Мiнiстэрства культуры Рэспублiкi Беларусь

Беларускi унiверсiтэт культуры

П. А. Гуд

Беларускае купалле: кампазiцыя I семантыка абрадавых дзей

Дапушчана Мiнiстэрствам культуры Рэспублiкi Беларусь у якасцi вучэбнага дапаможнiка для студэнтаў вышэйшых i навучэнцаў сярэднiх спецыяльных устаноў культуры i мастацтва

Мiнск 1999

УДК 394.2623

ББК 63.52 (4 Беи)

Г 935

Рэцэнзенты: В. Лiцвiнка, кандыдат фiлалагiчных навук, старшыня Беларускага саюза фалькларыстаў;

I. Цiшчанка, кандыдат фiлалагiчных навук, прафесар, лаўрэат Дзяржаўнай прэмii Рэспублiкi Беларусь

Гуд П.А.

Г 935 Беларускае Купалле: кампазiцыя i семантыка абрадавых дзей. — Мн.: Беларускi унiверсiтэт культуры, 1999. — с.

ISBN 985-6579-11-2

У дапаможнiку разгледжаны семантыка абрадавых i рытуальных дзей, кампазiцыйная пабудова структурных кампанентаў Купалля i iх тэрытарыяльныя адметнасцi; адрозненнi i асаблiвасцi.

Рэкамендуецца студэнтам вышэйшых i навучэнцам сярэднiх спецыяльных устаноў культуры i мастацтва, намеснiкам дырэктароў СШ па выхаваўчай рабоце, педагогам-арганiзатарам, усiм, хто займаецца падрых-тоўкай культурна-адпачынкавых праграм.

УДК 394.2623

ББК 63.52 (4 Беи)

ISBN 985-6579-11-2 с П.А. Гуд, 1999

Прадмова

Сярод беларускіх народных свят Купалле, бадай, самае маляўнічае і паэтычнае. Адлюстроўваючы міфалагічныя аспекты светапогляду старажытнага чалавека, прысвечаныя летняму сонцастаянню, свята Купалля і сёння атаясамлiваецца ў свядомасці сучаснага чалавека з легендай пра папараць-кветку, у якой адлюстравалiся адвечная вера чалавека ў шчасце, яго жаданне жыць у гарманічным спалучэнні з пры-родай, навакольным светам. Высакародныя думкі і пачуцці сівой старажытнасці, якія дайшлі да нас у выглядзе паэтычнай купальскай легенды, адпавя-даюць надзённым праблемам адносін чалавека і прыроды і таму вельмі актуальныя для нашага часу. Нездарма легенда пра папараць-кветку атрымала шырокае ўвасабленне і пераасэнсаванне ў творчасці літаратараў, мастакоў і музыкантаў.

У вучэбным дапаможнiку Купалле разглядаецца рэжысёрам-этнографам паводле разнастайных аспектаў: генетычнага, этнічнага, гістарычнага, этыч-нага, эстэтычнага і інш. Паколькі Купалле вядомае ўсім народам Еўропы, аўтар паказвае тое агульнае, што ўласціва гэтаму святу як з’яве праславянскага і індаеўрапейскага пачаткаў, і тое характэрнае, што мае рысы ўласна нацыянальныя, дакладней, канкрэтна-спецыфічныя, рэгіянальныя. Менавіта мясцовая спецыфіка абрадава-святочнай культуры беларусаў, у тым ліку купальскай традыцыі, успрымаецца як найкаштоўнейшы вопыт пры інтэрпрэтацыі сучаснага свята ўвогуле. Абсалютна відавочна, што ўзнаўленне ў творчай дзейнасці рэгіянальнай спецыфікі традыцыйнай культуры надае сучаснаму купальскаму святу непаўторнасць і самабытнасць, якія з’яўляюцца адметнымі рысамі нашай спадчыны. На жаль, многія купальскія святы, якія праводзяцца работнікамі культасветустаноў у апошнія гады ў розных рэгіёнах рэспублікі (аб чым сведчыць перыядычны друк), не адпавядаюць мясцовай традыцыі, падобныя адно да аднаго. Змяняюцца толькі назвы гарадоў, раёнаў, сёл, вёсак, а сцэнарыі, праграмы і клішэ арганізацыі і правядзення свят застаюцца, на жаль, аднолькавымі. Таму практычны вопыт аўтара (ён жа тэарэтык і рэжысёр-інтэрпрэтатар купальскага свята), якi знайшоў адлюстраванне ў дапаможнiку, з’яўляецца вельмі каштоўным для тых, хто рыхтуецца стаць спецыялiстам у сферы мастацкай творчасцi.

