Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

Андрэй Мрый

.doc
Скачиваний:
10
Добавлен:
04.03.2016
Размер:
167.42 Кб
Скачать

Андрэй Мрый 1893-1943

           Неардынарная, выбітная творчая асоба Андрэя Мрыя шмат у чым застаецца загадкай для беларускага літаратуразнаўства. Публіцыст, празаік, сатырык, ён пакінуў разнастайную літаратурную спадчыну, якая набыла вызначэнне «вернутая», бо вярнулася з незаслужанага забыцця, з латаратурных спецховаў, выбавілася са стану «напаўзабароны», трывала ўвайшла ў школьныя і вузаўскія праграмы па беларускай літаратуры.       Пачынаў А. Мрый як сябра літаратурнага згуртавання «Узвышша», што абумовіла ягоную эстэтыку, спецыфіку пабудовы сатырычнага вобраза. «Узвышэнская» эстэтыка шмат у чым абумовіла творчую самарэалізацыю самабытнага мастака, яе накірунак. Разам з тым Андрэй Мрый падзяліў і трагічны лёс большасці «ўзвышэнцаў», прайшоў праз жорсткія душэўныя і фізічныя выпрабаванні, зведаў рэпрэсіі, высылку. Лёс А. Мрыя, нават у супастаўленні з драматычнымі жыццяпісамі іншых «ўзвышэнцаў», пазначаны надзвычай адметнай трагічнай рысай: ён памёр у 1943 г., у цягніку, пасля дзевяці год зняволення і высылкі, падчас вяртання дахаты са сталінскага лагеру.       Жыццёвы шлях Мрыя сапраўды не вылучаўся той простасцю, якой часам ганарыліся літаратары з «бездакорным» пралетарскім мінулым. Андрэй Мрый (сапраўднае імя — Андрэй Антонавіч Шашалевіч) нарадзіўся ў вёсцы Палуж Краснапольскага раёна ў 1893 г. у сям'і дробнага службоўца, вучыўся ў духоўнай семінарыі, рыхтаваўся стаць святаром. Але першая сусветная вайна крута памяняла лёс нядаўняга семінарыста. Адрэй Шашалевіч служыць у расійскім войску, спярша простым шарагоўцам, затым прапаршчыкам, а ў 1918 г. запісваецца ў Чырвоную Армію. У 1921 г. вайсковая кар'ера скончылася — будучы пісьменнік дэмабілізаваўся, вярнуўся на радзіму, у Краснаполле.       Такі пачатак біяграфіі, у якім крытыкі Мрыя бачылі сацыяльныя заганы, а сам пісьменнік — «мінусы», прынёс, аднак, свой плён. Вайсковы досвед не толькі даў штуршок да напісання твора на адпаведную тэму («Камандзір»), але і абвастрыў сацыяльны зрок мастака, узмацніў у ім відушчасць, праніклівасць у поглядзе на складаныя перапады дабра і ліха ў жыцці. Веды, атрыманыя ў семінарыі, абярнуліся шматлікімі літаратурнымі, гістарычнымі і нават тэалагічнымі алюзіямі ў сталай прозе Мрыя, памножылі багацце яе вобразаў. Адукацыя абумовіла выбар прафесіі — А. Шашалевіч займае пасаду настаўніка Краснапольскай школы другой ступені, дзе з 1921 па 1926 г. вядзе заняткі па французскай мове ды гісторыі.       У гэтай самай школе настаўнічалі брат Андрэя Васіль Шашалевіч, сёстры Аксіння і Настасся. «Уся сям'я Шашалевічаў была вельмі таленавітая, — згадвае С. Грахоўскі. — ...