D) Механикалық.

E) Антропогенді.

12. Организмге улы заттардың әсерін зерттейтін ғылым:

А) Зоология.

B) Токсикология.

C) Жалпы химия.

D) Экология.

E) Биология.

13. Мониторингтің негізгі мақсаты:

А) Мезосфера жағдайын бақылау.

B) Иносфера жағдайын бақылау.

C) Биосфера жағдайын бақылау.

D) Тропосфера жағдайын бақылау.

E) Атмосфера жағдайын бақылау.

14. Ақтау қаласында АЭС-ң базасында теңіз суын тұщыландыратын завод қай жылы іске қосылды?

А) 1973ж.

B) 1983ж.

C) 1966ж.

D) 1955ж.

E) 1981ж.

15. Экология ғылымының зерттеу нысаны:

А) Биологиялық және географиялық микро және макрожүйелер мен оның уақыт пен кеңістікке қатысты тіршілік ырғағы.

B) Биоценоздағы өзгерістер.

C) Табиғи ресурстарды пайдалану.

D) Органимдердің бір-бірімен және қоршаған ортамен қарым-қатынасы.

E) Адамның қоршаған ортамен байланысы.

16. Жануарлардың мінез-құлығын зерттейтін ғылым қалай аталады?

А) Зоология.

B) Биология.

C) Этология.

D) Экология.

E) Токсикология.

17. Шектеуші факторы болмағана жағдайда жеке таралымның санының өсу жылдамдығықалай белгіленеді?

А) Экологиялық валенттілік.

B) Толеранттылық.

C) Таралым тығыздығы.

D) Таралым саны.

E) Биоткалық потенциал.

18. Төмендегі аталған факторлардың қайсысы жасанды ластану көздеріне жатады?

А) Селдер.

B) Шаңды дауылдар.

C) Вулкандар.

D) Автомобиль, газдары, смог.

E) Жер сілкіну.

19. Әлемдік мұхит шегінде орташа тереңдік 3,96 км ал терең максимальді тереңдік Мариан шұңғыламасында қанша?

А) 11022м.

B) 44022м.

C) 10011м.

D) 22022м.

E) 33022м.

20. Топырақ түзуші факторлар

А) Су, жел.

B) Күн сәулесі, жер бедері.

C) Биотикалық факторлар.

D) Өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер, климат жер бедері.

E) Антропогендік факторлар.

21. Халықаралық Қызыл Кітаптің алғашқы басылымы жарық көрген жыл:

А)1978

B) 2005

C) 1984

D) 2000

E) 1963

22. ЮНЕСКО-ның «биосфералық қорық» статусын алған Қазақстандағы алғашқы қорық:

А) Қаратау.

B) Ақсу-Жабағылы.

C) Үстірт.

D) Марқакөл.

E) Наурызым.

23. Тірі ағзаның өзара және қоршаған ортамен тығыз байланыста бір территорияда өмір сүруді ... деп атады.

А) Экологиялық жүйе.

B) Биоценоз.

C) Биосфера.

D) Экосфера.

E) Популяция.

24. Негізгі парникті газға қандай газ жатады

А) Озон.

B) Күкірт.

C) Көміртегі (ІІ) тотығы.

D) Көмір қышқыл газы.

E) Метан.

25. Қалдық суларды физика-химиялық тазарту процестері:

А) Сүзу, озондау.

B) Тұтандыру, сүзу.

C) Тұндыру, сорбция.

D) Нейтрализация, озондау.

E) Флотация, экстракция.

3 нұсқа

1. Тірі организмдердің бір-бірімен және олардың қоршаған ортамен байланыстысын зерттейтін ғылым:

А) Нооэкология.

B) Экология.

C) Адам экологиясы.

D) Анатомия.

E) Биология.

2. Тірі организмдердің экстремальді түрлерінің температураға шыдамдылығы не деп аталады?

А) Стеногамды.

B) Эвритермді.

C) Толирантты.

D) Стенотермді.

E) Эврифагды.

3. Антропогендік ластаушылар былай бөлінеді:

А) Адам қызметінің араласуы арқылы.

B) Биологиялық және микробиологиялық ластану арқылы.

C) Химиялық қоспаларымен ластануы.

D) Физикалық.

E) Механикалық заттармен ластануы.

4. Сулы ортада мекендеушілер қалай аталады?

А) Стенобионттар.

B) Эвробионттар.

C) Аэробионттар.

D) Гидробионттар.

E) Педабионттар.

5. Бір түрдің денесіндегі тіршілік ететін әр түрге жататын ағзалар тобы

А) Сукцессия.

B) Консорция.

C) Иерархия.

D) Мутация.

E) Симбиоз.

6. Биологиялық жүйелердің өзгерістерге қарсы тұруы және қасиеттердің тұрақтылығын сақтау қабілеті:

А) Агротенк.

B) Адаптация.

C) Гомеостаз.

D) Сукцессия.

E) Эволюция.

7. Қазақстандағы ормандар алып жатқан территория көлемі:

А) 10,8 млн га.

B) 5,12 мың га жуық.

C) 9,67 млн га.

D) 12 млн. га жуык.

E) 9,69 мың га.

8. Су сапасының физикалық көрсеткіштеріне жатады:

А) Температура өзгерістеріне байланысты көрсеткіштер.

B) Түсі өзгермейтін су көрсеткіштері.

C) Дәмді салыстыру қасиеті көрсеткіштері.

D) Судың физикалық параметрінің өзгерулеріне байланысты.

E) Иісі өзгермейтін су көрсеткіштер.

9. Қалпына келмейтін байлыққа не жатады?

А) Су байлықтары.

B) Энергетикалық байлықтар.

C) Ауыл шаруашылық байлықтар.

D) Биологиялық байлықтар.

E) Минералды байлықтардың барлық түрі.

10. «Биосфера» терминін ұсынған ғалымды атаңыз:

А) Э. Зюсс.

B) В.ВДокучаев.

C) В.И.Вернадский.

D) Э. Геккель.

E) Ю. Одум.

11. ҚР заңының қоршаған ортаны қорғау туралы ХІ тарауы қалай аталады?

А) Экологиялық экспертиза.

B) Қоршаған орта және табиғи ресурстар мониторингі.

C) Қоршаған ортаны қорғаудың экологиялық механизмі.

D) Табиғи ресурстар және табиғатты пайдалану.

E) Экологиялық аудит.

12. ҚР-ғы қоршаған ортаны ең көп ластайтын өнеркәсіп салаларын атаңыз

А) Тамақ.

B) Қара және түсті металлургия.

C) Химия.

D) Машина-құрылыс.

E) Құрылыс материалдары.

13. Мемлекетпен қорғалатын және басқарылатын, бірақ халықаралық тіркеуге алынған табиғи ортаның халықаралық обьектісін атаңыз:

А) Жер, су, жер қойнауы, жабайы жануарлар мен мемлекет территориясында кездесетін табиғи ортаның басқа элементтері.

B) Космос, атмосфералық ауа, мемлекет территориясында кездесетін табиғи ортаның басқа элементтері.

C) Жер, су, жер қойнауы, атмосфералық ауа.

D) Ерекше және халықаралық бақылауға алынған табиғи обьектілер, халықаралық қызыл кітапқа енген жойылып бара жатқан жануарлармен өсімдіктер, табиғи ресурстар.

E) Әлемдік мұхит,антарктида, космос, атмосфералық ауа, жануарлардың.

14. ҚР-ғы Ақсу-Жабағлы қорығы қай жылы құрылды?