Агульнавядома: без ведання мінулага не будзе і будучыні. Гісторыя народа — гэта повязь традыцый і сучаснасці. У дапаможнiку на прыкладзе Купалля пераканаўча паказваецца багацце традыцыйнай культуры беларускага народа, якая мае не толькі пазнавальнае, выхаваўчае значэнне (асабліва для сучаснай моладзі), але і жыццёвае, утылітарнае (напрыклад, купальскія зёлкі, якія знаходзяць практычнае выкарыстанне ў народнай медыцыне, гульні і забавы моладзі ў час свята, што развіваюць кемлівасць і спрыт). Але нельга перабольшыць эстэтычнага, этычнага, выхаваўчага значэння купальскай сімволікі, абрадавых дзеянняў, страў, народных песень, карагодаў і танцаў, якія падрабязна аналізуюцца аўтарам у гістарычным аспекце, паказваецца пераасэнсаванне іх у адпаведнасці са зменамі жыццёвага ладу розных сацыяльных груп.

Пераасэнсаванне Купалля, як і ўсёй абрадава-святочнай культуры беларусаў, адбываецца ў гуль-нявым накірунку. Але пры ўзнаўленні свята нельга акцэнтаваць увагу толькі на пацяшальным, забаўляльным аспекце, таму што яно страціць тады значнасць і глыбіню, ператворыцца ў пацеху. У праграму свята неабходна ўключаць творы, высокамастацкія па сутнасці і змесце, імкнуцца раскрыць іх эстэтыку, хараство.

У вучэбны дапаможнiк уключаны фальклорны і мастацкі матэрыял, у якім адлюстраваны разнастайныя эстэтычныя элементы Купалля. Несумненна, традыцыйныя казкі пра Купалле, легенды, паданні, народныя песні, а таксама творчы, пераасэнсаваны ў літаратуры, мастацтве, цікавы сцэнарны матэрыял купальскага свята надаюць кнізе свайго роду унікальную значнасць тэарэтычнага даследавання з разнастайным тэматычным — мастацкім і практычным — матэрыялам.

Важнае месца займае аналіз купальскага вогнішча, якое з’яўляецца цэнтральным рытуальным дзеяннем свята. Аўтар прыводзіць унікальныя звесткі аб распальванні купальскіх вогнішчаў у розныя часы ў розных мясцінах Беларусі, слушна падкрэслівае, што яны ўвасабляюць сонца, маюць сілу ачышчэння чалавека ад уздзеяння злых, варожых сіл.

П.А. Гуд, звяртаючы ўвагу навучэнцаў на вытокі купальскага свята, адначасова аналізуе характар успрымання рэчаіснасці, які быў у мінулым. Старажытная эпоха валодала асаблівымі светапоглядам, сістэмай каштоўнасцей. Рэчаіснасць, у якой жыў чалавек мінулага, была для яго таямнічай, не заўсёды добразычлівай. Старажытны чалавек не мог растлумачыць многіх з’яў: маланкi, агню, паводкi, землятрусаў і інш. Ён адчуваў залежнасць ад стыхійных з’яў прыроды, імкнуўся ўздзейнічаць на яе ў патрэб-ным накірунку, каб забяспечыць уласныя дабрабыт, шчасце. На гэтай глебе ўзніклі першыя вусныя тэксты, якія мелі канкрэтныя практычныя функцыі: прыкметы як назіранні, што ўтварылі аснову земляробчага календара, загадкі як таямнічая мова, абрадавая паэзія як сродак зносін з замагільным светам; нарэшце, песні, танцы, міміка, пантаміма, элементы тэатра, што былі часткай абрадавых рытуальных дзеянняў. Менавіта ў той час сфарміравалася большасць вобразаў і персанажаў, якія адлюстравалі светаўспрыманне старажытнасці. З цягам часу старажытная аснова фальклору пачынае пераасэнсоў-вацца. Функцыяналь-ныя змены закранаюць самі абрады і звычаі. Сёння яны ўспрымаюцца як гульні, забавы. Магічная функцыя фальклорных твораў саступіла месца мастац-кай, эстэтычнай. Пераасэнсаванне ва ўспрыманні фаль-клору тлумачыцца зменамі ў жыццёвым ладзе людзей.

Экскурс у мінулае святочнай абраднасці дапамагае зразумець купальскія вобразы, персанажы, іх учынкі, дзеянні. Апошнія становяцца больш зразумелымі, даступнымі для ўспрыняцця навучэнцамi.