Шашалевічы стварылі першы ў раёне драматычны тэатр, у школе арганізавалі драматычны і літаратурны гурткі, выдавалі рукапісны часопіс «Пралеска». Сатырычны раздзел у ім вёў Андрэй Шашалевіч... Яны ставілі спектаклі па п'есах Астроўскага, Горкага, Чэхава для школьнай самадзейнасці, пісалі аднаактоўкі, там жа Васіль Антонавіч пачаў пісаць сваю славутую «Апраметную». Васіль Шашалевіч, вядомы беларускі драматург, аўтар шэрагу арыгінальных, смелых па задуме п'ес «Апраметная», «Рой», «Змрок», «Сімфонія гневу», «Воўчыя ночы», падзеліць трагічны лёс брата — будзе асуджаны ў 1936 г. і загіне ў сталінскім ГУЛАГу на два гады раней за А. Мрыя. Андрэй, не менш за брата надзелены артыстычнай, жывой натурай, няўрымслівы, дасціпны, здольны на выдумкі і розыгрышы, абраў, паміж тым, літаратурную кар'еру.       Літаратурную працу Андрэй Шашалевіч пачаў з напісання замалёвак, абразкоў, невялічкіх апавяданняў і нарысаў («Тварам да вёскі», «Разбудзілі», «Пятрок», «На кірмашы»), якія пачынаючы з 1924 г. друкуюцца ў газеце «Савецкая Беларусь», часопісе «Наш край» і літаратурным дадатку «Чырвоны сейбіт». Першыя літаратурныя спробы А. Мрыя — своеасаблівы збор жыццёвых здарэнняў, уражанняў, неардынарных сітуацый, незвычайных, часам экстравагантных людскіх характараў. Мрый пакуль што назірае, прыкмячае, занатоўвае, дасціпна і лёгка пераказвае ўбачанае. Якасна мяняецца творчасць Мрыя падчас творчай сувязі з аб'яднаннем «Узвышша» і супрацоўніцтва з аднайменным часопісам.       Адбылося гэта пасля таго, як у 1926 г. пісьменнік пераехаў у Мінск, дзе пачаў працаваць інструктарам у Центральным бюро краязнаўства. Якраз у тэты час адбываецца раскол у адной з самых шматлікіх літаратурных арганізацый на Беларусі — у «Маладняку». З пісьменніцкага масіву, які налічваў каля пяцісот сябраў, вылучылася невялікая суполка майстроў — У. Дубоўка, Я. Путча, А. Бабарэка, 3. Бядуля, К. Чорны, К. Крапіва, да якіх далучыліся крыху маладзешыя П. Трус, П. Глебка, В. Шашалевіч, М. Лужанін, С. Дарожны, А. Мрый, Л. Калюга.       Феномен «узвышэнства» значны ўжо адным тым, што аб'яднанне адбылося не паводле арганізацыйна-функцыянальных або палітычных, а паводле творчых прынцыпаў, што мэтай аб'яднання стаўся не «вал», не «масавасць» руху, але якасць творчасці. Пра гэта, хай сабе і ў крыху дэкларацыйнай форме, адназначна было абвешчана ў творчай платформе «Узвышша» (абяцанне стварыць літаратуру, «якую ўбачаць вякі і народы»).       «Узвышэнства» ўзнікла як альтэрнатыва канвеерна-паточнаму метаду ў літаратуры, як спроба ўхіліцца афіцыёзу, нівеліроўкі творчасці, адстаяць самакаштоўнасць мастацтва,здабыць права на варыянтнасць, размаітасць творчага пошуку. У гэтым кантэксце трэба разглядаць і тыя тэзы «ўзвышэнцаў», за якія яны не раз папракаліся ў «фармалізме», «мудрагельстве», «штукарстве» («жыццёвая сімволіка мастацкага твору», «канцэнтрацыйная вобразнасць», «ажыўленне», «аквітызм»). Ажыўленне, віталізм былі тымі прынцыпамі, якія проціпастаўляліся амярцвелым канонам кан'юнктурнага, вернападданніцкага мастацтва. Прынцып «аквітызму», трактаваны А. Бабарэкам як пераўтварэнне энергіі народа ў энергію творчасці, у шырокім яго разуменні дае прастору для паказу руху, жывой плыні чалавечай душы, зменлівых і ўзаемапераходных формаў існавання дабра і ліха. «Аквітызм» у творчай практыцы «ўзвышэнцаў» замацоўваўся тэзай аб «разнастайнасці фармальных рэальнасцей», што давала літаратару магчымасць не абмяжоўваць уласную творчую волю, не ісці шляхам бяздумнага ажыццяўлення «тэзаў».       