А) 1934 ж.

B) 1931 ж.

C) 1940 ж.

D) 1926 ж.

E) 1952 ж.

15. Ортаның фитогендік биотикалық факторына мыналар жатады:

А) Вирустар мен бактериялар.

B) Қоршаған орта.

C) Жасыл өсімдіктер.

D) Адамзат.

E) Жан-жануарлар.

16. Барлық популяция тән белгісі болатын, бірақ жоғары дәрежеде бірлесе алатын және санын өздігінен реттеу қабілеті бар топтың қасиеті қалай аталады?

А) Эффект.

B) Полиморфизм.

C) Элиминация.

D) Реттеу.

E) Биотикалық потенциал.

17. Зат және энергия айналымы жүретін, барлық организмдер бірге қызмет ететін, бір-бірімен және қоршаған ортамен әрекеттесетін орта келесідей аталады:

А) Ареал.

B) Биогеоценоз.

C) Экологиялық жүйе.

D) Экологиялық ниша.

E) Биоценоз.

18. Жер климатын құрастыратын атмосфера қабаты:

А) Магнотосфера.

B) Стратосфера.

C) Тропосфера.

D) Ионосфера.

E) Мезосфера.

19. Қандай пайдалы қазбалар қоры бойынша Қазақстан 1-ші орында?

А) Табиғи газ қоры.

B) Висмут қоры.

C) Мыс қоры.

D) Темір қоры.

E) Мұнай қоры.

20. Тазалаудың электрохимиялық әдісі нені қолдануға негізделген?

А) Әк сүтін.

B) Аниониттерді.

C) Катиониттерді.

D) Аниониттер мен катиониттерді.

E) Электр тоғын.

21. Климаттың ғаламдық жылынуына алып келетін парникті газ негізі

А) Күкіртті ангидридтер.

B) Көміртегі диоксиді.

C) Азот нитраты.

D) Фреондар.

E) Күкірт диоксиді.

22. Бөлек мемлекет шегіндегі мониторинг:

А) Аймақтық.

B) Ұлттық.

C) Глобальді.

D) Локальді.

E) Жүйелік.

23. Биосфераны ластаушы химиялық заттарға жатады:

А) Азот қалдықтары.

B) Қоқыстар.

C) Күл.

D) Мутагендер.

E) Кір сулар.

24. Озон қабатының құтқаруына әсер ететін заттарды атаңыз:

А) Ғарыштан түскен заттар.

B) Шаң-тозаң.

C) Су булары.

D) Механикалық майда бөлшектер.

E) Фреондар.

25. Демографиялық жарылыс деген не?

А) Адамзат санының өспеуі.

B) Адамзат санының тұрақтангуы.

C) Өлудің көбеюі.

D) Адамзат санының көбеюі.

E) Адамзат санының жылдам артуы.

4 нұсқа

1. Бейорганикалық заттарды органикалық затқа айналдыра алатын автотрофты организмдер:

А) Сапрофиттер.

B) Консументтер.

C) Редуценттер.

D) Продуценттер.

E) Капрофиттер.

2. «Табиғатта барлығы бір-бірімен байланысты-табиғат барлығынан жақсы біледі»-заңын кім ашты?

А) Шварц.

B) Либих.

C) Коммонер.

D) Олли.

E) Зюсс.

3. Белгілі бір территорияда немесе көлемде болатын таралымдардың жалпы мөлшері қалай аталады?

А) Популяция тығыздығы.

B) Логистикалық өсу.

C) Биотикалық потенциал.

D) Популяция саны.

E) Элиминация.

4. 1903ж. В.Иогансеннің енгізген термині:

А) Экожүйе.

B) Биоценоз.

C) Автотроф.

D) Консумент.

E) Популяция.

5. Биоценоз ұғымын алғаш рет ұсынған ғалымды ата:

А) Вернадский.

B) Гаузе.

C) Тенсли.

D) Мебиус.

E) Геккель.

6. В.И.Вернадскийдің бөліп қарастырған бірінші функциясы қалай аталады?

А) Тотығу-тотықсыздану.

B) Концентрлік.

C) Газды.

D) Биохимиялық.

E) Адамдардың биогеохимиялық іс-әрекеті.

7. Биосфера ілімінің негізін қалаған ғалым:

А) Либих.

B) Мебиус.

C) Шелфорд.

D) Вернадский.

E) Сукачев.

8. Су қолдану мына тұрлерден тұрады:

А) Ауыз су, мәдени-тұрмыстық, балық шаруашылық.

B) Тұрмыстық іркінді су көздері.

C) Ауыз су, техникалық, ауылшаруашылық.

D) Өндірістік, ауыз су.

E) Балық шаруашылық өндірістік.

9. Гидросфера түсінігі:

А) Өсімдіктер және жан-жануарлар дүниесі.

B) Планетамыздың су ресурстары.

C) Адамзат қоғамы және оның өндірісі.

D) Жер қабатының сыртқы қатты беті.

E) Жер шарының газ күйіндегі қабаттары.

10. Таралу масштабына байланысты атмосфера ластануының жіктелуі:

А) Табиғи, антропогендік.

B) Жергілікті, аймақтық, әлемдік.

C) Физикалық, механикалық.

D) Табиғи, жергілікті, әлемдік.

E) Химиялық, биологиялық..

11. Отын жаққан кездегі газдардың арасында өте зияндылары:

А) Күкірт.

B) Күкірт қышқыл.

C) Көміртегі тотығы.

D) Көмірқышқыл газдары.

E) Күл.

12. Қоршаған ортаны қорғаудың обьектілері қалай бөлінеді:

А) Ұлттық, аймақтық.

B) Жергілікті, аймақтық, әлемдік.

C) Аймақтық, жергілікті.

D) Ұлттық, экологиялық.

E) Ұлттық, халықаралық.

13. Әлеуметтік экология қандай әдістемелік ережеге негізделген

А) Әлеуметтік және табиғи ортаның қарама-қайшылығы.

B) Адамның әлеуметтік табиғаты.

C) Материалдық игіліктердің табиғи пайда болуы.

D) Адамның биологиялық табиғаты.

E) Адамның табиғатыпен бірігуі.

14. Семей ядролық сынақ полигоны-бұл қандай зона:

А) Радиоактивті.

B) Токсинді ластану.

C) Ауыр металдармен ластану.

D) Өнеркәсіптік кәсіпорындардың ақаба суларымен ластану.

E) Патогенді.

15. Симбиоз дегеніміз не?

А) Бір түрдің өкілінің екінші бір түр өкілін қорек немесе тіршілік ортасы ретінде пайдалану арқылы тіршілік етуі.

B) Әр түрге жататын организмдер бір-біріне қолайлы жағдай туғыза отырып, селбесіп тіршілік етуі.

C) Бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара қорек, тұрағы т.б. ресурстардың жетіспеуішілік жағдайындағы қарым-қатынастардың көрінісі.

D) Жануарлардың орын ауыстыру арқылы тұқымдарын кеңістікке тарату құбылысы.

E) Екі түрге жататын организмдердің кеңістікте бір-біріне ешбірзиянын тигізбей керісінше, селбісіп пайдалы тіршілік етуі.

16. Бейорганикалық заттардан органикалық заттар синтездейтін ағзалар:

А) Экотоп.

B) Продуценттер.

C) Биогеоценоздар.

D) Консументтер.

E) Экожүйе.

17. Атмосфералық ауаның химиялық құрамына не кіреді?

