2. Літаратура Літаратура першай паловы XIX­ ст.

Першая палова XIX­ ст. характарызуецца пачаткам працэсу фарміравання новай беларускай літаратуры, развіццём беларускай мовы. На гэтым шляху было шмат розных супярэчнасцей: спачатку паланізацыя, а потым – русіфікацыя беларускага краю. Да гэтага ж нацыянальна інтэлігенцыя была нешматлікай. Станаўленне новай беларускай літаратуры адбывалася ва ўмовах распаўсюджвання рамантызму, які прыйшоў на змену класіцызму. Прадстаўнікі рамантызму адмовіліся ад старых схемаў, ад антычных тэм. Рамантызм стымуляваў арыентавацца на беларускую мову і фальклор, на вывучэнне і мастацкае адлюстроўванне вуснай народнай творчасці і быту народа. Сапраўдным плюсам рамантыкаў стала адмова ад рацыяналізму ізвяртанне да праблем мясцовага каларыту (фальклору).

Паколькі расійскі урад насцярожана адносіўся да беларускай мовы, літаратура заставалася ананімнай, распаўсюджвалася вусна ў рукапісах. Але ў 1840-я гг. літаратура пачала выдавацца. Да нашага часу дайшлі такія ананімныя вершы, як “Гутарка Данілы са Сцяпанам”, “Вось які люд стаў”, “Вясна гола перапала”, якія мелі антыпрыгонны характар.

Найбольш значнымі і таленавітымі сярод ананімных твораў неабходна назваць паэмы “Энеіда навыварат” і “Тарас на Парнасе”. Сучасныя даследчыкі лічаць, што іх аўтарамі былі Вікенцій Равінскі і Канстанцін Вераніцын. Упершыню “Энеіда навыварат” была надрукавана ў 1845 г. у часопісе “Маяк”, “Тарас на Парнасе” – у 1889 г. у газеце “Мінскі лісток”.

Характэрнай асаблівасцю мастацкай літаратуры першай палова XIX­ ст. была яе цесная сувязь з фальклорам. Значную працу па зборы і апрацоўцы беларускага фальклору зрабіў паэт-фалькларыст Ян Чачот. Ён выдаў 6 фальклорных зборнікаў “Вясковыя песні”, куды ўвайшлі сабраныя ім народныя песні і каля 30 яго вершаў. Я. Чачот з’яўляўся патрыётам роднага краю. Яго вершы неаднаразова забараняліся расійскімі ўладамі, а за яго дзейнасць ў Таварыстве філаматаўыў, якое ён стварыў разам з А. Міцкевічам і Т. Занам, паэта саслалі ў Уфу. Лічыцца, што менавіта ў беларускіх тэкстах Я. Чачота ўпершыню стала выкарыстоўвацца літара “ў”.

Актыўным збіральнікам беларускага фальклору быў Ян Баршчэўскі. Ён нарадзіўся на Віцебшчыне, скончыў Полацкую езуіцкую акадэмію, потым паступіў у Санкт-Пецярбургскі універсітэт, дзе стварыў беларускі гурток “Nesabudka”. Апошнія гады свайго жыцця Я. Баршчэўскі правёў на Украіне. Я. Баршчэўскі аўтар трох беларускіх вершаў – “Дзеванька”, “Рабункі мужыкоў”, “Гарэліца” – і 4-х томнага зборніка апяваданняў “Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях”. Сучаснікі параўноўвалі гэты твор са славутымі арабскімі казкамі “Тысяча і адна ноч”, а самога аўтара называлі беларускім Гогалем, Гофманам і нават Уэлсам.

Адзін з першых прыгонных паэтаў – Паўлюк Баграм, 15-гадовы сялянскі хлопец. Яго абвінавацілі ў распаўсюджванні забароненых твораў і аддалі ў рэкруты. На жаль, да нас дайшоў толькі адзін яго верш – “Зайграй, зайграў, хлопча малы…” Паўлюк Багрым праявіў сябе і ў мастацтве. Так, касцёл вёскі Крошын Баранавіцкага раёна і ў наш час упрыгожвае выкаваная ім металічная люстра. У гэтай вёсцы праводзяць рэспубліканскія святы паэзіі і кавальскага майстэрства, прысвечаныя памяці П. Багрыма.

Адзін з яскравых літаратараў першай палова XIX­ ст. з’яўляецца Уладзіслаў Сыракомля (Людвіг Кандратовіч). Ён аўтар верша “Паштальён”, які стаў асновай папулярнай рускай народнай песні “Калі я на пошце служыў ямшчыком”. Да нас дайшлі толькі два яго верша – “Добрыя весці” і “Ужо птушкі пяюць усюды”.

У першай палове XIX­ ст. пачаў сваю творчую дзейнасць адзін з пачынальнікай новай беларускай літаратуры, паэт, пісьменнік, драматург, кампазітар і акцёр Вінцэнт Дунін-Марцынкевіч. Ён – першы прафесійны беларускі пісьменнік, які пісаў на роднай беларускай мове. На першы план Дунін-Марцынкевіч выдвігаў маральна-бытавыя і нацыянальна-дэмакратычныя праблемы. Ён аўтар першай беларускай камічнай оперы “Сялянка” (“Ідылія”), п’ес “Пінская шляхта”, “Залёты” і шэрагу іншых твораў.

Выдатны літаратар гэтага часу – беларуска-польскі паэт Адам Міцкевіч. Ён аўтар паэм “Пан Тадэвуш”, “Свіцязь”, “Дзяды”, дзе ўзнаўляецца панарамны вобраз Навагрудчыны. Творы гэтыя напісаны на польскай мове. Па меркаванню некаторых даследчыкаў, менавіта А. Міцкевіч узбагаціў польскую мову беларускімі словамі.