2. Сельская гаспадарка. Становішча сялян.

Развіццё сельскай гаспадаркі - асноўнай галіны эканомікі ў XVII-XVIII стст. - стрымлівала захаванне феадальна-прыгонніцкага спосабу вытворчасці. Абрабаванае панамі і ўладамі сялянства не размяшчала першым чынам неабходнай колькасцю цяглой сілы для выканання паншчыны, рамізніцкіх павіннасцяў і апрацоўкі ўласных зямельных надзелаў. На ўсходзе Беларусі на 100 двароў у сярэднім прыходзілася 300 канёў. У заходняй частцы на 100 двароў прыходзіўся 41 конь, хоць гэта ў нейкай меры кампенсавалася валамі, колькасць якіх дасягала 161 на сто двароў. "Тэхнічнае" абсталяванне селяніна, калі верыць відавочніку ангельцу Коксу, было бедным. Калёсы вырабляліся без ужывання жалеза. Сякера з'яўляўся ўніверсальнай прыладай, бо іншых не было. Таму, зразумела, сярэдняя ўраджайнасць збожжавых у канцы XVI ст. складала адзін да трох, т. е. на меру пасеянага збожжа збіралі тры. Паколькі вытворчасць збожжа не задавальняла запатрабаванняў у грошах, у гаспадарках павялічвалася вытворчасць тэхнічных культур: хмеля, канопляў і асабліва льна. Значнае развіццё атрымала зямецтва. У Брэсцкім старастве, да прыкладу, на 100 двароў прыходзілася 40 вулляў. Гэта спрыяла ўцягванню сялянскай гаспадаркі ў рынкавыя адносіны.

Частыя спусташальныя вайсковыя дзеянні на беларускай зямлі ў XVI-XVIII стст. адмоўна паспрыялі на сельскагаспадарчую вытворчасць. Сялянству неаднаразова прыходзілася цяжкай працай аднаўляць спаленае і разбуранае, даваць новае жыццё спусцелай, закінутай зямлі. Яго клопатамі аднаўлялася сельская гаспадарка, хоць зямля прыналежыла панавальнаму класу феадалаў. У адпаведнасці са Статутам 1588 г. манапольнае права на валоданне зямлёй заканадаўча замацоўвалася за магнатамі і шляхтай, "простай постаці чалавек" цалкам адлучваўся ад зямлі, "ані куплею сваёю держаці" яе не мог.

Сяляне імкнуліся не саступаць свае правы на зямлю. Абапіраючыся на штодзённае права, яны яшчэ ў пачатку XVIII ст. здзяйснялі гандлёвыя аперацыі з зямлёй. У інвентары маёнтка Здятел за 1715 г. адзначаецца, што ва ўсёй воласці "падданствы не выкупленыя пекла пана фунты адзін іншаму запродавали". Дакументальна, юрыдычна ўсталёўвалася, што даўнасць валодання зямлёй не дазваляе лічыць яе поўнай уласнасцю селяніна. Да парушальнікаў шырока ўжываліся вялікія штрафы. Судовая інструкцыя 1755 г. абвяшчала, што падданкі “фунтаў і сеножацяў прадаваць або здаваць у найманне не маюць правы калі жа хто-небудзь без дазволу двара гэта зробіць ... - 10 коп грошай на двор аддаць павінен будзе”.

Аднак гэта былі, несумнеўна, адзіныя выпадкі. Агульным жа прынцыпам зямельных адносін з'яўлялася тое, што селянін атрымліваў ад землеўладальніка кавалак зямлі, завошта выконваў у яго карысць вызначаныя павіннасці. Фактычна складалася так, што ў гэты час сялянам вылучалася такая колькасць зямлі, якая магла забяспечыць жыццяздольнасць і плацежаздольнасць іх гаспадарак. Пляц сярэдняга сялянскага надзелу ў XVII - першай.палове XVIII ст. складала, як правіла, не меней падвалокі, т. е. нешматлікім больш 10 га. Калі надзел быў меньшым, то яму вылучаліся дадаткова ўчасткі з так званага позанадельнага фонду, прычым за іх плаціліся меншыя падаткі. У тых выпадках, калі землеўладальнікі былі зацікаўленыя ў прыцягненні на свае землі новых сялян, яны ішлі на памяншэнне павіннасцяў, за малы поплатак (трэці або чацвёрты сноп) здавалі не засеяныя землі. Ізноў прыбылым сялянам на працягу некалькіх гадоў памяншаліся павіннасці (у параўнанні са старажыламі).