А) 65% азот, 14%оттегі, 0,03%аргон.

B) 78,08% азот, 20,94% оттегі, 0,93% аргон.

C) 24% азот, 52% оттегі, 2,6% аргон.

D) 50%азот, 27,25% оттгі, 1,2% аргон.

E) 21% азот, 79% оттегі.

18.Пайдалы қазбалардың қазіргі технологиялық мүмкіндіктерге байланысты тиімді пайдалануға болатын бөлігі.

А) Табиғи қоры.

B) Экономикалық қоры.

C) Экологиялық қоры.

D) Баланстан тыс қоры.

E) Баланстық қоры.

19. Су ресурстарын реттеу мынадай жолдармен іске асырылады:

А) Мұздықтарға әсер ету.

B) Өзен ағындарын бөлу.

C) Тікелей және жанама.

D) Тікелей.

E) Жанама.

20. Адамзат тіршілігіне қажетті табиғи қорлар:

А) Шикізаттық.

B) Экологиялық.

C) Азық-түлік.

D) Орман.

E) Энергетикалық.

21. Тұрақты даму дегеніміз-бұл:

А) Келешекке ұрпақтың қажеттіліктерін шектеп, бүгінгі ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыру.

B) Бүгінгі ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыр.

C) Демографиялық, әлеуметтік дамудың жоғары көрсеткіші.

D) Келешек ұрпақтың қажеттіліктерін шектеместен, бүгінгі ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыру.

E) Экономикалық өркендейдің жоғары сатысы.

22. Биосфералық қорықтың туралы халықаралық конференцияда Севилья стратегиясы қай жылы қабылданды:

А) 1990ж.

B) 1995ж.

C) 1993ж.

D) 1949ж.

E) 1987ж.

23. Жаратылыстану ғылымында экологиялық көзқарастың қалыптасу кезеңдері:

А) XVIII-XIX ғ.

B) V-VI ғ.

C) VII-VIII ғ.

D) IX-X ғ.

E) X-XII ғ.

24. Минимум заңының авторы кім?

А) Сукачев.

B) Шельфорд.

C) Либих.

D) Ламарк.

E) Рульс.

25. Экожүйе-бұл:

А) Зат және энергия айналымы өз ішінде де, сыртпен де үздіксіз орын алатын, өлшемсіз, жанды және жансыз бөліктерден құралған тұрақты жүйелер.

B) Тірі организмдердің бірге өмір сүретін, өзара және қоршаған ортамен қарым-қатынас жасайтын жиынтығы.

C) Белгілі бір кеңістікті мекендейтін тірі организмдер жиынтығы.

D) Өсімдіктер мен микроағзалар өмір сүретін орта.

E) Жануарлардың өмір сүру ортасы.

5 нұсқа

1.Экологиялық қауіпсіздікті, қоршаған ортаға тигізетін зиянды зардаптарын болжау және бағалау мен қоршаған орта мониторингін қамтамасыз ету міндетін сипаттайтын сала:

А) Химия.

B) География.

C) Теориялық экология.

D) Биология.

E) Колданбалы экология.

2. Периодсыз ықпал ететін факторлар:

А) Күн көзі сәулесінің жарықтандыру құбылыстары.

B) Стихиялық құбылыстар, өнеркәсіп сарқынды суларының құрамы.

C) Ылғалдылық, жауын-шашын, температура.

D) Жыл мезгілдерінің ауысуы, жердің айналуы.

E) Суда еріген газ құрамы.

3. Біріншілік периодты түрде ықпал ететін экологиялық факторлар келесілер жатады:

А) Жердің айналуы, жыл мезгілдерінің ауысуы.

B) Адамзат баласының қоршаған ортаға әсері.

C) Суда еріген газ құрамы, температура.

D) Ылғалдылық, жарықтық.

E) Стихиялық, құбылыстар.

4. Ылғал қажет ететін өсімдіктер:

А) Гигрофитті.

B) Ксерофильді.

C) Термофильді.

D) Мезофильді.

E) Гидрофобты.

5. Биосфера-бұл:

А) Биосфераның ең жоғарғы сатысы адамның саналы іс-әрекеті.

B) Жер планетасында тіршілік тараған орта.

C) Адам әрекеті тараған аймақ.

D) Жер планетасында өткен дәуірдегі тіршілік тараған аймақ.

E) Қазіргі жерде тіршілік жоқ орта.

6. Құрлықтың биомассасының негігі бөлігі (99,2%)

А) Балдырлар.

B) Саңыраулар.

C) Бактериялар.

D) Өсімдіктер.

E) Жануарлар құрайды.

7. Қалпына келетін ресурстар

А) Күннің қуаты.

B) Рудалы пайдалы қазбалар.

C) Топырақтың құнарлылығы.

D) Минералды ресурстар.

E) Отын-энергетика ресурстары.

8. Агрегаттық күйіне қарай атмосфераны ластаушы заттар келесідей жіктеледі:

А) Сұйық, қатты, газды.

B) Қатты, газды, және аэрозольді.

C) Үйлестірілген және үйлестірілмеген.

D) Органикалық және бейорганикалық.

E) Ыстық және салқын.

9. Әлемдегі ең үлкен көл (1620м)

А) Мичуган.

B) Виктория.

C) Атабасқа

D)Балхаш.

E) Байкал.

10. Қышқылдық жауынның пайда болуында қандай зат айтарлықтай рөл атқарады?

А) Көмірқышқыл газы.

B) Көміртегі оксиді.

C) Метан.

D) Күкірт диоксиді.

E) Фреондар.

11. Өндірістік қалдықтар тазалануына байланысты қалай бөлінеді?

А) Қыздырылған және суытылған, тазаланатын және тазаланбайтын.

B) Тазаламай тасталынатын.

C) Периодты және периодсыз.

D) Тазаланатын және тазаланбайтын.

E) Ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған.

12. Каспий зонасындағы экологиялық баланстың бұзылуы себебі:

А) Суаруға өзен суларын алу.

B) Мұнайды өңдеу және мұнаймен ластану.

C) Ақаба сулармен ластану.

D) Атомдық энергетика.

E) Қышқыл жаңбырлар, коррозия.

13. ҚР-да тұрақты даму тұжырымдамасы қай жылы қабылданды

А) 1997

B) 2000

C) 2005

D)1994

E) 1995

14. ҚР-ның 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасын жүзеге асыру қанша кезеңді қамтиды?

А) 5

B) 4

C) 6

D)3

E) 2

15. Ағзаға тікелей немесе жанама әсер етуші өлі табиғаттың компоненттері мен құрылыстары қалай аталады?

А) Антропогендік факторлар.

B) Абиотикалық факторлар.

C) Экологиялық факторлар.

D) Биотикалық факторлар.

E) Шектеуші факторлар.

16. Қоршаған ортадағы қолданушы (тұтынушы) организмдер:

А) Консументтер.

B) Биогеоценоздар.

C) Фитоценоз.

D) Экожүйе.

E) Экотоп.

17. Эрозия – бұл:

А) Қарашірікті минералдану.

B) Топырақтың беткі құнарлы қабатының жойылуы.

C) Орман төсенішінің түзілуі.

D) Топырақтағы минералды заттардың түзілуі.

E) Радиоактивті ластану.

18. Атмосфераны ластаушы көздер былай бөлінеді:

А) Тұрмыстық және ауылшаруашылық.

B) Газдық және қатты.

C) Ұйымдасқан және ұйымдаспаған.

D) Табиғаттық және антропогендік.

E) Жасанды және табиғи.

