- •Каўрыга п.А., 2004
- •Прадмова
- •Раздзел 1 уводзіны
- •Прадмет вывучэння метэаралогіі і кліматалогіі
- •1.1. Атмасфера
- •1.2. Надвор’е
- •1.3. Кліматалогія
- •1.4. Кліматаўтварэнне
- •1.5. Народнагаспадарчае значэнне метэаралогіі і кліматалогіі
- •1.6. Задачы метэаралогіі і кліматалогіі
- •Кліматычныя рэсурсы
- •1.8. Сувязь метэаралогіі з іншымі навукамі Дыферэнцыяцыя дысцыпліны
- •1.9. Асноўныя этапы гісторыі метэаралогіі і кліматалогіі
- •1.9.1. Даследаванні метэаралогіі і кліматалогіі ў Расіі і ссср
- •Даследаванні метэаралогіі і кліматалогіі на Беларусі
- •Метады даследаванняў у метэаралогіі і кліматалогіі
- •1.11. Арганізацыя метэаралагічных назіранняў Служба надвор’я
- •Класіфікацыя гідраметэаралагічных станцый
- •Метэаралагічныя элементы і вымяральныя велічыні
- •1.11.1. Метэаралагічныя назіранні ў Рэспубліцы Беларусь
- •Тыпы метэаралагічных станцый Рэспублікі Беларусь (паводле даных Белгідрамета)
- •1.11.2. Міжнароднае супрацоўніцтва ў галіне метэаралогіі
- •Раздзел 2 будова атмасферы і хімічны склад паветра
- •2.1. Будова атмасферы
- •2.2. Хімічны склад паветра
- •Хімічны склад сухога паветра каля зямной паверхні, %
- •Змяненні ўтрымання со2 ў атмасферы
- •Раздзел 3 фізічныя ўласцівасці паветра
- •3.1. Ціск паветра
- •3.2. Тэмпература паветра
- •3.3. Шчыльнасць паветра. Ураўненне стану газаў
- •3.4. Змяненне атмасфернага ціску з вышынёю
- •Змяненне ціску паветра з вышынёю
- •3.5. Асноўнае ўраўненне статыкі атмасферы
- •3.6. Бараметрычная формула
- •3.7. Барычная ступень
- •Барычная ступень (м/гПа) у залежнасці ад ціску і тэмпературы
- •3.8. Адыябатычныя працэсы ў атмасферы
- •Вільгацеадыябатычны градыент пры розных тэмпературах і ціску
- •3.9. Патэнцыяльная тэмпература
- •3.10. Вертыкальнае размеркаванне тэмпературы Тэрмічная стратыфікацыя атмасферы
- •3.11. Змяненні патэнцыяльнай тэмпературы ў залежнасці ад яе вертыкальнага градыента (стратыфікацыі)
- •3.12. Стратыфікацыя і вертыкальная раўнавага насычанага паветра
- •Спектр сонечных электрамагнітных хваляў (паводле б.А. Семенчанка, 2002)
- •4.2. Энергетычная і прыродная асветленасць
- •4.3. Сонечная пастаянная
- •4.4. Прамая сонечная радыяцыя
- •4.5. Паглынанне сонечнай радыяцыі ў атмасферы
- •4.6. Рассеянне сонечнай радыяцыі
- •4.7. Закон аслаблення сонечнай радыяцыі ў атмасферы
- •Табліца 4.2 Залежнасць масы атмасферы ад вышыні Сонца (табліца Бемпарада)
- •Такім чынам, пры праходжанні сонечнымі промнямі m мас колькасць прамой радыяцыі каля паверхні Зямлі складзе
- •4.9. Сумарная радыяцыя
- •4.10. Адбітая і паглынутая сонечная радыяцыя
- •Табліца 4.3 Інтэгральнае альбеда (%) розных тыпаў падсцілаючай паверхні
- •Табліца 4.4 Спектральнае альбеда (%) розных тыпаў падсцілаючай паверхні
- •4.12. Доўгахвалевая радыяцыя зямной паверхні і атмасферы
- •4.13. Цяплічны (парніковы) эфект атмасферы
- •4.14. Радыяцыйны баланс зямной паверхні
- •Табліца 4.5 Залежнасць радыяцыйнага балансу ад вышыні Сонца і альбеда ў яснае надвор’е
- •4.15. Радыяцыйны баланс планеты Зямля
- •4.16. Размеркаванне сонечнай радыяцыі на верхняй мяжы атмасферы