Купальская абраднасць прасякнутая духам старажыт-насці, таму для яе разумення і асэнсавання неабходныя абрадавыя кантэксты і тлумачэнне. Фальклорныя песні, гульні, купальскія карагоды ў спалучэнні з рытуальным дзеяннем атрымліваюць архаічны падтэкст: культ зямлі, культ сонца, культ агню, культ вады і інш. Менавіта гэтыя культы з’явіліся першапрычынай мастацкасці фальклору, знайшлі адлюстраванне ў літаратуры аб Купаллі.

Зразумела, вывучэнне сэнсавага сімвалічнага падтэк-сту Купалля, звязаных з ім фальклорных твораў узбагачае і эстэтычнае ўспрыняцце маладога чалавека, знаходзіць канкрэтнае мастацкае ўвасабленне ў сучасным свяце.

Мінулае захоўваецца ў генетычнай памяці і часам праяўляецца, ажывае ў свядомасці, асабліва ў перыяд народных свят. Касмічнага светаўспрымання нашых продкаў нельга зразумець, не вывучаючы народных звычаяў, абрадаў, і ў прыватнасці купальскага свята. Цэласны погляд на рэчы, прыроду, космас, адчуванне адзінства чалавека і сусвету, тоеснасць макракосмасу і мікракосмасу складаюць аснову міфалагічнага мыслення, уласцівага купальскай абраднасці.

Важнейшай часткай Купалля з’яўляецца песня. Ёю суправаджаюцца ўсе асноўныя моманты абраду і гульні, тэатралізаваныя дзеянні. Некаторыя купальскія песні ёсць не што іншае, як выказванне самога абраду, тых уяўленняў, якія за ім стаяць. Песні быццам ілюструюць абрад, перадаюць яго сэнс, яны арганічна знітаваныя з рытуальнымі дзеяннямі, злітыя ў адно цэлае. Кожная купальская дзея суправаджаецца адпаведнымі песнямі.

Галоўны вобраз купальскіх песень — Купалінка (Купалка). У іх паэтызуецца вобраз дзяўчыны, падкрэс-ліваюцца яе здольнасць да працы, уменне наладзiць сямейнае жыццё, паказваюцца гасціннасць, душэў-насць, сціпласць і чысціня. Знайшлі ў купальскіх песнях сваё адлюстраванне таксама сацыяльныя маты-вы пра няроўны шлюб, разнастайныя адносіны хлоп-цаў і дзяўчат і, канечне, няўлоўны вобраз самога свята.

У дапаможнiк уключаны лепшыя купальскія песні, якія могуць быць узорам для арганiзатараў мастацкай творчасці.

Алег Аляхновіч,

прафесар Iнстытута сучасных ведаў

СВЯТА ЛЕТНЯГА СОНЦАСТАЯННЯ

(агульная характарыстыка)

Летняя ночка купальская, прасякнутая водарам кветак і траў, абмытая светлымі росамі... Яна авеяна сівымі легендамі, апета ў шматлікіх народных песнях. Калі верыць паданню, дзівосная кветка-папараць расцвітае ў ноч на Iвана Купалу ў нетрах лясоў, прыносячы таму, хто знойдзе яе, нечуванае шчасце. Што прымушала нашых дзядоў і прадзедаў верыць у гэтую прыгожую казку? Спрадвечная вера народа ў тое, што недзе ж павінна быць, і абавязкова зной-дзецца, вялікае сапраўднае шчасце? Або падсвядомае прадчуванне таго, што таямнічая кветка шчасця павін-на расцвітаць менавіта ў гэтую ноч, калі кожная кветач-ка на зямлі раскрывае свае пялёсткі насустрач ласкавым абдымкам неба, кожная травінка напаўняецца жыватворным сокам і радуецца жыццю і цяплу?!

Хіба ж можна спаць у такую ноч! Радасна звіняць цымбалы, сотнямі зорачак узлятаюць у вячэрняе неба іскры кастра, абвяшчаючы пачатак самага паэтычнага народнага свята. Ноч расквечваецца шматлікімі агнямі, карагодамі, святочнымі строямі дзяўчат, напаўняецца песнямі, у якіх гучыць любоў да зямлі, прыроды, роднага краю. Узяўшыся за рукі, юнакі і дзяўчаты падыходзяць да ракі і кідаюць у ваду вянкі шчасця. I плывуць яны па серабрыстай рачной гладзі, нібы светлыя дзявочыя мары аб каханні і шчасці.