19. Табиғи судың сапасы келесі көрсеткіштермен бағаланады:

А) Физика-химиялық ластану көрсеткіші.

B) Санитарлық-биологиялық ластануына байланысты

C) Физикалық, химиялық, санитарлы-биологиялық

D) Физикалық ластану арқылы болжамдау.

E) Химиялық ластану арқылы болжамдау

20. Биосфераның абиотикалық бөлігі – бұл:

А) Топырақ, жер беті жануарлары.

B) Тропосфера және стратосфера.

C) Топырақ, су, ауа ортасы.

D) Микроағзалармен байытылған топырақ түрі.

E) Гидробионтті су ортасы.

21. Қай жылы «мониторинг» термині пайда болды?

А) 1965

B) 1991

C) 1984

D)1972

E) 1994

22. Саналы адамдық қызметтер дамудың басты факторы ретінде анықталатын табиғат пен қоғамның өзара қарым-қатынасының саласы:

А) Экосфера.

B) Урбаносфера.

C) Геосфера.

D) Биогеоценоз.

E) Ноосфера.

23. Паразитизм дегеніміз не?

А) Екі түрге жататын органимдердің кеңістікте бір-біріне еш бір зиянын тигізбей керісінше, селбесіп пайдалы тіршілік етуі.

B) Әр түрге жататын организмдер бір-біріне қолайлы жағдай туғыза отырып, селбесіп тіршілік ету.

C) Бір түрдің өкілінің екінші бір түр өкілін қорек немесе тіршілік ортасы ретінде пайдалану арқылы тіршілік етуі.

D) Бір немесе бірнеше түрге жататын организмдедің өзара қорек, тұрағы т.б. ресурстардың жетіспейшілік жағдайындағы қарым-қатынастардың көрінісі.

E) Жануарлардың орын ауыстыру арқылы тұқымдарын кеңістікке тарату құбылысы.

24. Таралымның экспоненциалдың өсуі қандай теңдеумен көрсетіледі?

А) N₀ = exp(rt)/N_t

B) exp N₀ = rt /N_t

C) N_t = N₀ exp (rt)

D) r_a = dN / (Ndt)

E) exp (rt) = N_t /rt

25. Бір кеңістікте өмір сүретін, қажеттілігі бірдей, жақын түрлердің ара қатынасы қалай аталады?

А) Мутуализм.

B) Нейтрализм.

C) Симбиоз.

D) Комменсализм.

E) Бәсекелестік.

6 нұсқа

1. Тіршіліктің жалпы даму заңдылықтарын зерттейтін экологияның саласы:

А) Инженерлік экология.

B) Практикалық экология.

C) Теориялық экология.

D) Қолданбалы экология.

E) Кеңістіктік экология.

2. Абиотикалық факторларға жататындар:

А) Фитогенді, эдафогенді, орографиялық,зоогенді .

B) Климатты, зоогенді, антропогенді.

C) Антропогенді, химиялық, зоогенді

D) Климатты, эдафогенді, орографиялық, химиялық.

E) Орографиялық, фитогенді, эдафогенді.

3. Міндетті особьтардың тіршілік ету шегін белгілеу болып табылатын экология саласы:

А) Эйдэкология.

B) Дэмэкология.

C) Әлеуметтік экология.

D) Аутэкология.

E) Синэкология.

4. Популяция динамикалық саны қандай факторларға тәуелді?

А) Көбеюі, жынысы, жасы.

B) Туылымы, өлімі-жітімі, орын ауыстыруы.

C) Кеңістікте орналасуы.

D) Реттелуі, орын ауыстыруы, өлім-жітімі.

E) Жынысы, тығыздығы, жасы.

5. Тірі және өлі табиғат элементтері арасындағы өзара тұрақты қарым-қатынас негізінде біріңғай тұтастық құрайтын тірі ағзалар мен олардың мекендеу ортасының қауымдастығы:

А) Экожүйе.

B) Агроценоз.

C) Биоценоз.

D) Популяция.

E) Биосфера.

6. Организмдермен олардың тікелей ортасы арасындағы биогенді заттардың айтарлықтай аз, бірақ белсенді тікелей алмасуы қандай қорға жатады?

А) Экологиялық қор.

B) Биологиялық қор.

C) Резервті қор.

D) Алмасу қоры.

E) Табиғи қор.

7. Табиғаттағы заттардың кіші айналымы:

А) Химиялық айналым.

B) Биогеохимиялық.

C) Геологиялық.

D) Биологиялық.

E) Биогенді элементтердің айналымы.

8. Алмастыруға болмайтын ресурстар

А) Минералды тыңайтқыш.

B) Отын-энергетикалық ресурстар.

C) Азықтық заттар.

D) Ауыз су.

E) Егістік жер.

9. Табиғатты пайдалану түрлері

А) Жалпы және мемлекеттік.

B) Жалпы және жеке.

C) Мемлекеттік және жеке.

D) Жалпы және арнайы.

E) Мемлекеттік және арнайы.

10. Литосфера түсінігі:

А) Жер шарының газ күйіндегі қабаттары.

B) Өсімдіктер және жан-жануарлар дүниесі.

C) Жердің жоғарғы қатты қабаты.

D) Адамзат қоғамы және оның өндірісі.

E) Планетамыздың су ресурстары.

11. Парниктік эффект негізінен қандай заттың атмосфераға шығарылуынан болады?

А) Аргон.

B) Көмірқышқыл газы.

C) Күкіртсутек.

D) Гелий.

E) Хлорсутек.

12. Қоршаған табиғи ортаны қорғаудың халықаралық обьектілері:

А) Жер, су, жер қойнауы, атмосфералық ауа.

B) Жер, су, жер қойнауы, жабайы жануарлар мен мемлекет территориясында кездесетін табиғи ортаның басқа элементтері.

C) Әлемдік мұхит, антарктида, космос, атмосфералық ауа, жануарлардың миграцияланатын түрі.

D) Космос, атмосфералық ауа, мемлекет территориясында кездесетін табиғи ортаның басқа элементтері.

E) Жануарлар, өсімдіктер, комос кеңістігі.

13. Арал экологиялық мәселелерінің негізгі себебі:

А) Химиялық ластану.

B) Радиоактивті ластану.

C) Табиғи тұз мөлшерінің артуы.

D) Ақаба сулармен ластану.

E) Суармалы жерлерге ағынды су көздерінен су алу.

14. ҚР-да алғашқы ұлттық парк қай жылы, қандай облыста ұйымдастырылды?

А) 1985 ж, Павлодар.

B) 1992ж, Алматы.

C) 1998ж, Шығыс Қазақстан.

D)2002ж, Қарағанды.

E) 2004ж, Көкшетау.

15. Экологиялық ортаның биотикалық факторлары мынадай болып бөлінеді:

А) Климаттық, антропогендік, зоогендік, микробиогендік.

B) Фитогендік, эдафогендік, химиялық, зоогендік.

C) Фитогендік, микробиогендік, зоогендік, антропогендік.

D) Антропогендік, зоогендік, химиялық, эдафогендік.

E) Эдафомды, микробиогендік, зоогендік, антропогендік.

16. Бір тіршілік иесінің екінші тіршілік иесін жоюға бағытталған әрекеті қарым-қатынастың қай түріне жатады?

А) Симбиоз.

B) Жыртқыштық.

C) Бәсекелестік.

D) Арамтамақтық.

E) Коменсализм.

17. Тропосфераның жоғарғы шетінен жоғары қарай 50 км дейінгі орналасқан атмосфера аймағы:

А) Мезосфера.

