10.2. Утварэнне бсср. Стварэнне Літоўска-Беларускай Рэспублікі

У сярэдзіне лютага 1919 г. Чырвоная Армія, якая наступала ўслед за германскімі войскамі, што пакі-далі акупіраваныя тэрыторыі, замацавалася на лініі Вільня — Ліда — Слонім — Агінскі канал — Сарны. Такім чынам, амаль на ўсёй тэрыторыі Беларусі ад-навілася савецкая ўлада. Пры гэтым праблема бела-рускай дзяржаўнасці яшчэ болып абвастралася ў су-вязі з развязваннем грамадзянскай вайны і замеж-най інтэрвенцыяй у Савецкай Расіі.

Падзеі і факты, звязаныя з абвяшчэннем Бела-рускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, дрбра вядомыя і дастаткова асвятляюцца ў курсе "Гісто-рыя Беларусі". Наша задача — раскрыць праблему ўтварэння БССР з гісторыка-прававога пункту гле-джання і спыніцца на некаторых фактах, якія слаба асветлены ў літаратуры.

Перш за ўсё адзначым, што ў кіруючых колах Савецкай Расіі, Аблвыканкамзаха і беларускіх каму-ністычных секцыях погляды на перспектывы дзяржаў-нага будаўніцтва ў Беларусі былі рознымі. У кіраўніц-тве Паўночна-Заходняга абкама РКП(б) і Аблвыкан-камзаха лічылі, што Беларусь павінна ўваходзіць у склад РСФСР у якасці яе адміністрацыйна-тэрытары-яльнай гаспадарчай адзінкі. Кіраўнікі Цэнтральнага бюро (ЦБ) беларускіх секцый пры РКП(б) і Белнац-кама пры Наркамаце па справах нацыянальнасцей РСФСР выступалі за тое, каб Беларусь увайшла ў склад РСФСР на правах аўтаноміі. Лідэры БНР, якія адстой-валі поўны суверэнітэт Беларусі, цяпер апьшуліся ў эміграцыі і фактычна сышлі з палітычнай сцэны.

У святле сучаснага роскіду палітычных поглядаў можа здацца незвычайным, што менавіта дзякуючы

176

у.І.Леніну Беларусь абвяшчалася незалежнай рэспублікай. Між тым яго пазіцыя з'яўлялася выз-начальнай пры прыняцці 24 снежня 1918 г. Плену-мам ЦК РКП(б) рашэння аб абвяшчэнні БССР¹. Пле-яум даручыў Паўночна-Заходняму абкаму разгарнуць падрыхтоўчую работу па нацыянальна-дзяржаўным будаўніцтве на Беларусі.

Іншае пытанне — якімі матывамі кіраваўся стар-шыня СНК РСФСР? На гэта адказаў А.Ф.Мяснікоў у сваім дакладзе на I з'ездзе КП(б)Б, калі была абвеш-чана БССР. Ен сказаў, што "з утварэннем Беларус-кай Савецкай Рэспублікі замыкаецца ланцуг усіх са-вецкіх утварэнняў, якія самавызначаліся, і тым са-мым закрываецца калідор, праз які рушаць на Са-вецкую Расію сілы Чорнага Інтэрнацыянала"².

Аналізуючы палітыку ЦК РКП(б) у адносінах да працэсу самавызначэння Беларусі ў канцы 1918 — пачатку 1919 г., акадэмік І.М.Ігнаценка, па сутнасці, прыходзіць да такога ж вываду. "Ваенна-палітычнае становішча, — піша ён, — патрабавала ўтварэння БССР, каб зачыніць тым самым акно для пранікнен-ня імперыялістычных сіл непасрэдна на тэрыторыю Расіі. ЦК РКП(б) меркаваў, што ўтварэнне БССР менавіта ў гэты час будзе садзейнічаць умацаванню міжнароднага становішча Савецкай краіны, абароне рэвалюцыі і савецкай улады"³.

27 снежня 1918 г. у Наркамаце РСФСР пад стар-шынствам І.В.Сталіна адбылася нарада па пытаннях, звязаных з утварэннем БССР. У ёй прьгаялі ўдзел прадстаўнікі Аблвыканкамзаха, Паўночна-Заходня-га абкама РКП(б) і Белнацкама. На гэтай нарадзе былі вырашаны пытанні аб урадзе Савецкай Бела-русі, прыкладных межах рэспублікі, яе кіруючым партыйным цэнтры. Кіраўніцтву Цэнтральнага бюро беларускіх секцый і Белнацкама, у тым ліку Дз.Ф.Жылуновічу і А.Р.Чарвякову, даручалася пад-рыхтаваць праект Маніфеста Часовага рэвалюцый-нага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі.