А да кастра тым часам у суправаджэннi бубнаў і гармонікаў пешшу, конна, на драбінах, у лодках з факеламі і бенгальскімі агнямі ў руках спяшаюцца чэрці, лесуны і вадзянікі, ведзьмы і русалкі, казачныя і літаратурныя героі, персанажы беларускага фаль-клору. Пачынаецца купальскі карнавал.

Старажытнае народнае свята летняга сонцастаяння, вызваліўшыся ад рэлігійнай і язычніцкай асновы, з кожным годам заваёўвае ўсё большую папулярнасць, ператвараючыся ў новае масавае свята, пабудаванае на народных традыцыях. Адраджэнню гэтага прыгожага паэтычнага рытуалу надаюць шмат увагі вучоныя і дзеячы культуры. 1 118 культурна-асветных устаноў Беларусі штогод прымаюць удзел у правядзенні Купалля, пераасэнсоўваючы традыцыйныя элементы, прыўносяць у яго шмат новага.

Купалле на сучасным этапе праводзяць у розных жанравых формах — фальклорна-этнаграфічнага ці тэатральнага свята, карнавалу, народнага гуляння, фестывалю купальскага фальклору. Але ў большасці месцаў арганізатары не захоўваюць адну з галоўных жанравых характарыстык народнага свята — масавасць удзелу і ўвасабляюць Купалле ў форме прадстаўлення.

На вялікі жаль, даволі часта прыходзіцца назіраць, што дзеянні каля кастра арганізуе нязначная колькасць “ражаных”, а большасць прысутных застаюцца пасіў-нымі гледачамі. Гэта рэзка зніжае эфектыўнасць эмацыянальнага і выхаваўчага ўздзеяння свята.

Адной з праблем сучаснага Купалля стала рас-працоўка яго літаратурнай асновы. Справа ў тым, што аўтарскія сцэнарыі, якія рассылалі і рассылаюць у раёны, вёскі рэспублікі Беларускі iнстытут праблем культуры і абласныя навукова-метадычныя цэнтры, робяць добрую і карысную работу. З аднаго боку, яны знаёмяць культработнікаў з высокамастацкімі ўзорамі сцэнарна-рэжысёрскіх распрацовак свята. Але, з дру-гога боку, многія дзеячы культуры на месцах, не крытычна ставячыся да праблемы адраджэння рэгіянальных традыцый, аўтаматычна ўвасабляюць прапанаваны сцэнарый цалкам, у выніку чаго два-тры сцэнарыі штогод “гуляюць” амаль па ўсёй Беларусі. Гэта прыводзіць да штампу і аднастайнасці, пазбаўляе свята тэрытарыяльных асаблівасцей, наносіць вялікую шкоду захаванню і развіццю мясцовых традыцый.

Разам з тым, як паказваюць сацыялагічныя даследаванні, этнаграфічныя назіранні і апытанні, значная колькасць культработнікаў даволі павярхоўна разбіраецца ў пытаннях купальскай абраднасці. Адсутнасць дастатковых фальклорна-этнаграфічных ведаў у гэтай галіне прыводзіць да няправільнай творчай трактоўкі асобных фрагментаў свята.

Так, ва Ушачах і некаторых іншых мясцінах галоўнай дзеючай асобай свята стаў Нептун — персанаж старажытнарымскай міфалогіі, прысутнасць якога на Купаллі ўшчэнт разбурае беларускую народ-ную традыцыю. Пошукі “новага” прывялі да таго, што ў Століне на свяце летняга сонцастаяння ля ракі Капанец з’явіліся такія персанажы, як “акула”, “селядзец”, “язва” і “лапа”! Падобныя мясцовыя “адметнасці” сведчаць пра няправiльныя ўяўленні пас-таноўшчыкаў свята аб развіцці народнай традыцыі, знішчаюць Купалле як духоўную з’яву беларускай культуры.

Няведанне сэнсу і значэння таго ці іншага абраднага дзеяння прыводзіць да таго, што ўдзельнікі фальклорных калектываў, якія непасрэдна займаюцца ўвасабленнем рытуальных і гульнявых дзей, не могуць гэтыя дзеі якасна ўвасобіць як выканаўцы, у выніку чаго свята ператвараецца ў падробку пад Купалле, няправільна арыентуе гледачоў на ўдзел у святочных дзеяннях.

Таму вывучэнне, асэнсаванне і ўкараненне ў сучас-нае Купалле рэгіянальных і мясцовых традыцый яго правядзення на аснове мастацка-гістарычнай спад-чыны беларусаў з’яўляецца актуальным і сацыяльна значным.