B) Гидросфера.

C) Тропосфера.

D) Литосфера.

E) Стратосфера.

18. Табиғат ресурстарына не жатады?

А) Пайдаланылатын табиғи заттар мен табиғи күштер.

B) Табиғат байлықтары.

C) Ауыл шаруашылық өнімдері.

D) Табиғаттан алынатын тұтыным өнімдері .

E) Өнеркәсіптік шикізат.

19. Ландшафттың антропогендік өзгерілуі:

А) Табиғи әсердің ландшафтқа тигізетін зияндылығы.

B) Адам әрекетінің әсерінен ландшафтық өзгеруі.

C) Ландшафтың антропогендік әсеріне тұрақтылығы.

D) Антропогендік обьект, ландшафтқа және оның компоненттеріне тигізетін әсері.

E) Антропогендік және табиғи әсердің арқасында ландшафттың өзгерілуі.

20. Радиацияық, жылулық, жарықтық, электромагниттік, шулық ластанулар, ластаудың қай түріне жатады?

А) Географиялық.

B) Геологиялық.

C) Физикалық.

D) Биологиялық.

E) Химиялық.

21. Биосфералық мониторингке мыналар жатады:

А) Аймақтық.

B) Локальді.

C) Жергілікті.

D) Ұлттық.

E) Глобальді.

22. Қызыл Кітап туралы пікірді қалыптастырған алғашқы ағылшын табиғат зерттеушісі:

А) Скотт.

B) Смит.

C) Вернадский.

D) Крутцен.

E) Геккель.

23. Өзі үшін қолайлы экологиялық факторлар шамасының ауытқуына ағзаның төзу қабілеті қалай аталады?

А) Толеранттық заңы.

B) Максимум заңы.

C) Гаузе теоремасы.

D) Экологиялық корреляция заңы.

E) Минимум заңы.

24. Паразит пен жыртқыштық арасындағы принципиалды айырмашылық

А) Жыртқыш біртіндеп өлтіреді, ал паразит бірден.

B) Паразит өзінің иесін қоректендіреді.

C) Паразит пен жыртқыш селбесіп тіршілік етеді.

D) Жыртқыш санитар ретінде өзінің иесін емдейді, ал паразит жануарлар денесіндегі микроағзаларды жояды.

E) Жыртқыш бірден өлтіреді, ал паразит тірі иесімен ұзақ уақыт қоректенеді.

25. Қышқыл жауындарды – терминнін енгізген инженер

А) Вернадский.

B) Исаченко.

C) Раулапь.

D) Крутцен.

E) Роберт Смит.

7 нұсқа

1.Қоршаған табиғи орта мен тірі ағзалардың арасындағы қарым – қатынасты зерттейтін ғылым

А) Экология.

B) Генетика.

C) Психология.

D) Философия.

E) Этология.

2. Экология - ... зерттейтін ғылым

А) Тірі организмдердің бір-бірімен және қоршаған ортамен қарым-қатынасын.

B) Өсімдіктер мен жануарлардың өмір сүру заңдылықтарын.

C) Қоршаған орта заңдылықтарын.

D) Тірі организмдердің бір-бірімен қарым қатынасын.

E) Биологиялық жүйелердің өмір сүруін және қалыптасуын.

3. Қайсысы климаттық факторға жатады?

А) Сутекті орта.

B) Механикалық құрам.

C) Тығыздық.

D) Атмосфералық қысым.

E) Сулы ортаның тұздылығы.

4. Планета тұрғындарының санының көбеюі неге байланысты?

А) Бірқалыпты туылу, өлудің азаюы және өмір сүрудің жалғасуы.

B) Туылғандар мен өлгендердің санының шектен тыс болуы.

C) Туылғандардың төмендеуі және өлгендердің азаюы.

D) Туылғандармен өлгендердің төмендеуі.

E) Туылғандар мен өлгендер санының азаюы.

5. «Экологиялық қуыс» терминін ұсынған:

А) Гриннель.

B) Мебиус.

C) Геккель.

D) Сукачев.

E) Элтон.

6. Продуценттерге келесі жатады:

А) Микроорганизмдер.

B) Өсімдік жегіш жануарлар.

C) Жануарлар мен өсімдіктердің жиынтығы.

D) Жыртқыш жануарлар.

E) Өсімдіктер жиынтығы.

7. Биосфера ғылымының авторы:

А) Тунелли.

B) Зюсс.

C) Дарвин.

D) Вернадский.

E) Геккель.

8. Жеке заттардың айналымын В.И.Вернадский қалай атады?

А) Биологиялық.

B) Биохимиялық цикл.

C) Шөгу циклі.

D) Геологиялық

E) Химиялық.

9. Атмосфералық бос оттегінің салмағы

А) 80 жуық.

B) 30,5

C) 78,08

D) 20,95

E) 15жуық

10. Су ресурстарына жатады:

А) Жер беткі су көздері ғана су ресурстарына жатады.

B) Құрамында су бар барлық ресурстар.

C) Мұздықтардағы су ресурстары ғана.

D) Жер асты су көздері бар су қоймалары.

E) Атмосфералық және топырақтық ылғал түрлері.

11. Сарқылатын ресурстарға жатады:

А) Күн энергиясы.

B) Су.

C) Қазба байлықтары.

D) Ауа.

E) Теңіздің толысуы мен қайтуы.

12. Құнарсызданған жерлердің түпкілікті жақсартылуы қалай аталады?

А) Рекультивация.

B) Мелиорация.

C) Дифляция.

D) Минерализация.

E) Эрозия.

13. Уланова және Пинигин бойынша қауіптілікті жақсартылуы қалай аталады?

А) Жоғарғы қауіптілі және орта қауіптілі.

B) Ерекше қауіптілі, жоғарғы және орта қауіпті.

C) Ерекше қауіпті және қауіпсіз.

D) Ерекше қауіпті, жоғарығы орта және аз қауіпті.

E) Жоғары және аз қауіпті.

14. ҚР-ның экологиялық жағдайдың төмендеуі, табиғи ортаның деградациялау үрдісі келесі әлеуметтік мәселенің пайда болуына алып келді:

А) Халықтың ауруы мен өлімнің жоғарылауы.

B) Қала тұрғындары санының артуы мен қаланың өсуі.

C) Атмосфералық ауа, ауыз су сапасының төмендеуі.

D) Шөлдену, жел эрозиясы.

Е) Радиоактивті қалдықтарды көму.

15. Ағза бейімдеушілік реакциялар, не адаптациялар арқылы жауап беретін қоршаған ортаның кез келген элементі немесе жағдайы.

А) Антропогендік фактор.

B) Физикалық фактор.

C) Экологиялық фактор.

D) Химиялық фактор.

E) Биологиялық фактор.

16. Редуценттер немесе қайта қалпына келтірушілерге жатады:

А) Жасыл өсімдіктер.

B) Жануарлар.

C) Микроағзалар.

D) Паразиттер.

E) Саңырауқұлақтар.

17. Продуценттер немесе өндірушілерге жатады:

А) Жануарлар.

B) Микроағзалар.

C) Паразиттер.

D) Саңырауқұлақтар.

E) Жасыл өсімдіктер.

18. В.И.Вернадскийдің бөліп қарастырған бірінші функциясы қалай аталады?

А) Биохимиялық.

B) Адамдар іс-әрекеттері.

C) Концентрлік.

D) Тотығы-тотықсыздану.

E) Газды.

