10 склон назоўнікаў

10.Раскрыць сутнасць паняцця склону назоўнікаў, асноўныя значэнні склонаў. Абгрунтаваць падзел на тры тыпы скланення і выдзялення групы назоўнікаў, якія не ўваходзяць ні ў адзін з тыпаў скланення.

С к л о н - граматычная катэгорыя, якая паказвае адносіны назоўніка да іншых слоў у словазлучэннях і сказах. У сучаснай беларускай мове шэсць склонаў: назоўны (адказвае на пытанні х т о?, ш т о?) родны (к а г о?, ч а г о?), давальны (к а м у?, ч а м у?), вінавальны (к а г о?, ш т о?), творны (к і м?, ч ы м?), месны (п а к і м?, н а ч ы м?, а б ч ы м?). Назоўны склон п р а м ы, астатнія - ускосныя. Назоўны склон ніколі не ўжываецца з прыназоўнікамі, а месны - без прыназоўнікаў. Усе астатнія склоны могуць ужывацца з прыназоўнікамі і без іх. Прыназоўнікі ўдакладняюць значэнне склонавай формы (параўн.: працаваць да вечара (часавае значэнне), дайсці да лесу (прасторавае значэнне), увага да слова (аб'ектнае значэнне). Пачатковай формай назоўніка з'яўляецца форма назоўнага склону адзіночнага ліку.

У старажытнай беларускай мове быў сёмы склон - клічны. У сучаснай беларускай мове формай клічнага склону выражаецца зваротак: Паклон табе, мой беларускі краю! (Гіл.). I будзе, дружа, у доме шчасце, пакуль ёсць добры свет сяброў (М. К.).

Н а з о ў н ы склон мае значэнне суб'екта, утваральніка дзеяння. Назоўнік назоўнага склону абазначае граматычна незалежны член сказа, выступае ў ролі дзейніка двухсастаўнага і аднасастаўнага намінатыўнага сказа: Вечар зацяпліў бярозак свечы (Каратк.). Лета набірала сілу (Н.). Празрысты верасень. Ранняя восень (В. А.).

У так званых пасіўных канструкцыях назоўнік назоўнага склону можа абазначаць прадмет, на які накіравана дзеянне: Дарога сціскаецца лесам і спускаецца ў лагчыну, потым ізноў падымаецца на горку (К-с). Хмара нібы расшчапілася маланкай, прагучаў магутны ўдар грому (Хадк.).

Назоўны склон можа ўжывацца ў ролі выказніка: Любоў і праўда - вечныя святыні (Грах.). Парэчча - слаўная мясціна, куток прыгожы і вясёлы (К-с); прыдатка: Сям-там пракідаліся абымшэлыя барадачы-дубы, меднастволыя пагоністыя хвоі (Сач.). Недзе там, у ветранай прасторы, злосна фыркаюць нябачныя чмялі-кулі (В. Б.); зваротка: Беларусы, сеяць будзем, дбайна зерне варушыць (В. Ж.). Адышло ад нас ты, лета, жаўталісцем лес адзеты (К-с).

Кожны ўскосны склон мае пэўныя значэнні. Р о д н ы склон самы багаты на значэнні; ён можа абазначаць:

частку ад цэлага: кавалак хлеба, шклянка малака, аркуш паперы, кілаграм солі, літр вады;

аб'ект дзеяння: уборка бульбы, рэцэнзаванне артыкула, ахова прыроды, захаванне парадку, напісанне сачынення, апытванне вучняў (дзеянне, накіраванае на прамы аб'ект, выражаецца аддзеяслоўнымі назоўнікамі);

аб'ект пры адмаўленні: не выканаць задання, не вывучыць урока, не сабраць грыбоў, не зрабіць памылкі, не вярнуць кнігі;

адносіны асобы да іншай асобы або да калектыву: брат нявесткі, сябар сям'і, стараста групы, кіраўнік калектыву, саліст аркестра;

аб'ект часовага карыстання: папрасіць алоўка, пазычыць грошай, узяць нажа;

прыналежнасць: словы, бацькі, кніга сястры, рукі сяброў, сэрца хлопчыка, думка таварыша;

азначальнае значэнне: тэма працы, закон гасціннасці, подых навальніцы, успаміны, дзяцінства;

часавае значэнне: чакаць да вясны, убачыць да світання, расці з вясны да восені;

прасторавае значэнне: стаяць каля дарогі, ісці ўздоўж лесу, даехаць да горада, знайсці сярод моху;

значэнне мэты: жыць для шчасця, прыехаць дзеля дзяцей, падрыхтаваць для сустрэчы.

Давальны склон мае значэнне ўскоснага аб'екта, абазначае асобу ді прадмет, на які накіравана дзеянне: напісаць маці, дзякаваць сябру, усміхацца дзіцяці, прынесці вучням, пакланіцца зямлі; можа мець значэнне ўскоснага суб'екта ў безасабовых сказах: маці не спіцца, хлопчыку не сядзіцца, бабулі нездаровіцца, людзям хочацца шчасця.

Вінавальны склон мае значэнні: прамога аб'екта: любіць літаратуру, пісаць пісьмо, чытаць газету, глядзець тэлевізар, слухаць радыёперадачу;

прадмета думкі, мовы, пачуцця: думаць пра бацькоў, гаварыць пра надвор'е, расказваць пра паездку, клапаціцца пра маці, непакоіцца пра здароўе;

прасторавае: ісці на рэчку, паехаць у горад, скіраваць у завулак, павесіць пад столь, павярнуць на поўдзень;

часавае: вярнуцца пад вечар, не бачыцца месяц, працаваць дзень і ноч, прачнуцца пад раніцу, сустрэцца праз год;

мэты: пайсці па ваду, збегаць па сястру, спяшацца на спатканне, збірацца ў грыбы, пайсці ў маліны, паехаць на вучобу.