Я. Лецка ў прадмове да сучаснай публікацыі апавяданняў А. Мрыя спрабуе адказаць на пытанне: на якой падставе «ўзвышэнцы», суполка таленавітых і ўжо прызнаных майстроў, прымаюць да сябе зусім яшчэ маладых, фактычна дэбютантаў у літаратуры — Л. Калюгу і А. Мрыя? «...Мабыць, сапраўднага пісьменніка можна адчуць і распазнаць па першых праявах уласнага самабытнага голасу», — рэзюміруе крытык. Выснову патрэбна канкрэтызаваць. Рэч у тым, што ў апавяданнях А. Мрыя, друкаваных на старонках «Узвышша», адчуваецца не адно свежасць і самабытнасць аўтарскай манеры, але і тыя прыкметы «ўзвышэнскай» эстэтыкі, да якіх Мрый прыйшоў уласным шляхам, самастойна. Падчас свайго літаратурнага вучнёўства пісьменнік «перахварэў» на тыя хваробы, якімі суправаджаўся колькасны рост літаратурных сіл на Беларусі. Адна з найбольш распаўсюджаных хвароб — «чыстая», непрыхаваная дыдактыка, асабліва пашыраная ў так званым агітацыйным жанры — «агітвершах», «агітплакатах» , «агітп'есах».       Апавяданне А. Мрыя «Калектыў Яўмена» (1927) знешне нагадвае «агітку», аўтар якой заклікае хутчэй уступіць у камуну і культурна весці гаспадарку, як гэта зрабіў Яўмен. У адрозненне ад былых аднавяскоўцаў Яўмен любіць чысціню, прасторныя, светлыя, з вялікімі вокнамі дамы, марыць пра той час, калі ў пасёлку з'явяцца брукаваныя вуліцы, свая школа, клуб, электрычнасць, трактар, «як у Нямеччыне».       Але дыдактыка здымаецца, калі з Яўменам у спрэчку ўступаюць ягоная цешча Домна і швагер Хвёдар. Уедлівыя, дасціпныя рэплікі Хвёдара зусім не адпавядаюць традыцыйнаму маналагізму «агітжанру». «А ўсё такі, хоць і культурны ты чалавек, блох у цябе ліха ведае колькі! — пасміхаецца Хвёдар. — Ці не гадуеш ты іх на сельскагаспадарчую выстаўку? Дык беражыся, калі кожная з іх ад вальготнага жыцця будзе па 10 пудоў. Як скокне на ляшку, дык задавіць і цябе і тваю культуру». У Хвёдара — свой пракаветны сялянскі пагляд на гаспадаранне і заможнасць. «Грамадой не разбагацееш», — цвердзіць ён, і ў аўтара не знаходзіцца іншага спосабу адбіць гэты выпад, як валявым чынам закончыць апавяданне — «падараваць» Яўмену выйгрыш у латарэю. Няма адказу, па сутнасці, і на папрок Домны, якая наракае на зяцева заўзятае змаганне з рэлігіяй, за «іканаборства». «Жывём, як паганцы!» — уздыхае яна.      А. Мрый якраз і не імкнуўся да вульгарнага, моднага на той час абсмяяння рэлігіі і святароў, не падзяляў імпэту калегаў-сатырыкаў, якія з запалам заклікалі ўдарыць «качаргой па абразох». У апавяданні А. Мрыя «Рабін» (1929) аб'ектам выкрыцця з'яўляецца не вера, не духоўнае званне галоўнага персанажа, а якраз ягонае бязвер'е, двудушша, бажавольства і распуслівасць. У гэтым творы праглядаецца тая сацыяльная «трухлявіна», якая знаходзіцца ў супярэчнасці не адно да этычнага, але і эстэтычнага ідэалу «ўзвышэнцаў», таго, што хаваўся пад тэзаю «віталізму», жыццёвасці, «аквітызму».       