19. Атмосфераның метрологиялық факторлары арқылы ластануы

А) Метрологиялық факторлардың үлесімен атмосфераның ластануы.

B) Метрологиялық фактордың атмосфера ластануына әсері.

C) Атмосфераның табиғи процесстердің әсерінен ластануы.

D) Атмосфераның ластануына қарсы шаралардың жүйесі.

E) Метрологиялық құбылыстармен процестердің әсер етуінен ластануы.

20. Көмірқышқыл газы басқа газдардың әсерінен жылулық балансының өзгеруі нәтижесінде мүмкін болатын жер шары температурасының ғаламдық артуы:

А) Альбедо.

B) Озон қабатының «тесігі».

C) Парниктік эффект.

D) Концентрация.

E) Қышқыл және жауын-шашын.

21. Экологиялық мониторинг деңгейлері келесілер:

А) Глобальді және экспериментальді.

B) Зерттеулік және аймақтық.

C) Экспериментальдік және зерттеулік.

D) Ұлттық және зерттеулік.

E) Глобальді, ұлттық және жергілікті.

22. Табиғатты қорғау дегеніміз:

А) Тазалағыш аппараттарды қолдана отырып қоршаған ортаны қрғау.

B) Қоршаған ортаның тазалығын айтамыз.

C) Биосфера және атмосфераны ластанунан қорғау.

D) Экологиялық системада тепе-теңдікті сақтау.

E) Қоршаған ортаны ластанудан қорғауға арналған жұмыстар жиынтығы.

23. Экожүйедегі продуценттер, редуценттер арасындағы олардың массасымен өрнектелген арақатынас:

А) Экологиялық кеңістік.

B) Биоценоз.

C) Толеранттық диапазон.

D) Экологиялық пирамида.

E) Экологиялық қуыс.

24. “Home sapiens” деген пікір нені көрсетеді:

А) Маймыл.

B) Маймыл Адам.

C) Саналы Адам.

D) Питекантроп.

E) Синантроп.

25. Биосфералық қорықтардың рөлі мен дамуы қай жылы қандай стратегияда қарастырылды

А) 1992ж.21-ші ғасырдағы күн тәртәбә.

B) 1995ж. , Севилья стратегиясы.

C) 1992ж.,Қоршаған орта және Даму.

D) 1987ж., Біздің ортақ болашағымыз.

E) 2002ж.,Тұрақты даму.

8 нұсқа

1. Бейорганикалық заттарды органикалық затқа айналдыра алатын автотрофты организмдер:

А) Продуценттер.

В) Редуценттер.

С) Консументтер.

Д) Капрофиттер.

Е) Сапрофиттер.

2. Өте жарыққа төзбейтін, тек суықта өсетін өсімдіктер:

А) Гелиофиттер.

А) Склерофиттер.

В) Сциофиттер.

С) Мезофиттер.

Д) Ксерофиттер.

3. Планета тұрғындарының санының көбеюі неге байланысты?

А) Туылғандар мен өлгендер санының шектен тыс көбеюі.

В) Бірқалыпты туылу, өлудің азаюы және өмір сүрудің жалғасуы.

С) Туылғандардың төмендеуі және өлгендердің азаюы.

Д) Туылғандар мен өлгендер санының азаюы.

Е) Туылғандар мен өлгендер санының төмендеуі.

4. Продуценттерге келесілер жатады:

А) Өсімдіктер жиынтығы.

В) Микроорганиздер.

С) Өсімдік жегіш жануарлар.

Д) Жануарлар мен өсімдіктер жиынтығы.

Е) Жыртқыш жануарлар.

5. Организмдермен олардың тікелей ортасы арасындағы белсенді заттардың айтарлықтай аз, бірақ белсенді тікелей алмасуы қандай қорға жатады?

А) Табиғи қор.

В) Резервті қор.

С) Алмасу қоры.

Д) Экологиялық қор.

Е) Биологиялық қор.

6. Биосфера ғылымының авторы:

А) Зюсс.

В) Тунелли.

С) Дарвин.

Д) В. И. Вернадский

Е) Э. Геккель.

7. Айсберг қандай ресурсқа жатады?

А) Сарқылмайтын.

В) Сарқылатын.

С) Климаттық.

Д) Космостық.

Е) Қайталанатын.

8.Атмосфералық ауаның құрамындағы N мөлшері:

А) 78,08

В) 0,93

С) 60,6

Д) 20,95

Е) 88,03

9. Дербес ғылым ретінде экология шамамен қаншасыншы жылы қалыптасты?

А) 1990ж.

В) 1904ж.

С) 1860ж.

Д) 1854ж.

Е) 1954ж.

10. Жануарлардың мінез-құлығын зерттейтін ғылым қалай аталады?

А) Биология.

В) Экология.

С) Таксикология.

Д) Этология.

Е) Зоология.

11.Экология ғылымының зерттеу нысаны:

А) Адамның қоршаған ортамен байланысы.

В) Биологиялық және географиялық микро және макрожүйелер мен оның уақыт пен кеңістікке қатысты тіршілік ырғағы.

С) Биоценоздағы өзгерістер.

Д) Организмдердің бір-бірімен және қоршаған ортамен қарым-қатынасы.

Е) Табиғи ресурстарды пайдалану.

12. Абиотикалық фаторды тап:

А) Антропогенді.

В) Орографиялық.

С) Микробиогенді.

Д) Зоогенді.

Е) Фотогенді.

12. Популяцияға тән қасиеттер:

А) Азық мөлшерінің жеткілікті болуы.

В) Ылғал, жарық, қорек жасап шығару.

С) Өсу, даму, көбею, бейімделу, тіршілігін сақтау.

Д) Тұрақты дене температураның болуы.

Е) Жыртқыштық, бәсекелестік, паразатизм.

12. Продуценттер немесе өндірушілерге жатады:

А) Жануарлар.

В) Микроағзалар.

С) Паразиттер.

Д) Саңырауқұлақтар.

Е) Жасыл өсімдіктер.

12. Энергия пирамидасы нені анықтайды?

А) Ярустылық.

В) Организмдердің жеке сандық көрсеткішін.

С) Уақыт пен кеңістікті.

Д) Энергия ағымының уақытын немесе жылу энергиясын.

Е) Жалпы құрғақ салмақты.

12. Тазалаудың электрохимиялық әдісі нені қолдануға негізделген?

А) Аниониттер мен катиониттерді.

В) Электр тоғын.

С) Катиониттерді.

Д) Әк сүтін.

Е) Аниониттерді.

12. Консуметтер бұл

А) Өсімдіктер

В) Микроорганизмдер.

С) Құрттар.

Д) Бельгия, 1910-11ж.ж.

Е) Жануарлар.

12. Химиялық ластаушы заттар:

А) Мутагендер.

В) Кір суы.

С) Терротогендер.

Д) Күл.

Е) Азотты қалдықтар.

12. Бөлек мемлекет ішіндегі мониторинг:

А) Глобальді.

В) Аймақтық.

С) Ұлттық.

Д) Локальді.

Е) Жүйелік.

12. Биосфералық қорықтар туралы халықаралық конференцияда Севилья стратегиясы қай жылы қабылданды?

А)1993ж.

В)1987ж.

С)1995ж.

Д)1949ж.

Е)1990ж.

12. Табиғатты қорғау дегеніміз:

А) Тазалағыш аппараттарды қолдана отырып қоршаған ортаны қорғау.

В) Қоршаған ортаның тазалығын айтамыз.