... Гараць агні купальскіх кастроў, вабяць да сябе тых, чыё сэрца адкрыта хараству і паэзіі. Несумненна, дзякуючы настойлівасці і творчаму пошуку энтузіястаў старажытнае свята заззяе сваім першародным бляскам на нашай зямлі. I так хочацца, каб іскрынкі купальскага агню ніколі не патухалі, з пакалення ў пакаленне перадавалі любоў да роднай зямлі, павагу да звычаяў продкаў.

Купалле — дахрысціянскае свята летняга сонцас-таяння, якое адзначалася ўсімі народамі Еўропы пад рознымі назвамі: у славян — Iван Купала, Купалле, у Балгарыі — Яноўдзень, у Венгрыі — святы Iван, у Бельгіі і Чэхаславакіі — святы Ян, у Iталіі — Сан-Джавані, у Францыі — Сен-Жан, у Iспаніі — Сан-Хуан, у Румыніі — Дрэгайка, у Вялікабрытаніі — святы Джон, у Швецыі — Мідсоммар, у Нарвегіі — Нансок, у Фінляндыі — Юханус, у Польшчы — Сабутка.

Звычаі абрадавага Купалля, захаваўшы рысы салярнага і аграрна-жывёлагадоўчага культаў, маюць свае карані ў праславянскіх і індаеўрапейскіх слаях, носяць агульнаеўрапейскі характар.

Першы ўспамін аб свяце ў народаў Еўропы датуецца I ст. да н. э., калі Квінтыліян Цыцэрон адзначаў, што ў Брытаніі мясцовыя жыхары святкуюць дзень летняга сонцастаяння пад імем бога сонца Гранія.

У старажытных славян яшчэ ў IV ст. н. э. свята летняга сонцастаяння лічылася адным з самых буйных і на календары з зямлі палянаў яно было выдзелена знакамі асобай важнасці — двума крыжамі (знакамі сонца).

Пра тое, што агонь і сонца былі прадметам пакла-нення нашых продкаў, навука ведае нямала сведчанняў. Сярод іх выказванне нашага старажытнага аўтара Кірылы Тураўскага, які ў XII ст. з пафасам трыум-фатара казаў: “...Ужо бо не нарекуться богом стихиа ни солнце, ни огонь” (Ліс А., 1974, 40).

Усходнеславянскія народы ўжо на раннім этапе свайго развіцця захавалі пэўныя звесткі пра купальскае свята. У Валынскім летапісе 1262 г., напрыклад, ёсць успамін пра “канунь Ивана дни, на самыя Купалья”.

У пісьмовых крыніцах Беларусі Купалле зафік-савана ў дзяржаўных дакументах XIV ст.: дамова літоўскіх князёў з польскім каралём Казімірам (кастрычнік 1349 г.) замацавала “мір ат Покрова богородице до Иванова дня, до Купал”, а грамата вялікага князя Вітаўта 1396 г. “писана во вторникъ перед Купалы св. Ивана, июля 20 дня”. Густынскі летапіс (1620 г.) упершыню адлюстроўвае агульныя структурныя кампаненты купальскага свята таго часу, якія былі ўласцівыя ўсім усходнеславянскім народам: “ ...с вечера собираются прастая чадь обоего пола и, препоясавшися былием, возгнетают огнь, инде же поставляют зеленую ветвь, емшеся за руце около огня; потом через оный огонь прескакуют, оному бесу жертву приносяще”.

Найбольш агульнымі элементамі свята, якія сустракаюцца амаль што ва ўсіх народаў у рамках Iванава дня, з’яўляюцца: распальванне на ўзвышшах рытуальных вогнішчаў; звычаі, звязаныя з вадой (купанне ў рацэ, умыванне расой, качанне па расістай траве, якой прыпісвалася ачышчальная і гаючая сіла); наданне магічнай сілы раслінам, якія збіралі ў гэты вечар; пошукі кветкі папараці, якой прыпісвалі ахоўную моц; эратычныя элементы (варажба з вянкамі, скокі праз вогнішча); абрадавая вячэра.

З усіх славянскіх народаў, як лічаць даследчыкі, купальскія традыцыі найбольш поўна захаваліся ў Беларусі і на Украіне.

У навуковай літаратуры iснуюць розныя па вытлумачэнні гіпотэзы этымалогіі (паходжання) тэрміна “Купала”. Яны выводзяць гэты тэрмін з наступных слоў і паняццяў:

1) “купель” (ад грэч.), хрысціцель (Ф. Бандке, М. Кастамараў);

2) “купацца” (А. Цярэшчанка, Я. Карскі);

3) “ятрыцца, злавацца, ускіпаць” (Ф. Буслаеў, А. Афанасьеў, П. Бяссонаў, А. Патабня);

4) “кiпець, гарэць, тлець” (I. Даброўскі, В. Мартынаў, В. Iваноў, В. Топараў);

5) “савакупляцца” (П. Мельнікаў-Пячэрскі);

6) “падавальнік дароў і ежы” (Е. Анічкаў, Н. Гусева і інш.);

7) “зборы людзей на язычніцкае святкаванне” (Б. Рыбакоў).