Шлях ад голага адзінкавага безжыццёвага факту да абагульнення, да разгорнутай сацыяльнай сатыры складваўся для А. Мрыя як узбагачэнне творчага досведу скепсісам і сумненнем, крытычным поглядам на рэчаіснасць, часам і нязгодай з афіцыйнай дактрынай. Яго не вабіла перспектыва тварэння маналітных вобразаў, адназначна станоўчых або адмоўных персанажаў. Як мастака Мрыя цягнула паказваць характары супярэчлівыя, склада ныя. У той час як майстроў пяра заклікалі адлюстроўваць адкрытасць і класавыя цноты «простых людзей», Мрый і назву для аднаго са сваіх апавяданняў выбірае палемічную: «Няпросты чалавек». Перад чытачом — неардынарны, амбівалентны персанаж. Селянін Піліп, надзелены надзвычай жвавай, няўрымслівай натурай, у маладосці кінуў вёску, на нядоўгі час яго прываблівае горад з таннымі спакусамі, але і тут Піліп не прыжываецца. З аднаго боку — чысты «аквітызм», энергія, якой персанаж перапоўнены «да краёў», з іншага — энергія гэтая выдаткоўваецца бяздумна і бязмэтна, спусташаючы душу. Чалавек «без карэнняў», «прамежкавы» персанаж Піліп — як накід да будучага партрэту Самасуя ў рамане «Запіскі Самсона Самасуя» (1929).       Ва «ўзвышэнскіх» навелах А. Мрыя функцыі мастацкага смеху перастаюць абмяжоўвацца адно аздабленнем сюжэту. Смех змагаецца з дыдактыкай, пранікае ў табуіраваныя зоны жыцця, надае апавяданню шматмернасць. Адпаведна смех набывае новыя адценні, трансфармуецца ў сарказм, іронію і самаіронію, што асабліва характэрна для апавяданняў, напісаных ад першай асобы. Апавяданне «Камандзір» (1927) пачынаецца з анекдатычнай сітуацыі: у чырвоныя камандзіры выбіваюцца два неадукаваныя местачкоўцы. «А мы, ведаеце, ні бэ, ні мэ! Ні ойча наш, ні багародзіцу. Толькі, праўда, лаянкаю добра крылі». Аднак неўзабаве показка пачынае напаўняцца непадробным драматызмам. З тою ж прастадушнай самаіроніяй герой распавядае пра крывавыя рэвалюцыйныя падзеі, і ў ягоным гумары пачынаюць гучаць злавесныя ноткі.       Новаспечаныя «чырвоныя камандзіры» чыняць забойствы і гвалт у панскім маёнтку, люта здзекуюцца з генерала Уварава і ягонай дачкі. Праўда, вастрыня рэалістычнага апісання крыху здымаецца дыдактычным фіналам, дзе гора-камандзіраў чакае пакаранне: «Скінулі мяне з камандзірства, засадзілі ў турму, судзілі мяне. Суд, пабачыўшы мае маладыя леці, дараваў мне, вярнуў у часць. А там накіравалі мяне на курсы, дзе я зразумеў, які я гад быў і што няправільна разумеў усё. Цяпер мяне ўжо не паддзенеш».       