С) Биосфера мен атмосфераны ластанудан қорғау.

Д) Экологиялық системада тепе-теңдікті сақтау.

Е) Қоршаған ортаны ластанудан қорғауға арналған жұмыстар жиынтығы.

12. Су түбіндегі пассивті жүзетін ұсақ ағзалар қандай топқа жатады?

А) Бентос.

В) Планктон.

С) Нейстон.

Д) Нектон.

Е) Криля.

12. Жер шарындағы атмосфераның салмағы:

А) 5,9*10¹⁵тн.

В) 4,3*10¹⁵тн.

С) 10,4*10¹⁵тн.

Д) 4,8*10¹⁵тн.

Е) 8,5*10¹⁵тн.

12. Қышқыл жауын-шашынның пайда болуының негізгі себебі:

А) Азоттың көбеюі.

В) Оттегінің көбеюі.

С) Темір қосылыстарымен ластану.

Д) Күкірттің қос тотығымен ластануы.

Е) Көмірқышқыл газының көбеюі.

12. Қалдық суларды физика-химиялық тазарту процестері:

А) Сүзу, озондау.

В) Тұндыру, сорбция.

С) Нейтрализация, озондау.

Д) Тұндыру, сүзу.

Е) Флотация, экстракция.

9 нұсқа

1. «Экология» терминін ғылымға енгізген ғалым:

А) Э. Геккель.

В) Э. Макфедьен.

С) Т. Льюс.

Д) Н. Уебстер.

Е) Ю. Одум.

2. Экология дегеніміз:

А) Белгілі бір территориядағы өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік ету заңдылығы.

В) Организмдерден биосфераға дейінгі биологиялық жүйелердің пайда болу заңдылығы.

С) Биологиялық жүйелердің құрылуы мен тіршілік ету заңдылығы.

Д) Тірі организмдердің өзара және қоршаған ортамен қарым-қатынасы.

Е) Қоректік орта.

2. «Экология» термині бірінші рет қай жылы енгізілген?

А)1700

В)1929

С)1952

Д)1805

Е)1869

2. Антропогендік ластаушылар былай бөлінеді:

А) Адам қызметінің араласуы арқылы.

В) Биологилық және микробиологиялық ластану арқылы.

С) Физикалық.

Д) Химиялық қоспаларымен ластануы.

Е) Механикалық заттармен ластануы.

2. Белгілі территорияны қамтитын және жалпы генофонды иеленетін бір түр особьтарының жиынтығы:

А) Ареал.

В) Популяция.

С) Биоценоз.

Д) Экожүйе.

Е) Гомеостаз.

6. Тірі және өлі табиғат элементтері арасындағы өзара тұрақты қарым-қатынас негізінде бірыңғай тұтастық құрайтын тірі ағзалар мен олардың мекендеу ортасының қауымдастығы:

А) Агроценоз.

В) Экожүйе.

С) Биосфера.

Д) Биоценоз.

Е)Популяция.

7. Барсакелмес қорығы қайда орналасқан?

А) Павлодар облысы.

В) Атырау облысы.

С) Шымкент облысы.

Д) Таулы Алтайда.

Е) Арал теңізі.

7. Құламасу, үнгірлер, ғасыр ағаштары неге жатады?

А)Табиғат ескерткіштеріне.

В)Арнайы қорғалмайды.

С)Қорықтың құрамына.

Д)Ерекше қорғалатын территориядағы.

Е)Саябақтың құрамындағы.

7. Жарық сүйгіш өсімдіктердің түрлері қалай аталады?

А) Сциофиттер.

В) Ксерофиттер.

С) Гидрофиттер.

Д) Гигрофиттер.

Е) Гелиофиттер.

7. Экологиялық ортаның биотикалық факторлары мынадай болып бөлінеді:

А)Фитогендік, эдофогендік, химиялық, зоогендік.

В)Климаттық, антропогендік, зоогендік, микробиогендік.

С)Антропогендік, зоогендік, химиялық, эдафогендік.

Д)Фитогендік, микробиогендік, зоогендік.

Е) Микробиогендік, зоогендік, антропогендік.

7. Ағзаның табиғаттағы орнына және оның бүкіл тіршілік ету жағдайларына, қоректену түріне, уақыты мен әдісіне, көбейетін орнына, баспанасына т.б. қатынасының жиынтығын қалай атайды?

А) Зоохария.

В) Экологиялық қуыс.

С) Энергия ағымы.

Д) Биотикалық фактор.

Е) Паразитизм.

7. Зат және энергия айналымы жүретін, барлық организмдер бірге қызмет ететін, бір-бірімен және қоршаған ортамен әрекеттесетін орта келесідей аталады:

А) Биоценоз.

В) Биогеоценоз.

С) Ареал.

Д) Экологиялық жүйе.

Е) Экологиялық қуысқ.

7. Бірге тіршілік ететін және бір-бірімен байланысқан түрлердің комплексі:

А) Биогеоценоз.

В) Биосфера.

С) Экожүйе.

Д) Биоценоз.

Е) Популяция.

7. Озон қабатының қалыңдығы қанша?

А) 2-3 км.

В) 10 м.

С) 2-3 мм

Д) 10 км.

Е) 2-3 м

7. Ақыл-ой сферасы:

А) Биосфера.

В) Тропосфера.

С) Ноосфера.

Д) Атмосфера.

Е) Гидросфера.

7. Табиғи судың сапасы келесі көрсеткіштерімен бағаланады:

А) Физикалық ластану арқылы болжамдау.

В) Физика-химиялық ластану көрсеткіші.

С) Физикалық, химиялық, санитарлық-биологиялық.

Д) Химиялық ластану арқылы болжамдау.

Е) Санитарлық-биологиялық ластануына байланысты

7. Нейтрализация су тазалаудың келесі әдісіне жатады:

А) Физико-химиялық.

В)Биохимиялық.

С) Физикалық.

Д) Химиялық.

Е) Термиялық.

7. Фитоценоз бұл

А) Өсімдіктер қауымдастығы.

В) Жануарлар қауымдастығы.

С) Насекомдар қауымдастығы.

Д) Құстар қауымдастығы.

А) Микроорганизмдер қауымдастығы.

7. Радиациялық, жылулық, жарықтық, электромагниттік, шулық ластанулар ластанудың қай түріне жатады?

А) Биологиялық.

В) Физикалық.

С) Геогрфиялық.

Д) Химиялық.

С) Геологиялық.

7. Көмірқышқыл газы және басқа газдардың әсерінен жылулық балансының өзгеруі нәтижесінде мүмкін болатын жер шары температурасының ғаламдық артуы:

А) Озон қабатының «тесігі».

В) Альбедо.

С) Концентрация.

Д) Қышқылдық жауын-шашын.

Е) Парниктік эффект.

7. Тазарту белгісі бойынша өндірістік қалдықтар келесілерге бөлінеді:

А) Ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған.

В) Тазартуға жіберілмейтін, тазартуға жіберілетін.

С) Периодты және периодсыз.

Д) Ыстық және салқын.

Е) Тазартудан соң шығарылатын.

7. Пестицидтер мен минералды тыңайтқыштар қай ластануға жатады?

А) Вирустық.

В) Биологиялық.

С) Физикалық.

Д) Космостық.

Е) Химиялық.

7. Термосфера қабатында 500-600 км биіктікте температура мәні:

А) 800⁰С

В) 1500⁰С кем.

С) 1500⁰С астам.

Д) 150⁰С-тан артық.

Е) 650⁰С

7. Траспиранция коэффициенті дегеніміз не?