30 снежня 1918 г. у Смаленску для абмеркавання пытання аб утварэнні БССР і КПБ Паўночна-Заходні

¹ Платонов Р., Сташкевнч Н. К вопросу о становленнн белорусской нацнональной государственностн. С. 128. ²Тамжа. С. 131. ³ Нарысы гісторыі Беларусі. Мн., 1995. Ч. 2. С. 67.

177

абласны камітэт РКП(б) склікаў VI Паўночна-Заход-нюю абласную канферэнцыю РКП(б), якая і прыня-ла рэзалюцыю "Аб абвяшчэнні Беларускай Савец-кай Сацыялістычнай Рэспублікі". У склад БССР ук-лючаліся Мінская, Гродзенская, Віцебская, Магілёў-ская і Смаленская губерні. Паўночна-Заходняя арганізацыя РКП(б) была перайменавана ў КП(б)Б і заставалася, як і ўсе іншыя нацыянальна-тэрытары-яльныя партыйныя арганізацыі, складанай часткан РКП(б). Гэта канферэнцыя аб'явіла сябе I з'ездам КП(б)Б.

ЦК КП(б)Б сумесна з кіраўніцтвам беларускіх камуністычных секцый вызначылі персанальны склад Часовага рэвалюцыйнага рабоча-сялянскага савецка-га ўрада Беларусі на чале з Дз.Ф.Жылуновічам.

Гстудзеня 1919 г. у Смаленску быў абыародаваны Маніфест Часовага рэвалюцыйнага рабоча-сялянскага савецкага ўрада, які абвясціў утварэнне БССР і ас-ноўныя палажэнні дзяржаўнага статуса рэспублікі. Уся ўлада перадавалася Саветам рабочых, сялянскіх, батрацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў; зямля, воды, нетры, фабрыкі абвяшчаліся ўласнасцю наро-да. Усе законы, дагаворы, пастановы, загады і распа-раджэнні "як рады і яе слуг, так таксама і нямецкіх, польскіх і ўкраінскіх акупацыйных улад лічацца не-сапраўднымі"¹.

5 студзеня 1919 г. сталіцай БССР стаў Мінск, куды пераехаў і Часовы ўрад.

3 прававога пункту гледжання працэдура стварэн-ня дзяржавы і ўтварэння яе ўладных органаў на асно-ве рашэння парторганаў можа лічыцца нелегітымнай. Аднак на тым этапе РКП(б) праз Саветы ўжо ажыц-цяўляла ўсе ўладныя фуцкцьгі. і такія рашэнні не толькі мелі юрыдычную сілу, але і станавіліся нормай.

Задачу ж надання легітымнасці гэтым актам вы-рашыў Усебеларускі з'езд Саветаў, на якім меркава-лася прьшяць Канстытуцыю рэспублікі, зацвердзіць герб і сцяг, выбраць ЦВК.

Аднак у перыяд падрыхтоўкі з'езда, 16 студзеня 1919 г., ЦК РКП(б) прьшяў рашэнне аб далучэнні да

¹ Маннфест Временного Рабоче-Крестьянского Советского правнтельства Белорусснн/А. Ф. Вішнеўскі, Я. А. Юхо. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў дакументах і матэрыялах. Мн., 1998. С. 219.

178

РСФСР Відебскай, Магілёўскай і Смаленскай губер-няў і аб'яднанні часткі БССР, што засталася, з Літоў-скай ССР] У рашэнні было запісана: "ЦК лічыць гэта рашэнне найболып адпавядаючым нашым агульна-палітычньш задачам і цалкам адпавядаючым міжнароднай кан'юнктуры".

Якой жа была гэта кан'юнктура? На жаль, над-звычай складанай як для самой Расіі, так і для Літвы і Беларусі. Ужо ў снежні 1918 г. Ю.Шлсудскі заявіў, што польская дзяржава будзе аднаўляцца ў межах Рэчы Паспалітай 1772 г., а гэта значыць, што ў яе склад павінны ўвайсці беларускія і літоўскія землі.