Усе гэтыя вытлумачэнні абумоўлены складанай комплекснай функцыянальнасцю купальскіх абрадаў. Няма адзінства і ў народных інтэрпрэтацыях слова “Купала”, што адлюстроўваюць розныя стадыі народнага мыслення: тут ёсць і простыя прадметныя асацыяцыі, і больш складаныя антрапаморфныя вобразы.

Беларускі фалькларыст А. Ліс, які ў сваёй манаграфіі “Купальскія песні” прасачыў генезіс купальскіх звычаяў і абрадаў, лічыць салярны момант галоўным у свяце летняга сонцастаяння. Ён жа адзначае, што імя Купалы ва ўсіх выпадках абазначае паняцце сонца або агню ў значэнні сонца. I нягледзячы на тое, што пытанне генезісу слова “Купала” нельга лічыць вырашаным да канца, усё ж пошук яго рашэння не супярэчыць асноўнай думцы: Купалле — гэта старажытнае земляробчае свята ў гонар летняга сонцастаяння, свята росквіту жыватворных сіл зямлі.

Аснову звычаяў Iванава дня складалі магічныя дзеі, генетычна звязаныя з культам сонца. На гэта звярталі ўвагу нават прадстаўнікі міфалагічнай школы (у Германіі — браты Грым, А. Кун, В. Шварц; у Iталіі — А. Губернатыс; у Англіі — М. Мюлер; у Францыі — Е. Бюрнуф, М. Брэаль; у Расіі — Ф.I. Буслаеў, А.М. Афанасьеў, А.А. Патабня, А.Ф. Мілер). Адлюстраваннем салярнага культу з’яўляюцца абрады запальвання кола, раскладання вогнішчаў, якія прыпадалі на той перыяд, калі апладняльная сіла і жыватворная энергія сонца дасягалі свайго зеніту. Але ў цэлым звычаі Купалля ўяўлялі сінтэз язычніцкіх элементаў дахрысціянскіх культаў: сонца, раслін, вады, продкаў.

Пытаннi i заданнi

1. Якiя назвы мае свята летняга сонцастання ў розных народаў Еўропы?

2. Назавiце пiсьмовыя крынiцы, у якiх зафiксаваны першыя ўспамiны аб Купаллi на тэрыторыi Беларусi.

3. Растлумачце паходжанне тэрмiна “купала”.

4. Успомнiце структурныя кампаненты свята летняга сонцастаяння, характэрныя для многiх народаў Еўропы.

КУПАЛЬСКIЯ ЗВЫЧАI,

ПАВЕР’I, ЛЕГЕНДЫ, ПАДАННI

У беларусаў, як і ў іншых еўрапейскіх народаў, існавала мноства павер’яў, звязаных з купальскай ноччу. Анімістычныя ўяўленні аб свяце адлюстроў-валіся ў павер’і, што ў гэты дзень у прыродзе адбываецца нейкі пераварот: па зямлі ходзяць ведзьмы, духі, звяры, і ўвогуле ўсё жывое вядзе між сабою размовы, дрэвы пераходзяць з месца на месца і размаўляюць памiж сабой. Нават раса ў купальскую ноч мае гаючыя якасці: ёю ўмываюцца, каб адагнаць ад сябе хваробы.

Асабліва многа павер’яў, легендаў і паданняў захавалася аб папараці-кветцы. Яны былі занатаваны этнографамі і фалькларыстамі мінулага стагоддзя ў цяперашніх Пінскім, Мазырскім, Брэсцкім, Валожынскім, Слонімскім, Дзісненскім, Навагрудскім, Барысаўскім, Слуцкім, Дзвінскім і іншых раёнах.

У народзе папараць лiчылі Перуновай кветкай. Паводле падання, на папараць зыходзіць агонь Перуна і яна загараецца прыгожай кветкай. Людзі надзялялі яе чарадзейнай сілай, верылі, што ўладальнік яе можа зрабіцца нябачным, адамкнуць і замкнуць любыя замкі, зразумець размовы звяроў і птушак, знайсці скарб, які з’яўляецца ў выглядзе агеньчыкаў на кустах, кветках, папараці.