А) Бір мезгіл ішінде 1 кг құрғақ затты жасау үшін траспирациялайтын су мөлшері.

В) Катты ылғалдандыру кезіндегі транспирациялайтын заттың су мөлшері.

С) Оттекті транспирациялау коэффициенті.

Д) Физикалық ылғалдану коэффициенті

Е) Экожүйенің суды атмосфераға бөлуін айтады

25. Затты ылғандандыру кезіндегі транспирациялайтын заттың су мөлшері

SO₂- нің МШК, мг/м³:

А) 0,005

В) 0,4

С) 0,5

Д) 0,6

Е) 0,0015

10 нұсқа

1. Экологиялық факторлардің жіктелуі:

А) Факторлы және факторсыз.

В) Биологиялық және химиялық.

С) Биотикалық, абиотикалық және антропогендік.

Д) Экологиялық және экологиялық емес.

Е) Биогенездік және абиогенездік.

2. Өте жарыққа төзбейтін, тек көлеңкеде өсетін өсімдіктер:

А) Сциофиттер.

В) Ксерофиттер.

С) Мезофиттер.

Д) Гелиофиттер.

Е) Склерофиттер.

2. Планета тұрғындарының санының көбеюі неге байланысты?

А) Туылғандар мен өлгендер санының шектен тыс көбеюі.

В) Туылғандардың төмендеуі және өлгендердің азаюы.

С) Туылғандар мен өлгендер санының азаюы.

Д) Бірқалыпты туылу, өлудің азаюы және өмір сүрудің жалғасуы.

Е) Туылғандар мен өлгендер санының төмендеуі.

2. Осы экожүйелердің ішінде қайсысы табиғи биоценоз?

А) Алаң.

В) Орман.

С) Егіс даласы.

Д) Бақша.

Е) Батпақ.

5. Озонды қабат ненің құрамына кіреді?

А) Ионосфера.

В) Стратосфера.

С) Тропосфера.

Д) Мезосфера.

Е) Магнитосфера.

6. Биосфераға антропогендік әсер:

А) Қоршаған ортаға физикалық, химиялық, және антропогендік өзгерістер келтірмейтін адамдардың экономикалық, әскери, рекрациялық және мәдени қажетін жүзеге асырмайтын іс-әрекеттер.

В) Қоршаған ортаға физикалық, химиялық, және антропогендік өзгерістер келтіретін адамдардың экономикалық, әскери, рекрациялық және мәдени қажетін жүзеге асырмайтын іс-әрекеттер.

С) Адамдардың экономикалық, әскери, рекрациялық және мәдени қажетін қанағаттандырмайтын іс-әрекеттер.

Д) Қоршаған ортаға физикалық, химиялық, және антропогендік өзгерістер келтірмейтін адамдардың экономикалық, әскери, рекрациялық және мәдени қажетін жүзеге асыруға байланысты іс-әрекеттер.

Е) Қоршаған ортаға физикалық, химиялық, және антропогендік өзгерістер келтіретін адамдардың экономикалық, әскери, рекрациялық және мәдени қажетін жүзеге асыруға байланысты іс-әрекеттер.

7. Дүние жүзіндегі ең ластанған мұхит:

А) Үнді.

В) Солтүстік мұздық.

С) Тынық.

Д) Атлант.

Е) Дүниежүзілік.

8. Бұзылған жерлерді қалпына келтіру процессі:

А)Мелиорация.

В) Гумификация.

С) Эрозия.

Д) Рекультивация.

Е) Жер кадастары.

9. Дербес ғылым ретінде экология шамамен қаншасыншы жылы қалыптасты?

А)1904ж.

В)1860ж.

С)1954ж.

Д)1900ж.

Е)1854ж.

10. Жануарлардың мінез-құлығын зерттейтін қалай аталды?

А) Зоология.

В) Биология.

С) Этология.

Д) Экология.

Е) Таксикология.

11. Озон қабаты Жер шарын неден қорғайды:

А) Ультракүлгін саулелерінен.

В) Суықтан.

С) Космос шандарынан.

Д) Тікелей сәулелерінен.

Е) Инфрақызыл сәулелерінен.

12. Абиотикалық факторларды ата:

А) Микробиогенді.

В) Фотогенді.

С) Антропогенді.

Д) Зоогенді.

Е) Орографиялық.

13. Популяцияға тән қасиеттер:

А) Өсу, даму, көбею, бейімделу, тіршілігін сақтау.

В) Тұрақты дене температураның болуы.

С) Азық мөлшерінің жеткілікті болуы.

Д) Жыртқыштық, бәсекелестік, паразатизм.

Е) Ылғал, жарық, қорек жасап шығару.

14. Продуценттер немесе өндірушілер:

А) Саңырауқұлақтар.

В) Жасыл өсімдіктер.

С) Паразиттер.

Д) Жануарлар.

Е) Микроағзалар.

15. Энергия пирамидасы нені анықтайды?

А) Организмдердің жеке сандық көрсеткішін.

В) Энергия ағымының уақытын немесе жылу энергиясын.

С) Уақыт пен кеңістікті.

Д) Ярустылық.

Е) Жалпы құрғақ салмақты.

16. Тазалаудың электрохимиялық әдісі нені қолдануға негізделген?

А) Әк сүтін.

В) Аниониттерді.

С) Катиониттерді.

Д) Аниониттер мен катиониттерді.

Е) Электр тоғын.

17. Химиялық ластаушы заттар:

А) Терротогендер.

В) Күл.

С) Мутагендер.

Д) Кір суы.

Е) Азотты қалдықтар.

18. Адамзат тіршілігіне қажетті табиғи қорлар:

А) Экологиялық.

В)Орман.

С) Энергетикалық.

Д) Азық-түлік.

Е)Шикізаттық.

1 9. Бөлек мемлекет ішіндегі мониторинг:

А)Локальді.

В) Глобальді.

С) Ұлттық.

Д) Жүйелік.

Е) Аймақтық.

20. Биосфералық қорықтар туралы халықаралық конференцияда Севилья стратегиясы қай жылы қабылданды?

А) 1995ж.

В) 1993ж.

С) 1990ж.

Д) 1987ж.

Е) 1949ж.

21. Табиғатты қорғау дегеніміз:

А) Қоршаған ортаның тазалығын айтамыз.

В) Биосфера мен атмосфераны ластанудан қорғау.

С) Тазалағыш аппараттарды қолдана отырып қоршаған ортаны қорғау.

Д) Экологиялық системада тепе-теңдікті сақтау.

Е) Қоршаған ортаны ластанудан қорғауға арналған жұмыстар жиынтығы

22. «Популяция» термині қашан еңгізілді?

А) 1940ж.

В) 1903ж.

С) 1800ж.

Д) 1850ж.

Е) 1990ж.

23. Жер шарындағы ауаның 80 % атмосфераның қандай қабатында орналасқан:

А) Стратосферада.

В) Мезосферада.

С) Тропосферада.

Д) Ионосферада.

Е) Литосферада.

24. Қалдық сулар иісін жою процесс қалай аталады?

А) Дезодорация.

В) Сорбция.

С) Флотация.

Д) Коагуляция.

Е) Кристализация.

25. Қышқыл жауын-шашынның пайда болуының негізгі себебі:

А) Азоттың көбеюі.

В) Көмірқышқыл газының көбеюі.

С) Күкірттің қос тотығымен ластануы.

Д) Оттегінің көбеюі.

Е) Темір қосылыстарымен ластану.