- •Табліца 4.6 Вышыня сонца (º) ў дні летняга і зімовага сонцастаяння і дні раўнадзенстваў на асноўных геаграфічных шыротах
- •Табліца 4.7 Паступленне сонечнай радыяцыі (кВт/м2) ў дні раўнадзенстваў і сонцастаянняў (паводле с.П. Хромава, 2001)
- •4.17. Геаграфічнае размеркаванне сумарнай радыяцыі
- •4.18. Геаграфічнае размеркаванне радыяцыйнага баланса
- •Табліца 4.8 Радыяцыйны баланс у межах прыродных зон (мДж/м2 у год)
- •Табліца 4.9
- •4.19. Цеплавы баланс зямной паверхні
- •Раздзел 5 цеплавы рэжым атмасферы і падсцілаючай паверхні
- •5.1. Віды цеплаабмену атмасферы з навакольным асяроддзем
- •5.2. Цеплавы баланс сістэмы Зямля – атмасфера
- •Баланс сонечнай радыяцыі ў атмасферы і на зямной паверхні
- •Цеплавы баланс зямной паверхні і атмасферы
- •Цеплавы баланс атмасферы
- •5.3. Адрозненні ў цеплавым рэжыме глебы і вадаёмаў
- •5.4. Распаўсюджванне цяпла на глыбіню глебы
- •Характарыстыка тэмпературы паветра
- •5.6. Гадавая амплітуда тэмпературы паветра і кантынентальнасць клімату
- •5.7. Тыпы гадавога ходу тэмпературы паветра
- •Сярэднямесячныя тэмпературы паветра
- •5.8. Зменлівасць сярэдніх месячных і гадавых тэмператур
- •Сярэдняя месячная і гадавая тэмпература паветра (оС) і крайнія яе значэнні ў асобныя гады (мс Горкі Магілёўскай вобласці, 1881-1997)
- •5.9. Інверсіі тэмпературы
- •5.10. Геаграфічнае размеркаванне тэмпературы прыземнага слоя атмасферы
- •5.11. Тэмпература шыротных кругоў
- •Сярэднія шыротныя тэмпературы (паводле с.П. Хромава)
- •Сярэдняя тэмпература паветра (оС)
- •Раздзел 6 водны рэжым атмасферы
- •6.1. Выпарэнне і насычэнне вадзяной пары
- •6.2. Уласцівасці пругкасці насычэння
- •Змяненні пругкасці насычэння (е) у залежнасці ад тэмпературы (t)
- •Пругкасць насычэння для лёду Ел і вады Ев пры аднолькавай тэмпературы t °с
- •6.3. Закон выпарэння
- •6.4. Выпаральнасць
- •6.5. Геаграфічнае размеркаванне выпарэння і выпаральнасці
- •6.6. Характарыстыкі вільготнасці паветра
- •6.7. Сутачны і гадавы ход парцыяльнага ціску вадзяной пары
- •6.8. Сутачны і гадавы ход адноснай вільготнасці
- •6.9. Геаграфічнае размеркаванне парцыяльнага ціску вадзяной пары і адноснай вільготнасці
- •6.10. Кандэнсацыя вадзяной пары ў атмасферы
- •6.11. Ядры кандэнсацыі
- •6.12. Воблакі
- •6.13. Мікрафізічны склад (структура) воблакаў
- •6.14. Міжнародная класіфікацыя воблакаў
- •6.15. Генетычная класіфікацыя воблакаў
- •6.16. Геаграфічнае размеркаванне воблачнасці
- •6.18. Туманы--утварэнне і геаграфічнае размеркаванне
- •6.18. Атмасферныя ападкі
- •6.19. Гідраметэаралагічная ацэнка ўвільгатнення тэрыторыі
- •6.20. Водны баланс Зямлі
- •Водны баланс сусветнага акіяну, мацерыкоў і зямнога шара (Мировой водный баланс и водные ресурсы Земли, 1974)
- •6.21. Снегавое покрыва
- •Размеркаванне снегавога покрыва на Браслаўскім узвышшы
- •Характарыстыка снегавога покрыва ў разнастайных умовах Браслаўскага ўзвышша
4.17. Геаграфічнае размеркаванне сумарнай радыяцыі
Размеркаванне сумарнай сонечнай радыяцыі на зямным шары азанальна--ізалініі сумарнай радыяцыі не супадаюць з напрамкам паралелей. Гэта тлумачыцца тым, што на геаграфічнае размеркаванне сонечнай радыяцыі вялікі ўплыў аказвае празрыстасць атмасферы і воблачнасць.