Рашэнне, прынятае ЦК РКП(б) і асабіста У.І.Леніным 16 студзеня 1919 г_м было выклікана імкненнем захаваць РСФСР як дзяржаву і як право-браз будучай сусветнай Рэспублікі Саветаў. Адсюль і ленінскія пасылкі аб інтэрнацыянальным абавяз-ку працоўных Беларусі змякчыць удар імперыялі-зму па РСФСР і яго ідэя стварэння Літоўска-Бела-рускай ССР, прызванай, як меркавалася, стаць дзяржавай-буферам паміж буржуазнай Польшчай і Савецкай Расіяй, прадухіліць адкрытую вайну паміж імі.

Як бачым, найвышэйшыя інтарэсы рэвалюцыі ўжо на стадыі юрыдычнага афармлення БССР выз-начылі яе лёс, і яна фактычна павінна была спыніць сваё самастойнае існаванне.

Цікавы і той факт, што рашэннем ЦК РКП(б) ад 16 студзеня 1919 г. былі незадаволены як былыя чле-ны Аблвыканкамзаха (А.Ф.Мяснікоў), так і члены групы Жылуновіча — Чарвякова. Першыя таму, што хацелі захаваць сваю ўладу, другія зыходзілі з на-цыянальнай ідэі. Дз.Ф.Жылуновіч і яго таварышы напісалі ў ЦК РКП(б) пратэст супраць тэрытарыяль-нага падзелу Беларусі і запатрабавалі пераглядзець рашэнне ЦК. Вынікам гэтага стала іх выключэнне з урада БССР і арышт Жылуновіча. Даследчыкі Р. Платонаў і М. Сташкевіч лічаць, што ЦК РКП(б) ішоў на аддзяленне ад БССР Магілёўскай і Віцебскай губерняў дастаткова прадумана, бо ведаў пра настрой кіруючых слаёў Польшчы, якія патрабавалі інкар-парацыі Беларусі. Меркавалася, "што ўключаныя ў склад РСФСР Магілёўская і Віцебская губерні, калі б іншыя тэрыторыі захапіла польская дзяржава, у пер-

179

спектыве сталі б асновай для адраджэння беларускай дзяржаўнасці"¹.

Думаем, што такая пастаноўка пытання надта гіпа-тэтычная. Тым болып што гісторыя паказала іншае. Так, у ЛітБел не выходзіла ніводнай газеты на бела-рускай мове, ніхто з беларусаў не ўзначаліў ні ЦВК, ні СНК. Нават у час другога абвяшчэння БССР, аб чым гаворка будзе ісці ніжэй, тэрыторыя Беларусі складалася ўсяго толькі з шасці паветаў Мінскай гу-берні, а заходняя адыходзіла да Полыпчы. Калі ЦК РКП(б) і бальшавіцкі ўрад Расіі і думалі пра адра-джэнне беларускай дзяржаўнасці ў выпадку захопу болыпай часткі Беларусі Полыпчай, то толькі ў пла-не стварэння на базе Магілёўскай і Віцебскай губер-няў новай буфернай дзяржавы паміж капіталістыч-ным Захадам і Савецкай Расіяй. Тут прысутнічае хут-чэй палітычны разлік, чым імкненне захаваць дзяр-жаўнасць беларусаў.

Апошняе пацвярджаецца і іншымі фактамі гісто-рыі. Так, жадаючы адстаяць цэласнасць тэрыторыі Беларусі, ЦК КП(б)Б для перагавораў аб межах на-кіраваў у Маскву членаў ЦБ Р.В.Пікеля і І.І.Райнгольда. 31 студзеня 1919 г. яны далажылі: "Свярдлоў сказаў нам, што ЦК прыняў рашэнне адзі-нагалосна і іншае рашэнне немагчыма"² (маецца на ўвазе рашэнне аб тэрыторыі, якая адышла ад Расіі).

Захаваўся пратакольны запіс сустрэчы Р.В.Шкеля і І.І.Райнгольда з У.І.Леніным. Выслухаўшы іх, стар-шыня СНК РСФСР адказаў, што рэспубліка буферная і патрэбна пастолькі, паколькі мяжуе з іншымі краі-намі. Адказваючы на пытанне аб уключэнні ў склад РСФСР Смаленскай, Віцебскай і Магілёўскай губерняў, У.І.Ленін сказаў, што раз яны не мяжуюць з іншымі краінамі, то іх можна выключыць са складу Беларус-кай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі³.

