8.Графіка беларускай мовы. Беларускі алфавіт. З гісторыі беларускай графікі.

Графіка – раздзел мовазн., я. вывучае пісьмовыя знакі а т.с. суадносіны літар і гукаў. Цесна звяз. з фанетыкай, фаналогіяй, арфаграфіяй. Літара – спецыяльны пісьмовы ці друкаваны ўмоўны зна к алфавіта, які служыць для абазначэння на пісьме гукаў ці фанем. Адна літара можа мець розныя гукавыя значэнні. Апрача літар – графічныя знакі прыпынку, націску, апостраф, злучок, лічбы, параграф. Бел. пісьмо – літарна-гукавое. Алфавіт – усе літары той ці іншай мовы, размеўаныя ў пэным парадку. Паслядоўнасць гэта умоўная, але устойлівая і абавязковая.

Гісторыя бел. графікі. У аснове бел. алфавіта – кірыліца – стараж. слав. азбука, створ. у 863г. названа ў гонар 1ага слав. асветніка Кірылы. Мела 43 літары, 24 – запазыч. з грэч. 19 уведзены для абазнач. гукаў, я. н было ў грэч. (б, ж, ч, ь і інш). 27 з іх выкарыст для абазн. лічбаў са знакам ~ “цітла” і кропкамі па баках: а – 1, б – 2 і г.д. НА Русі к. увялі у 9-11 ст. у сув. з хрысціяніз. і з’яўл. царк. кніг. Бел. пісьмо з’яв. у 13-14ст. – кірыліца, але нек. літары не мелі ўжо гукавога значэння (юс вялікі, юс малы, іжыца і інш). Да 1517 існаалі толькі рукапісныя літары, Скарына ўвёў іх у друк. У 1696 забарона на польскі сейме ужываць бел.мову. Татары,што жылі на Бел., пісалі арабскім алфавітам і нават больш дакладна перадавалі нек. гукавыя асаблів. З к.17ст. пішуць лацінскім шрыфтам. 1708 – загад Пятра І – рэформа пісьма: ліквідаваны нек. літары, націскі, цітлы, уведзены арабскія лічбы, друкаваны шрыфт спрасціўся, акругліўся і набліз. да лацінскага – грамадзянская азбука (“грамадзянка”). Узоры літар стварыў беларус Ілья Капіевіч. Уведзены лацінскія назвы а, бэ, вэ і г.д. замест аз, букі, ведзі… Пазней уведзены й і ё. У 19-пач20ст. пісалі лацінкай і грамадзянкай. У пач. 20 ст. – выпрацоўка бел. графічнай сістэмы (газеты Наша доля, Наша Ніва і інш.) У Нашай ніве у 1911-12 дыскусія “Які шрыфт?” → прынята грамадзянка, на якую пазней перайшлі інш. выданні. Прыстасавалі да перадачы бел. гукавой сістэмы (дз, дж, ц =ц’, увялі і, ё, ў, перасталі ўжываць “ять” і ъ на канцы слоў і як раздзяляльны знак, замест щ – шч. Аднак да 1917 адзінай бел. графікі не было. 1926 – Акадэмічная канферэнцыя па рэформе бел. правапісу і азбукі, замацаванне створанай граф. сістэмы на аснове “грамадзянкі”.

У суч. бел. алфавіце – 32 літары. Падзяляюцца на друкаваныя і рукапісныя, вялікія (загалоўныя) і малыя (радковыя). Літары ы, ў, ь амаль заўсёды радковыя акрамя запазыч. імён і геагр. назваў (Ытык-Кель) і напісанняў слова загалоўнымі літарамі цалкам (ЯНКА БРЫЛЬ). Для абазначэння галосных: ётаваныя (2гукі) ё, е, і, ю, я і няётаваныя а, о, у, ы. Для абазнач. зычных – 21 літара. ДЗ і ДЖ – дыграфы, абазначаюць афрыкаты дж, дз’. ь не абазначае гука, але уплывае на парадак азмяшэння у слоўніках. Назвы літар: простыя (а, бэ, ша) і састаўныя (і нескаладовае, мяккі знак). Правільна называць літары – паказчык культуры і адукацыі, неабходна для чытання абрэвіятур (СНГ, СССР). Адназначныя літары = адзін гук (а, о, у, ы, э, д, ж, й, т, р, ч, ш, ў, дж пры абазначэнні зацвярдзелых. Астатнія (акрамя ь) – двухзначныя (мыла – мілы). Прынцыпы бел. графікі: гукавы – для адназначных літар, складовы – для двухзначных (м’ = м+ё – мёд).