Савецка-германскія дагаворы ў жніўні-верасні 1939 г.

Да пачатку восені 1939г. Савецкаму Саюзу не ўдалося вырашыць задачу дасягнення ваеннага пагаднення з Англіяй і Францыяй. Тут дарэчы будзе падкрэсліць наступнае. У гэты час Англія і Францыя ўжо аформілі свае дамоўленасці аб ненападзе з Германіяй і, такім чынам, аб'ектыўна знаходзіліся ў пераважным становішчы перад СССР. Аднак, нягледзячы на​​няўдачу, англа-франка-савецкія кантакты выклікалі трывогу ў кіраўніцтва нацысцкай Германіі. Яно ўсведамляла, што пагадненне аб узаемадапамозе трох вялікіх дзяржаў магло з'явіцца сур'ёзнай перашкодай на шляху намечаных Гітлерам экспансіянісцкія планы, і стала прыкладаць настойлівыя намаганні, каб перашкодзіць такому пагадненню. З мая 1939г. работнікі знешнепалітычнага ведамства Германіі, вынікаючы ўказанні Рыбентропа, неаднаразова ўступалі ў кантакты з прадстаўнікамі СССР у Берліне, рознымі неафіцыйнымі і афіцыйнымі спосабамі давалі зразумець аб гатоўнасці Германіі пайсці на збліжэнне з СССР. Аж да сярэдзіны жніўня 1939г.

Доўгі час вялікую ролю ў супрацьдзеянні германскім «заляцанняў за Масквой» гуляў наркам замежных спраў Літвінаў, які лічыў, што нельга ісці ні на якія саступкі фашысцкай Германіі. Аднак у маі 1939г. ён быў зняты са сваёй пасады, дзе яго замяніў В. М. Молатаў. Такая замена не магла прайсці незаўважанай і, верагодна, яна сведчыла аб некаторых зменах у арыентацыі савецкага кіраўніцтва [1, с371]. Таму другі прычынай таго, што саюз СССР і Германіі стаў магчымы, на нашу думку, неабходна назваць асобасныя амбіцыі і экспансіянісцкія планы, выношвае сталінскім урадам. Мне здаецца, што роднасць гэтых імкненняў і гітлераўскіх планаў заваявання свету шмат у чым спрыяла падпісання супрацьпраўных сакрэтных пратаколаў 1939г. У працяг германскіх спробаў збліжэння з Масквой у пачатку ліпеня ў савецкага паўпрадства ў Берліне паступіла ананімны ліст, у якім прапаноўвалася ідэя рэабілітацыі дамовы 1926г. аб нейтралітэце або заключэння дагавора аб ненападзе і межах. Германскі бок, гаварылася ў лісце, зыходзіла пры гэтым з здагадкі, што абодва ўрада сілкуюць аднавіць свае межы 1914г.

У пачатку жніўня 1939г. у гутарцы з савецкім паўпрадам ў Берліне Астахавым Рыбентроп ужо афіцыйна заявіў, што СССР і Германія маглі б дамовіцца па ўсіх праблемах, якія маюць дачыненне да тэрыторыі ад Чорнага мора да Балтыйскага. Савецкі бок пакінуу гэтыя спробы збліжэння без адказу. Мабыць, Сталін хацеў спачатку растлумачыць, якія вынікі можна атрымаць ад англа-франка-савецкіх перамоў. Неабходна заўважыць, што ў немцаў быў запасны варыянт дзеянняў на выпадак, калі савецкае кіраўніцтва адмовіцца прыняць прапановы Германіі. На тайных перамовах у сярэдзіне жніўня Лондан і Берлін дамовіліся пра паездку у жніўні 23 другога па рангу дзеяча «трэцяга рэйха» Герынга на Брытанскія выспы на негалосную сустрэчу з Чэмберленам. Мяркуючы па дакументах, дзве імперыі збіраліся выпрацаваць «гістарычны кампраміс», ігнаруючы інтарэсы не толькі СССР, Польшчы і шэрагу іншых ўсходнееўрапейскіх краін, але нават Францыі [2, с499].