Этнограф Е.Р. Раманаў, які збіраў купальскія павер’і ўсходніх раёнаў Віцебскай губернi, адзначаў, што існавала патрабаванне, каб чалавек, які пайшоў шукаць папараць-кветку, абавязкова быў голы. Iнакш кветка проста не дасца яму ў рукі.

У купальскім павер’і пра папараць-кветку з Гродзенскай губернi, якое занатаваў А.Е. Багдановіч, гаворыцца, што збіраць без перашкод яе можа толькі г. зв. купальскі дзядок. Ён ходзіць з кошыкам і напаўняе яго кветкамі, так што гэты кошык гарыць, як жар. Калі пры сустрэчы з ім разаслаць белы абрус, то дзядок кіне на яго адну кветку. Тады застанецца схапіць яе і, хуценька разрэзаўшы далонь правай рукі, схапіць пад скурай: адтуль нячысцік не дастане. Шчаслівы ўладар цудоўнай кветкі атрымлівае дары ўсёведання, умення знайсці і зняць закляцце з зачараваных кладаў.

Iншыя павер’і, малюючы карціну здабывання агняцвету, даводзяць: у самую поўнач, калі яна павінна раскрывацца, надыходзяць мацнейшыя навальніцы, зіхаціць бліскавіца, пярун б’е за перуном, таму, хто асмельваецца сарваць кветку, падаюцца пачвары (страшыдлы), якія імкнуцца ўсяляк перашкодзіць задумам чалавека. Каму ўдаецца сарваць кветку, той павінен, не азіраючыся, ісці дадому і не звяртаць увагi на пагрозы або зманлівыя абяцанні, якімі ведзьмы стараюцца прымусіць чалавека аглянуцца — тады кветка ў адзін момант прападзе.

У Беларусі вядома многа рознаварыянтных паданняў пра селяніна, які, знайшоўшы папараць-кветку, станавіўся ўсяведам, а згубіўшы яе, траціў гэтую якасць. У сярэдзіне XIX ст. у павер’і аб Сцяпане-селяніне (які знайшоў папараць-кветку, а тую адабраў у яго пан) ужо ўплятаюцца сацыяльныя матывы.

У некаторых купальскіх легендах XIX ст. выразна адчуваецца ўплыў хрысціянскай рэлігіі: ахвотнік знайсці агняцвет павінен быў знайсці ў глухім лесе мясціну, дзе расце папараць, акрэсліць вакол сябе замкнутае кола асвячонай крэйдай, запаліць грам-нічную свечку, асвячоную ў царкве: чытаць боскую кнігу і чакаць, калі расцвіце папараць — не звяртаючы ўвагі на перашкоды нячыстай сілы, ад якой яго абараняла лінія, акрэсленая свянцонай крэйдай.

У навуковай літаратуры выказваецца думка, што павер’і і легенды пра папараць-кветку, заклятыя скар-бы і іншае не належаць да часоў, калі фарміраваліся аграрныя абрады і рытуалы: яны з’яўляюцца наплас-таваннем больш позняга часу.

Сярод легендаў, паданняў, прымет і павер’яў купальскага свята значная колькасць належыць вераванням аб нячыстай сіле. Iснавала перакананне, што ў гэты дзень ведзьмы робяць заломы ў жыце, пасылаюць чарвякоў у гарлачы, заводзяць людзей у дрыгву, страшаць дзікім зверам і да т. п.; чараўніцы напойваюць кароў расой і тым адбіраюць у іх малако; выпраўляючыся на Лысую гару на шабаш ведзьмаў, яны забіраюць сялянскіх коней.

Iмкнучыся абараніцца ад нячыстай сілы, сяляне клалі ў вокны крапіву, каб ведзьма апяклася, убівалі касу, каб яна адрэзала сабе хвост, у гаспадарчых пабу-довах затыкалі шчыліны і ўтыкалі пад вокнамі, дзвярамі галінкі асіны, якая, згодна з павер’ем, адбірае сілы ў нячысцікаў.

Цікавыя звесткі, звязаныя з магічнай сілай раслін-насці, дрэў, прыводзіць Д.К. Зяленін: “Асіна, травя-ністыя расліны — напрыклад, лопух, крапіва, палын — ахоўваюць у гэтую ноч кароўнікі і іншыя хлявы ад ведзьмаў і злых духаў. Не выпадкова лопух утыкалі ў стрэхі дамоў, рабілі паясы з палыну, каб не балела спіна, палын упляталі ў вянкі, насілі іх з сабою ў якасці засцярогі ад русалак і ведзьмаў”.

У традыцыях беларускага Купалля існавалі таксама аграрныя звычаі з дзеяннямі, што мелі характар прадуцыруючай магіі.

