10. Особенности формирования гирогр сети Беларуси(ч,б)

У перыяд найбольшага мацерыковага зледзянення (17-18 тыс. год назад) уся тэрыторыя Беларускага Паазер'я была пакрыта ледавіком. На усходзе ледавік дасягаў Чарнаморска-Балтыйскага водападзела. На захадзе у Нарачана-Вілейскай нізіне да паўночных схілаў Ашмянскай і Мінскай узвышшаў пляскалась Нарачана-Вілейскае прыледавіковае мора. Валдайскі ледавік амаль поўнасцю разбурыў гідраграфічную сетку Балтыйскага басейна. Захаваўся толькі верхні Нёман з прытокамі, які упадаў на захадзе у Скідзельскі пріледавіковы вадаём. Талыя воды ледавіка радыяльна сцякалі на поўдзень і фарміравалі зандравую паверхню па лагчынам і рачным далінам Дняпра, Бяразіны і другіх рэк Чарнаморскага басейна.

У сувязі з гэтым гідраграфічная сетка Балтыйскага і Чарнаморскага басейнаў фарміравалась парознаму. Да адступання Валдайскага ледавіка рэкі басейна Балтыйскага мора былі блакіраваны у вусцях ледавіком і не жывілісь яго талымі водамі. У той жа час да пачатку актыўнай дэградацыі ледавіка рэкі басейна Чорнага мора былі водапрыёмнікамі талых водаў. У выніку неаднолькавага уплыву ледавіка і складалісь розныя умовы фарміравання рачных далін дзвюх галоўных басейнаў. Фарміраванне гідраграфічнай сеткі Балтыйскага вадазбора адбывалась трансгрэсіўным шляхам услед за адступаючым ледавіком. Узровень прыледавіковых вадаёмаў паніжаўся, а рэчышча рэк паступова падаўжалісь у бок сучаснага вусця. І, наадварот, аднаўленне гідраграфічнай сеткі басейна Чорнага мора працякала у выніку рэгрэсіўнага перамяшчэння вытокаў рэк услед адступаючага ледавіка.

З цягам часу па меры адступання ледавіка талыя воды былі накіраваны на захад. Прырыўны характар дэгляцыяцыі ледавіковай вобласці адлюстраваўся ва утварэнні канечных марэн і у сувязі з гэтым каскадаў праточных прыледавіковых вадаёмаў. Адыход края ледавіка вызваў адміранне адных маргінальных лагчын сцёку талых вод і з'яўленнем новых на больш нізкіх узроўнях. У дно прыледавіковых вадаёмаў уразалісь рэкі і паглыблялісь рачныя даліны. Ішло фарміраванне далін рэк прарыву праз канечне-марэнныя накапленні. Але упершыню месца залажэння рачных далін прарыву было вызначана тэктанічна паслабленымі зонамі, якія былі перапрацаваны ледавіком і яго талымі водамі. Гляцыгенныя лінейныя формы, якія перасякалі марэнныя грады прадстаўлялі сабой каналы пераліву талых вод з падпружаных прыледавіковых азёр на розных гіпсаметрычных узроўнях схіла Балтыйскага вадазбора. Пазней яны сталі асноўнымі шляхамі аднаўлення гідраграфічнай сеткі. Фарміраванне рачной сеткі басейна Балтыйскага мора у галацэнене пасля максімальнай стадыі Валдайскага ледавіка адбываўся у 4 этапы, якія звязаны з паморскай (памеранскай), паўднёва-літоўскай, сярэднелітоўскай і паўночна-літоўскай фазамі дэградацыі валдайскага ледавіка. На поўначы Беларусі па схилах вадазборнага басейна Балтыйскага мора перад краем ледавіка памеранскай фазы узнікла абшырнае Полацкае прыледавіковае возера. Сцёк вады з яго к канцу гэтай фазы ійшоў па нахілу уздоўж края ледавіка на захад і паўднёвы захад да паўночнага мора па Віленска-Варшаўска-Берлінскай пра-даліне.

У другую паўднёвалітоўскую фазу (14,7 тыс. год назад) быў пачатак залажэння мясцовага сцёку талых і рачных вод праз краявыя утварэнні Балтыйскай грады і Латгальскага узвышша. Аднак большая частка сцёку ішла па Віленска-Варшаіска-Берлінскай пра-даліне. Мясцовы сцёк садзейнічаў зніжэнню узроўня прыледавіковых азёр і аднаўленню па іх дну і тальвегах лагчын сцёку рачных далін з 2-4 самымі верхнімі тэрасамі. На месцы дапаморскіх прыледавіковых азёр залажылісь рэкі Вілія, Заходняя Дзвіна са шматлікімі прытокамі і трасгрэсіўны участак Нёмана з прывусцявымі часткамі прытокаў. Берагавыя лініі гэтых азёр вызначаны абсалютнымі адзнакамі ад +90 да +33 м. Хуткае зніжэнне базіса эрозіі вызвала спуск прыледавіковых азёр і аднаўленне гідраграфічнай сеткі басейна Заходняй Дзвіны, Гауі і другіх рэк.

У трэцюю паўночна-літоўскую фазу умовы былі аналагічныя памеранскай стадыі да першага пацяплення клімату (13,0-12,2 тыс. год). На гэтым этапу адбылося амаль поўнае аднаўленне сярэдніх і верхніх цячэнняў галоўных рэк басейна Балтыйскага мора.

У сувязі з рэзкім пацяпленнем клімату на наступным этапе фарміравання сеткі, у аллерёде (11 тыс. год) і адступаннем ледавіка да першай грады Саўпауселькя утварылась поздняе Балтыйскае возера з адзнакай +6-8 м. Верагодна у бёлінгу Нёман, Заходняя Дзвіна, Гаўя і другія рэкі пачалі упадаць у вадаёмы, звязаныя з катлавінай Балтыйскага мора.

Аднаўленне далінна-рачной сеткі пасля найбольшага валдайскага зледзянення сведчыць аб паступовым падняцці рэльефу у галацэне. Хуткае уразанне рэк адбывалась разам з перабудовай рачной сеткі за межамі распаўсюджвання валдайскага ледавіка. Гэта адлюстравалась у выглядзе перахватаў рэк: Нёман — Случ (Уша з Лошай, Нёманцем і Выней; Зельвянка — вярхоўя Жыгулянкі; Шчара — левыя прытокі Ясельды, выток Шчары).

У цэлым рачныя даліны Прыбалтыкі і тэрыторыі Беларускага Паазер'я адрозніваюцца невялікай шырынёй, значнай глыбінёй і круцізной схілаў, нявыпрацаванасцю паўздоўжнага профіля рэк. Рэкі меюць адносна невялічкую хкткасць цячэння і вялікі нахіл, што і характэрна маладой гідраграфічнай сетцы. Аб маладасці рэк сведчыць таксама выпукласць паўздоўжнага профіля, ці іх ступенькавасць. Рачныя даліны уніз па цячэнню адрозніваюцца больш складанымі рачнымі тэрасамі.