Разгледзім размеркаванне гадавых і месячных значэнняў сумарнай радыяцыі на паверхні Зямлі. Гадавыя значэнні сумарнай радыяцыі на зямным шары змяняюцца ў шырокіх межах (рыс. 4.5). Больш за ўсё гадавой сумарнай радыяцыі паступае ў трапічныя і субтрапічныя шыроты, дзе яна ў сярэднім складае больш 59·102 МДж/м2, а ў трапічных пустынях дасягае 84·102 - 92·102 МДж/м2. У экватарыальным поясе, дзе высокая воблачнасць, колькасць сумарнай радыяцыі змяншаецца да 42·102 – 50·102 МДж/м2. Па меры набліжэння да высокіх шырот гадавая колькасць сумарнай радыяцыі памяншаецца і ўжо на шыраце 60º складае 25·102 – 33·102 МДж/м2. Бліжэй да палюсоў колькасць сумарнай радыяцыі павялічваецца – нязначна ў Арктыцы (30·102 – 35·102 МДж/м2) і вельмі істотна над малавоблачнай антыцыкланальнай Антарктыдай (50·102 – 54·102 МДж/м2), дзе яна набліжаецца да трапічных значэнняў. Над сушай сонечнай радыяцыі паступае на 15 – 30 % больш, чым над акіянамі.
На Беларусі гадавыя сумы сумарнай радыяцыі змяняюцца ад 41·102 МДж/м2 на поўдні да 35·102 МДж/м2 на поўначы. Паводле разлікаў М.А. Гольберга (1996), прыход радыяцыі на поўдні на 16 % больш, чым на поўначы. Павялічэнне радыяцыі пры руху з поўначы на поўдзень рэспублікі на кожныя 100 км складае 1·102 МДж/м2.
Найбольшыя і найменшыя значэнні сумарнай радыяцыі на Зямлі прыходзяцца на чэрвень і снежань. Разгледзім чэрвеньскую карту (рыс. 4.6). Карта сведчыць аб адсутнасці занальнасці ў размераванні месячных сум сумарнай радыяцыі, асабліва над кантынентамі паўночнага паўшар’я. Гэта тлумачыцца стракатым размеркаваннем воблачнасці, якая паступова памяншаецца да сярэдзіны кантынентаў. Адпаведна гэтаму павялічваецца працягласць сонечнага ззяння. Акрамя таго, з ростам шыраты павялічваецца даўжыня дня. Гэта спрыяе таму, што ў Арктыцы пры даволі значнай воблачнасці чэрвеньская велічыня сумарнай радыяцыі аказваецца роўнай 8·102 МДж/м2, што значна больш, чым ва ўмераных шыротах (6·102 МДж/м2) і ў два разы больш, чым над мусонным Індастанам (4·102 МДж/м2).
Найбольшыя сумы сумарнай радыяцыі (звыш 9·102 МДж/м2) прыходзяцца на трапічныя пустыні ў летні час паўночнага паўшар’я. У воблачным экватарыяльным поясе ў гэты час радыяцыя паніжана (3·102 – 5·102 МДж/м2). У паўднёвым зімовым паўшар’і ў чэрвені радыяцыя размяркоўваецца занальна. Яна паступова змяншаецца ад 6·102 МДж/м2 над тропікамі да 0,2·102 МДж/м2 на палярным кругу.
У снежні сітуацыя з размеркаваннем сумарнай радыяцыі на зямным шары набывае люстэркавае адлюстраванне ў параўнанні з чэрвенем (рыс. 4.7). У снежні максімум радыяцыі прыходзіцца на трапічныя пустыні паўднёвага паўшар’я (8·102 – 9·102 МДж/м2), у якім лета. У гэты час у экватарыяльным поясе, дзе назіраецца вялікая воблачнасць, па-ранейшаму колькасць радыяцыі памяншаецца да 3·102 – 5·102 МДж/м2. У бок паўночнага полюса радыяцыя хутка падае і на палярным кругу становіцца крыху больш нуля. У напрамку да паўднёвага полюса сумарная радыяцыя змяншаецца і на шыротах 50 - 60º складае 4·102 МДж/м2. Аднак далей на поўдзень у сярэдзіне Антарктыды сонечная радыяцыя павялічваецца і перавышае 13·102 МДж/м2, што значна больш, чым над трапічнымі шыротамі.