Сонечны культ абходаў палёў падкрэслівае абрад, адзначаны ў Чашніцкім раёне на Віцебшчыне: напярэ-дадні свята засеяныя палеткі абходзіла працэсія, на чале якой ішоў мужчына, што трымаў у руках шэст з запаленым колам наверсе. У гэтым звычаі наглядна прасочваюцца ахоўная і апладняльная накіраванасць старажытных магічных дзеянняў, імкненне праз агонь як адлюстраванне сонца ачысціць ад нячыстай сілы поле, павысіць яго ўраджайнасць. У Рагачоўскім і Го-мельскім паветах пасля купальскіх ігрышчаў дзяўчаты сахой праворвалі зямлю вакол вёскі, а ў Слонімскім вакол вёскі абносілі майскае дрэва і барану. У некато-рых мясцінах дзяўчаты пасля ігрышчаў абходзілі засеяныя палеткі і па краях ставілі асінавыя галінкі, як бы ахоўваючы пасевы ад ведзьмаў, ці ўтыкалі асінавыя калы як засцерагальныя ад граду сродкі. У іншых вёсках на Купалле да вогнішчаў прыводзілі коней і скаціну з мэтай ачышчэння іх ад чараў ведзьмы.

Хрысціянская царква пастаянна змагалася з язычніцкай купальскай абраднасцю на тэрыторыі Беларусі, забараняючы раскладаць купальскія вогнішчы, размяшчаючы на месцы купальскіх ігрышчаў могілкі, не дазваляючы вянчацца ў царкве тым, хто быў на Купаллі і iнш.

Спробы падпарадкаваць язычніцкае свята летняга сонцастаяння патрэбам хрысціянскай царквы зафіксаваныя і ў іншых народаў Еўропы. У венгерскіх крыніцах XVI ст. каталіцкі святар Міклаш Цэлегдзі ў 1577 г. успамінае аб рытуале запальвання вогнішча як аб рэлігійным звычаі, ухваленым царквой. У фран-цузскіх царкоўных дакументах XVI ст. адзначалася, што абрад распальвання кастроў напярэдадні Сен-Жана лічыўся законным, але пры ўмове, што на свяце не будзе беспарадкаў і дзей язычніцкай накіраванасці. Дзеля таго каб выкараніць язычніцкую аснову абраду, інструкцыя загадвала царкоўным уладам арганізоўваць грамадскае вогнішча ў кожным прыходзе.

У Аўстрыі народная абраднасць старажытнага свята сонцазвароту ў XVI ст. выклікала забароны з боку свецкіх і духоўных улад. Аб упартай барацьбе з ёй, асабліва з агнямі “весялосці і скокаў”, можна меркаваць па шматлікіх загадах, якія выдаваліся ў Тыролі ў 1752, 1754, 1757, 1787 гг. і былі адноўлены ў XIX ст. Жывучасць гэтых звычаяў прымусіла царкву “ўзаконіць” іх (напрыклад, “дзень і агні св. Iяханэса”), каб такім чынам паўплываць на іх сутнасць.

У Чэхіі і Славакіі хрысціянская царква шмат разоў забараняла летнія абрады, звязаныя з культам Свантавіта.

Падобная карціна назіралася і ў іншых краінах.

З мэтай знішчэння паганскіх звычаяў духавенства прымеркавала да Купалля хрысціянскае свята Iаана Прадцечы, што і прывяло да ўтварэння назвы “Iван Купала”. Але паколькі гэтае свята не заняло вялікага месца ў царкоўным календары, то знішчыць народныя звычаі служкам хрысціянскага культу так і не ўдалося.

Пытаннi i заданнi

1. Назавiце магiчныя дзеi ахоўнай накiраванасцi, якiя здзяйснялi беларусы з мэтай абароны ад нячыстай сiлы.

2. У гутарках са сталымi жыхарамi даведайцеся, цi iснавалi ў вашай мясцовасцi ў рамках Купалля стара-жытныя магiчныя дзеяннi аграрнай накiраванасцi.

3. Успомнiце купальскiя звычаi i павер’i, звязаныя з папараць-кветкай. Якiя легенды i паданнi аб папараць-кветцы захавалiся ў вашай мясцовасцi?

4. Якiм чынам духавенства вяло барацьбу з язычнiцкай купальскай абраднасцю?

5. Дакажыце, што назва “Iван Купала” ўтварылася пад уплывам хрысцiянскай царквы.

ПАДРЫХТОЎЧАЯ ЧАСТКА КУПАЛЛЯ