Такім чынам, у інтарэсах сусветнай пралетарскай рэвалюцыі (як аказалася, уяўнай) было спынена на-цыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва на Беларусі.

2—3 лютага 1919 г. у Мінску праходзіў Усебела-рускі з'езд Саветаў у складзе 230 дэлегатаў, на якім

' Птпюнов Р., Сташкеет Н. К вопросу о становленнн белорусской нацнональной государственностн. С. 132.

- Там жа. С. 38. ³ Там жа.

180

| Я.М.Свярдлоў зачытаў пастанову Прэзідыума УЦВК "Аб прызнанні незалежнасці БССР". Тут жа па пра-I панове Я.М.Свярдлова было прынята рашэнне аб аб'-| яднанні БССР з Літоўскай ССР.

Акрамя таго, з'езд прыняў Канстытуцыю БССР, | якая поўнасцю адпавядала Канстытуцыі РСФСР 1918 г. і зыходзячы з прынцыпу "класавай дэмакра-і тыі" дэкларавала правы працоўнага і эксплуатуема-га народа, вызначала структуру органаў улады і кіра-Iвання.

Згодна з арт. 6 Канстытуцыі, вышэйшым орга-I нам улады ў БССР аб'яўляўся Усебеларускі з'езд Са-ветаў, а ў перыяд паміж імі — Цэнтральны Выка-наўчы Камітэт (ЦВК), які выбіраўся з'ездам. ЦВК Беларусі з'яўляўся вышэйшым заканадаўчым, рас-парадчым і кантралюючым органам БССР (арт. 23). Функцыі ўрада ўскладаліся на Вялікі прэзідыум, які фарміраваўся ЦВК (арт. 27, 29). У адрозненне ад Канстытуцыі РСФСР Канстытуцыя БССР не прадуг-леджвала стварэння СНК. Такая структура была ўзя-та ад Заходняй вобласці. Гэта гаворыць пра тое, што Беларусь па-ранейшаму жадалі разглядаць як адмі-I ністрацыйную адзінку РСФСР.

Ядро Вялікага прэзідыума склалі былыя "аб-| ласнікі" пад кіраўніцтвам А.Ф.Мяснікова.

Некаторыя замежныя даследчыкі лічаць, што Ікалі б не было БНР, то не існавала б і БССР¹. Такога погляду прытрымліваюцца і асобныя беларускія [гісторыкі. У прыватнасці, прафесар Л.Лойка піша: ''...Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі І(БНР) і дзейнасць яе кіруючых органаў падштурх-Інулі бальшавіцкі ўрад у Маскве да фармальнага шрызнання права беларускага народа на самавыз-Іначэнне і нацыянальную дзяржаўнасць"².

Аб'яднанне 27 лютага 1919 г. Літвы і Беларусі ў Іадзіную Літоўска-Беларускую ССР і яе лёс яшчэ раз шацвердзілі думку, што там, дзе робіцца вялікая іпалітыка, малыя народы не заўсёды прымаюцца пад Іувагу. Старшынёй ЦВК новай дзяржаўнай структу-Іры са сталіцай ў Вільні стаў К.Г.Цыхоўскі, а СНК Іузначаліў В.С.Міцкявічус-Капсукас. Літоўска-Бела-[руская ССР аб'яднала Мінскую, Гродзенскую, Вілен-

¹ Калубовіч А. Крокі гісторыі. М., 1993. С. 109. ²Энцыкл. гісторыі Беларусі. Мн., 1993. Т. 1. С. 400.

181

скую, Ковенскую і частку Сувалкаўскай губерні з на-сельніцтвам больш за 4 млн чалавек¹. У жніўні 1919 г. яе тэрыторыя поўнасцю была акупіравана польскімі войскамі.

Фармальна ЛітБел праіснавала да ліпеня 1920 т., калі адбылося другое абвяшчэнне БССР. 3 пачаткам наступлення польскіх інтэрвентаў ЛітБел гэтак жа хутка памерла, як і нарадзілася, бо, як указвае Я.А.Юхо, "гэта штучнае дзяржаўнае ўтварэнне не адлюстроўвала інтарэсаў ні беларускага, ні літоўска-га народаў"².