15 жніўня 1939г. германскі пасол у Маскве Ф. Шуленбурга папрасіўся на тэрміновы прыём да наркаму замежных спраў СССР В. М. Молатава. Пасол зачытаў заяву Рыбентропа, у якім прапаноўвалася ўрэгуляваць да поўнага задавальненню абодвух бакоў ўсе наяўныя спрэчныя праблемы, для чаго ў Маскву ў самы бліжэйшы час быў гатовы прыбыць германскі міністр замежных спраў. Хоць у заяве адкрыта не гаварылася аб рашэнні тэрытарыяльных пытанняў, яны меліся на ўвазе. Гэтая бок савецка-германскіх адносін, разам з дагаворам аб ненападзе і актывізацыі гандлю з Германіяй, цікавілі Савецкі ўрад у найбольшай меры. Сітуацыя для Савецкага ўрада была вельмі складанай. Яно пачало рызыкоўную палітычную гульню. Перамовы з Англіяй і Францыяй яшчэ працягваліся, але зайшлі ў тупік. Германія, наадварот, ішла на саступкі СССР, выказала гатоўнасць ўлічваць яго дзяржаўныя інтарэсы, яна абяцала нават аказаць ўплыў на Японію з мэтай нармалізацыі савецка-японскіх адносін, што было выгадна для Савецкага Саюза, так як у гэты час ішлі жорсткія баі паміж савецкімі і японскімі войскамі на рацэ Халхін-Гол. У такой сітуацыі Сталін даў дазвол на прыезд Рыбентропа ў Маскву. Савецка-германскія перамовы ажыццяўляліся ва ўмовах палітычнага цэйтноту. У ноч з 23 на 24 жніўня 1939г. ў прысутнасці Сталіна Молатаў і Рыбентроп падпісалі паспешліва ўзгодненыя савецка-германскія дакументы: Дагавор аб ненападзе, па ўмовах якога бакі абавязаліся не ўмешвацца ва ўзброеныя канфлікты супраць адзін аднаго на працягу 10 гадоў з моманту падпісання дакумента, і Сакрэтны пратакол, у адпаведнасці з якім Германія ўзяла на сябе шэраг аднабаковых абавязкаў:

• У выпадку германа-польскага ўзброенага канфлікту германскія войскі не павінны былі рухацца далей мяжы рэк Нараў, Вісла, Сан і не ўрывацца ў Фінляндыю, Эстонію і Латвію;

• Пытанне аб захаванні адзінай Польскай дзяржавы або яе раздзяленні павінен быў вырашацца ў ходзе далейшага развіцця палітычнай сітуацыі ў рэгіёне;

• Германія прызнавала зацікаўленасць СССР у Бесарабіі.

Дагавор аб ненападзе быў апублікаваны 24 Жніуня 1939г. Вышэйшае кіраўніцтва СССР не інфармавала аб наяўнасці сакрэтнага пагаднення ні партыйныя, ні дзяржаўныя органы. Вярхоўны Савет СССР 31 жніўня 1939г. без абмеркавання ратыфікаваў толькі тэкст Дагавора аб ненападзе.

Вестка аб заключэнні савецка-германскага дагавора аб ненападзе з'явілася поўнай нечаканасцю не толькі для сусветнай, але і для савецкай грамадскасці. Цяжка было ўсвядоміць адбыўся пераварот у адносінах СССР і Германіі. Пасля падпісання гэтай дамовы Лондан і Парыж цалкам страцілі цікавасць да СССР і пачалі шукаць спосабы дамагчыся ад Нямеччыны абавязацельстваў на будучыню, больш трывалых, чым тыя, якія яна дала падчас Мюнхенскага нарады. Дакументы сведчаць аб тым, што на другі дзень пасля падпісання дамовы аб ненападзе з Германіяй, Сталін, знаходзячыся ў крайняй няўпэўненасці адносна прыстойнасці Гітлера, спрабаваў схіліць Англію і Францыю да працягу ваенных маскоўскіх перамоў. Але ніякага водгуку на гэтыя прапановы не было.

Існуюць розныя пункты гледжання на пытанне аб неабходнасці падпісання дамовы аб ненападзе з Германіяй.

Сур'ёзныя даследчыкі - савецкія, польскія, брытанскія, заходнегерманскія і іншыя - прызнаюць, што 19 - 20 жніўня 1939г., У момант згоды Сталіна на прыезд Рыбентропа ў Маскву для канчатковага высвятлення намераў Германіі, Савецкаму Саюзу не было пакінута выбару. Адзінойчы СССР прадухіліць вайну не мог. Саюзнікаў у асобе Англіі і Францыі яму здабыць не ўдалося. Заставалася думаць аб тым, як не патрапіць у вір вайны, да якой у 1939г. СССР быў гатовы яшчэ менш, чым у 1941г.

Праўда, ёсць і іншы пункт гледжання на гэты конт. Некаторыя гісторыкі лічаць, што Германія ў 1939г. таксама не была гатовая да вайны з СССР. Магчыма, гэта так, але разам з тым нельга было не лічыцца з вельмі відавочнай верагоднасцю здзелак Берліна з іншымі заходнімі дзяржавамі супраць Савецкага Саюза.

Падводзячы вынік аповеду пра савецка-германскіх дагаворах ад 23 жніўня і 28 верасня 1939г., Неабходна адзначыць, што згодна з высноваў Камісіі Зьезду народных дэпутатаў Дагавор аб ненападзе аб Дагавор аб дружбе і межах страцілі сваю сілу ў момант нападу Германіі на СССР, а сакрэтныя пратаколы, як падпісаныя ў парушэнне дзеючага савецкага заканадаўства і нормаў міжнароднага права, не маюць сілы з моманту падпісання.