Т в о р н ы склон мае значэнні:

прылады дзеяння, сродку вытворчасці: пісаць ручкай, касіць касой, рэзаць нажом, карыстацца камп'ютарам;

ускоснага аб'екта (асабліва ў безасабовых сказах): пахне сенам, павеяла свежасцю, пацягнула дымком, напоўнілася водарам;

сумеснасці: явар з калінаю, брат з сястрою, настаўніца з вучнямі, студэнты з выкладчыкамі;

часавае: прыйсці познім вечарам, убачыць ясным днём, пачуць летняю ноччу, адпачываць тым летам, працаваць гэтай зімой;

прасторавае (без прыназоўніка і з прыназоўнікам): ісці полем, прабірацца лясамі, ехаць лугам, спыніцца за вёскай, схавацца за дрэвамі;

спосабу дзеяння і параўнання: спяваць басам, ехаць зайцам, ісці хуткім крокам, сабрацца гуртам, выгінацца стужкаю (як стужка), стаяць сцяной (як сцяна), звівацца вужакаю (як вужака), залівацца салаўём (як салавей).

Калі творны склон ужываецца ў складзе іменнага выказніка, ён мае значэнне творнага прэдыкатыўнага: Ён і яна не агледзеліся, як дарога сцежкаю стала (А. К.). Для нас бор медны, неабсяжны шчытом надзейным быў і хатай (М. Т.).

М е с н ы склон мае значэнні:

месца, што абумовіла яго назву: працаваць у полі, адпачываць на рацэ, жыць у горадзе, быць пры доме, плаваць па моры, гуляць па беразе;

часу: марыць у юнацтве, сустрэцца па вясне, прачнуцца на досвітку, сабрацца а пятай гадзіне;

прычыны: памыліцца па нявопытнасці, накрычаць па злосці, рабіць па звычцы;

аб'ектнае: дагавор аб супрацоўніцтве, закон аб адукацыі, злавіць на слове, сумаваць па волі;

стану: спыніцца ў захапленні, быць у роспачы, застыць у здзіўленні, зайсціся ў плачы.

Граматычная катэгорыя склону ўласціва прыметнікам (залежыць ад назоўнікаў), лічэбнікам (скланяюцца ўсе, за выключэннем дзевяноста, паўтара, паўтары), займеннікам (паводле суадноснасці з іншымі часцінамі мовы). Скланяюцца таксама дзеепрыметнікі (зжаты ячмень, зжатага ячменю, зжатым ячменем).

Скланенне –гэта змяненне назоўнікаў па склонах.

Парадыгмай скланення называецца сістэма склонавых формаў назоўніка. Так, у парадыгму назоўніка сястра уваходзяць формы сястра, сястры, сястру, сястрой, у сястры (і ў мн.ліку).

Тыпы скланення вызначаюцца ў залежнасці ад парадыгмы іх скланення (агульнасці склонавых канчаткаў).

У беларускай мове існуе тры тыпы скланенняў, якія абазначаюцца парадкавымі лічэбнікамі: першае, другое, трэцяе ( у скарочаным варыянце -1-е,2-е,3-е).

Тып скланення	Якія назоўнікі адносяцца
	род	канчаткі ў н.скл.адз.л.	прыклады
першае	жаночы агульны (для асоб жаночага полу)	-а,-я -а,-я	краіна, песня сведка,ціхоня
другое	мужчынскі ніякі	нулявы -о,(-ё) -е -а -я	заяц,конь акно, жыццё поле,насенне мора, збожжа !5 назоўнікаў на мя:полымя, бярэмя,цемя, вымя, семя
трэцяе	жаночы	нулявы	дробязь,кроў,мыш

Ні ў адзін з тыпаў скланення не ўваходзяць:

а) рознаскладаныя назоўнікі;

б) нескланяльные назоўнікі;

в) субстантываваныя прыметнікі і займеннікі;

г) множналікавыя назоўнікі.

Рознаскланяльныя назоўнікі ў беларускай мове

Да рознаскланяльных у беларускай мове адносяцца:

1. назоўнікі ніякага роду з канчаткамі –я(-Ё), якія абазначаюць назвы маладых істот: кураня (-ё), зубраня (ё);

2. тры назоўнікі на –мя: імя, племя, стрэмя;

3. назоўнікі мужчынскага роду з канчаткам –а(-я): бацька, дзядзька, Віця;

4. назоўнікі агульнага роду тыпу плакса, ціхоня, калі абазначаюць асобу мужчынскага полу.

Нескланяльныя назоўнікі ў беларускай мове

Да нескланяльных назоўнікаў у сучаснай беларускай мове належаць:

1. агульныя назоўнікі іншамоўнага паходжання, якія заканчваюцца на галосны: журы, метро,кашнэ, рагу, таксі, калібры, сапрана;

2. уласныя назоўнікі іншамоўнага паходжання, якія заканчваюцца на галосны: Гётэ, Чылі, Перу, Кіліманджара, Неру;

3. усе запазычаныя назоўнікі, якія абазначаюць асоб жаночага полу: фраў Мальбер, мадам Эліз, лэдзі Рузвельт;

4. славянскія прозвішчы, якія заканчваюцца на –о націскное: Гурло, Лано, Гайко;

5. славянскія прозвішчы на зычны, калі абазначаюць асоб жаночага полу: Гайсенак Алена, да Гайсенак Алены, з Гайсенак Аленай;

6. абрэвіятуры літарнага або змешанага тыпу: са студэнтамі БДУ, з супрацоўнікамі гарана;

7. назоўнік маці: сустрэўся з маці, ехаў да маці.