Сяляне і самі выяўлялі ініцыятыву. Яны ўтоена пачыналі апрацоўваць запушчаныя землі, што дазваляла не плаціць падаткі. У пачатку XVIII ст. адзначалася, што на Тураўшчыне "усе вёскі маюць па лясах новыя распрацоўкі нерушаў, з якіх нічога не плацяць". Такія ж дадзеныя маюцца па Крычаўскім старастве і інш. Усё гэта ў нейкай меры паляпшала сялянскае жыццё.

Сялянства, якое з'яўлялася асноўнай прадукцыйнай сілай, утрымоўвала сваёй працай шляхту, царкву, войска, дзяржаву ў цэлым, абкладалася цяжкімі павіннасцямі. Асноўнымі з іх былі паншчына, дзякла і чынш. У адпаведнасці з гэтым дзяленнем сяляне падзяляліся на цяглавых і чыншавых. Паншчына была цяжкай павіннасцю, узаконенай жорсткай эксплуатацыяй. Прычым яе памеры для сваіх падданак землеўладальнік усталёўваў сам

На працягу XVII - XVIII стст. памеры павіннасцяў узрасталі. Так, у Карэліцкім маёнтку Радзівілаў у 1672 г. сяляне адбывалі паншчыну 4 дня ў тыдзень з валокі на сям'ю плюс адзін дзень з дыму на тыдні. Да 1746 г. яна павялічылася ўжо да 12 чалавека-дзён на тыдзень з валокі. У некаторых месцах паншчына складала 24 чалавека-дня з валокі. Сяляне абавязаны былі несці і шэраг іншых працоўных павіннасцяў. Гэта былі працы, звязаныя з жнівом, сенажаццю, узворваннем зямлі, аховай панскай маёмасці. Выходзілі на іх сяляне ўсёй сям'ёй. Усталёўвалася і сярэдняя норма такіх павіннасцяў - 12 дзён у годзе.

Цяжкай была так званая конная павіннасць - дастаўка панскіх грузаў, часцяком на вельмі далёкія адлегласці, у балтыйскія парты, прычым феадал меў права замест дастаўкі грузаў спаганяць грошы ў тым выпадку, калі ў яго не было патрэбы ў транспарце.

Сяляне павінны былі таксама адпрацоўваць вызначаны тэрмін на будаўніцтве і рамонце дарог, мастоў, на сплаве лесу. Сюды жа дадаваліся раскарчоўка пасек і нават рыбная лоўля для спадара, удзел у якасці загоншчыкаў падчас яго палявання і інш.

За кошт прыгнечаных папаўняліся і непасрэдна грашовыя прыбыткі феадалаў. Прычым для беларускага селяніна грашовая рэнта не абмяжоўвалася чыншам. Каб павялічыць збор грошаў, феадалы ішлі на ўсякія хітрыкі. Існавала 56 выглядаў грашовых пабораў з сялян. З кожнага злотага чынша спаганяўся адзін грош так званага запіснога падатку. Грошы браліся таксама за права мець ручны млын, за права вырабляць алкагольныя напоі, за дазвол выходзіць замуж у іншую воласць, за карыстанне ляснымі ўгоддзямі. У асобных выпадках уваходзіць у лес можна было толькі па вызначаных днях і толькі за грошы. У XVIII ст. у Дзярэчынскім графстве дзейнічала правіла: "Нікому ні пад якой падставай, без адмысловага дазволу гаспадара або яго камісараў не выдаваць у лясах ніводнага сучка".

