Дзеяслоў Агульная характарыстыка дзеяслова і яго трыванні

Часціна мовы, якая выражае дзеянне або стан асоб, прадметаў, з’яў з дапамогай граматычных катэгорый асобы, часу, трывання, стану, ладу, пераходнасці / непераходнасці. Формамі дзеяслова выражаюцца таксама катэгорыі ліку, а ў прошлым часе і катэгорыя роду. З семантычнага пункту гледжання дзеяслоў характарызуецца як носьбіт працэсуальнай прыкметы, якая доўжыцца ў часе, з фармальнага – здольнасцю ўтварацца ад любых самастойных слоў (гл.: ВАСІЛЕЎСКІ 1970, 101 – 102), наяўнасцю такіх разрадаў унутры сябе, як інфінітыў, асабовыя і безасабовыя дзеясловы, пераходныя і непераходныя дзеясловы, зваротныя дзеясловы, дзеепрыметнікі, дзеепрыслоўі. Інфінітыў і дзеепрыслоўе адносяцца да нязменных слоў і часам вылучаюцца ў асобны граматычны разрад разам з прыслоўямі, формамі параўнання ступеней прыметнікаў (параўн.: УШАКОВ 1995, 107).

Зменным формам дзеяслова прыдатна катэгорыя ліку, што залежыць ад тых слоў, з якімі дзеяслоў граматычна звязваецца ў выказванні (параўн.: студэнт чытае, яны чытаюцьі інш.). Асабовыя формы дзеясловаў спрагаюцца (змяняюцца па часе, асобе, ліку, ладзе, роду), выступаюць у сказе як прэдыкатывы (гл.: ЖИРМУНСКИЙ 1976, 76 – 77). З усімі дзеяслоўнымі формамі спалучаюцца прыслоўі. Агульнакатэгарыяльнымі граматычнымі значэннямі дзеясловаў служаць трыванне і стан, астатнія катэгорыі ўласцівы толькі асобным разрадам дзеясловаў.

Катэгорыя трывання ўваходзіць у больш глабальную катэгорыю аспектуальнасці (гл.: МАСЛОВ 1984, 5) і звязана з выражэннем абмежаванасці або неабмежаванасці дзеяння, якое мае часта суадносныя дзеяслоўныя формы закончанасці / незакончанасці (гл.:МАЦКЕВІЧ 1959, 82). Значэнне абмежаванасці з’яўляецца маркіраваным (гл.: МЕЛЬЧУК 1998, 19) і абазначае дзеянне ці адзінкавае непадзельнае (параўн.: хлопнуць, крыкнуцьі інш.), ці непадзельнае з невыражанай працягласцю (прачытаць, паслухацьі інш.), ці падзельнае працяглае (параўн.:папаліць, папастукацьі інш.). Усе адзначаныя дзеясловы маюць закончанае трыванне, якім супрацьпастаўляюцца дзеясловы незакончанага трывання, што выражаюць дзеянні, не абмежаваныя ў сваёй праяве, у прыватнасці, паўтаральныя (параўн.:стукаць, ляпацьі інш.), падзельныя працяглыя (параўн.:выбягаць,выхадзіцьі інш.), непадзельныя з невыражанай працягласцю (параўн.:пісаць, чытацьі інш.; гл.: ЛОМТЕВ 1956, 119). Пры супадзенні лексічных значэнняў дзеясловы закончанага і незакончанага трыванняў утвараюць суадносныя пары, члены якіх адрозніваюцца толькі граматычна (параўн.:рабіць – зрабіць, ламаць – адламаць, гаварыць – сказацьі інш.) Фармальна завершанасць дзеяння фіксуецца дзеясловамі закончанага трывання прошлага часу (прачытаў, зрабіў, адламаўі інш.), тады як дзеясловы закончанага трывання будучага часу паказваюць, што дзеянне завершыцца пасля моманту гутаркі (параўн.:прачытаю,зраблю, адламаюі інш.).

Дзеясловы, якія не ўтвараюць суадносных пар у адносінах да выражэння мяжы дзеяння, называюцца аднатрывальнымі і могуць мець або толькі форму закончанага трывання (параўн.: расплакацца, набыцьі інш.), або толькі форму незакончанага трывання (параўн.: ганарыцца, адсутнічацьі інш.)

Дзеясловы незакончанага трывання спалучаюцца з іншымі дзеясловамі тыпу скончыць,пачацьі да т.п., а дзеясловы закончанага трывання з падобнымі дзеясловамі не спалучаюцца. Дзеясловы, што не ўтвараюць суадносных трывальных пар, маюць асаблівасці ў сваёй лексічнай семантыцы, якая характарызуецца ўказаннем на пачынальнасць дзеяння (параўн.:закрычаць, пабегчы, узляцецьі інш.), на абмежавальнасць дзеяння (параўн.:пагартаць, праспаць, перабегчыі інш.), аднакратнасць, ці інхаатыўнасць дзеяння (параўн.:мігнуць, глынуцьі інш.), выніковасць дзеяння (параўн.:абрынуць, выскачыць, злезціі інш.), мнагакратнасць, ці ітаратыўнасць дзеяння (параўн.:папаездзіць, папанасіцьі інш.), перарывістасць (параўн.:пакусваць,узмахвацьі інш.), суправаджальнасць (параўн.:прыпяваць, падсвіствацьі інш.), размеркавальнасць, ці дыстрыбутыўнасць (параўн.:панадпісваць, ператрэсціі інш.; гл.: ШУБА 1987, 158 – 160).

Фармальна катэгорыя трывання выражаецца рознымі афіксамі (параўн.: купляць–купіць, пісаць – напісацьі інш.), суплетыўнымі асновамі (параўн.:браць – узяць, лавіць–паймаць і інш.), націскам (параўн.:выклікáць – выклікаць,рассыпáць – рассыпацьі інш.), чаргаваннем гукаў (параўн.:выбіраць – выбраць, называць – назвацьі інш.).

Дзеясловы закончанага трывання маюць парадыгмы форм будучага простага часу і дзеепрыметнікаў прошлага часу, незакончанага трывання – парадыгму форм цяперашняга і будучага складанага часу, дзеепрыметнікаў цяперашняга і прошлага часу:

Слухаю

Праслухаю Буду слухаць

Праслухаць Праслухаўшы Слухаць Слухаючы

Праслуханы Слухаемы

Слухаушы

У беларускай мове для некаторых дзеясловаў адзначаецца ступеньчатае ўтварэнне трывання (гл.: СУЧАСНАЯ БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРНАЯ МОВА 1980 148 – 149). Так, дзеясловы закончанага трывання ўтвараюцца ад дзеясловаў незакончанага трывання з дапамогай прыставак (параўн.: пісаць – выпісацьі да т.п.). Далей ад прыставачнага дзеяслова закончанага трывання ўтвараецца дзеяслоў незакончанага трывання з дапамогай суфіксаў (у прыватнасці,-ва-, -іва-, -ыва-, -оўва-, -ёўва-) тыпувыпісаць – выпісваць. І ўрэшце ад дзеясловаў незакончанага трывання пры дапамозе прыставакпа-, на- ўтвараюцца дзеясловы закончанага трывання (параўн.:выпісваць – навыпісвацьі інш.).