Сталым прадуктовым чыншам было дякло, допаўняўшае паншчыну і чынш. Яго плацілі пшаніцай, жытам, ячменем, аўсом, а таксама "дарылі" гусакоў, курэй, яйкі, грыбы, ягады і іншыя прадукты. Сталым абавязкам была і рэшта прадуктаў на панскі двор перад Вялікднем і Калядамі. Адмысловую стараннасць у збіранні падаткаў выяўлялі часовыя гаспадары - арандатары, якія імкнуліся ўзбагаціцца за час арэнды. Як правіла, яны не прытрымваліся інвентарных загадаў і нормаў.

Акрамя ўсяго гэтага, селянін быў галоўным падаткаплатнікам у дзяржаўную казну Вялікага княства Літоўскага. Штогод кожны сялянскі двор уносіў вызначаную суму грошай - так званае подымное. Дзяржаўныя сяляне плацілі яшчэ падатак на ўтрыманне вялікакняжацкага войска, прыватнаўласніцкія - магнацкага.

Рост феадальнай эксплуатацыі, асабліва павелічэнне адпрацоўвальных павіннасцяў, абцяжарваў развіццё сялянскіх гаспадарак. На захадзе і ў цэнтры Беларусі, дзе колькасць паншчынных сялян дасягнула ў канцы XVIII ст. 70-75 % ад іх агульнай колькасці, пераважалі адпрацоўвальныя павіннасці. На ўсходзе, дзе панскі засевак не набыў шырокіх памераў, пераважала грашовая рэнта - чынш. Пры гэтым штотыднёвая паншчына цяглых сялян у параўнанні з 40-50-мі гадамі гэтага стагоддзя павялічылася да 10 - 16 чалавека-дзён з цяглой поцягі, т. е. на адну траціну. На гэтулькі жа ўзраслі і грашовыя чыншы ў чыншавых сялян. Такім чынам, эканамічнае становішча сялян у другой палове XVIII ст. пагоршылася.

Сяляне былі нераўнамерна забяспечаныя зямлёй і працоўным быдлам. Каля 10% ад іх агульнай колькасці складалі каморнікі, кутнікі, бабылі, якія цалкам або часткова былі пазбаўлены сродкаў вытворчасці. Асноўнай крыніцай існавання для шматлікіх з іх з'яўляўся найманая праца ў багатых аднавяскоўцаў або ў панскай гаспадарцы.

Беларускі селянін быў практычна безабаронны ў прававым стаўленні. Сталы або часовы яго ўладальнік - пан - у любы час мог адабраць зямлю, перасяліць у іншае месца, прадаць са ўсёй маёмасцю, зямлёй або без яе, закласці за вызначаную грашовую суму. Пакупніку або крэдытору пры гэтым падавалася поўнае права судзіць, караць і нават пазбаўляць жыцці селяніна. Мелі месца выпадкі, калі прадавалі або здавалі ў заклад асобна, у розныя месцы, мужа і жонку. Насуперак пастанове сойма 1768 г., па якім за забойства селяніна вынікала пакаранне смерцю, феадалы і іх служкі нярэдка катавалі сялян да смерці.

Такім чынам, эканамічнае развіццё Беларусі ў складзе Рэчы паспалітай было традыцыйным для таго часу. Але ўрад Вялікага княства прадпрымаў меры па сцвярджэнні новых кірункаў у развіцці сельскай гаспадаркі. Рабіўся ўпор на развіццё рамесніцтва. У XVII і асабліва ў XVIII стст. развівалася мануфактурная вытворчасць. На тэрыторыі Беларусі сталі працаваць прадпрыемствы, прадукцыя якіх карысталася попытам у еўрапейскіх краінах. Развіваліся гарады і гандаль. Аднак эканамічнае становішча працаўнікоў, і асабліва сялянства, было цяжкім. Стала ўзрасталі памеры павіннасцяў сялян, што прыводзіла да ўзмацнення феадальнай эксплуатацыі. Безабаронным апынуўся беларускі селянін і ў прававым стаўленні.

Спіс літаратуры:

1. Гісторыя Беларусі: У 2ч. ч1 – Мн., 2000.

2. Эканамічная гісторыя Беларусі – Мн., 1999.

3. Чигринов П.Г. Очерки истории Беларуси - Мн, 2000.

4. Нарысы гісторыі Беларусі: У 2ч., ч1 – Мн., “Беларусь”, 1994