Аднак самазадаволенасць, смакаванне падрабязнасцей, з якімі герой распавядае пра свае авантуры, прымушаюць засумнявацца ў шчырасці такога прызнання. Мова «камандзіра», у якой абыгрываецца палітычны жаргон, прымітыўная і самапарадыйная, выглядае прадвесцем будучых маналогаў Самасуя, які з гэткім жа самалюбаваннем будзе згадваць уласнае «рэвалюцыйнае мінулае». З кожным новым апавяданнем А. Мрыю ўсё цяжэй даецца тое, што патрабавала ад пісьменства афіцыйная крытыка: палі тычная тэндэнцыйнасць, дыдактыка. Адчуваецца, як штораз, прымерваючыся да пазіцыі «я-героя», Мрый прыходзіць да пераканання, што яму як аўтару больш пасуе амплуа скептыка, насмешніка, а не панылага рэзанёра. Але напрыканцы 20-х гадоў, у пярэдадзень «вялікага пералому», такі творчы імпульс не абяцаў пісьменніку нічога добрага. Таму сатырыку давялося шукаць такога героя-апавядальніка, ад імя якога можна было б з насмешкаю сузіраць навакольны свет, але ў выпадку чаго — і самому схавацца за гэтага героя, адкасавацца ад яго, бо «герой» гэты — тып амаральны, цынічны і бессаромны. Гэтак логіка творчага працэсу дый сама рэчаіснасць падводзілі Мрыя да стварэння Самсона Самасуя — «героя» і адначасна «аўтара» слынных «Запісак Самсона Самасуя».       У сваім шляху — ад абразкоў, замалёвак і навелаў, пазначаных назіральнасцю ды імкненнем зазірнуць у глыб з'яў, у чалавечую душу, да вялікай, маштабнай рэчы — Мрый паўтараў досвед многіх празаікаў і сатырыкаў таго часу. Падобным чынам запачаткоўвалася творчая біяграфія М. Гарэцкага, К. Чорнага, I. Бабеля, М. Булгакава, I. Ільфа і Е. Пятрова, А. Платонава, М. Зошчанкі. З Платонавым Мрыя збліжае падабенства некаторых прыёмаў, з дапамогай якіх здабываецца мастацкі смех. Прыём гэты — парадзіраванне або смехавая падсветка мёртвых, казённых бюракратычных сказаў, газетных штампаў, палітычных лозунгаў. У Мрыя гэта яшчэ — рэалізацыя «ўзвышэнскай» тэзы пра «ажыўленне», якое адбываецца на моўным узроўні.       Аўтар стыкоўвае два несумяшчальныя, здавалася б, моўныя пласты: жывая, гутарковая мова — і палітычны жаргон, мова лозунгаў, палітычных брашур і дырэктываў. Сумяшчаюцца адпаведна і два быційныя пласты: жывое і казённае. Камічны эфект, што дасягнуты пры гэтым, — камізм неадпаведнасці, кантрасту. «Калі гляджу я ў твае вочы, забываюся на прафсаюз», — прызнаецца ў каханні адзін з персанажаў, таварыш Лін. А галоўны персанаж, Самсон Самасуй, распрацоўвае «перспектыўны план» заваявання сэрца дзяўчыны і збіраецца яго выканаць на ўсе «100 проц.»       Гэтаксама, як і аўтары «12 крэслаў», «Залатога цяляці», Мрый робіць центральным персанажам прайдзісвета, авантурніка. Але пры гэтым ягоны герой з'яўляецца не толькі аб'ектам, але і суб'ектам, яшчэ — каментатарам сатырычнага дзейства.       Стваральнік «Запісак...» праявіў яшчэ адну якасць, якую знаходзім у буйных, сусветна прызнаных майстроў сатыры (Арыстафан, Лукіан, Свіфт, Брант, Салтыкоў). Гэтая якасць — пашырэнне аб'екту сатыры, які размыкаецца, утварае свет, адпаведна — універсальнасць мастацкага смеху. Смехам асветлена ўсё: людзі, пачуцці, рэчы, з'явы прыроды. У «Запісках...» аднаасобніцкая кабылка «здзіўлена пазірала на слаба каардынаваныя рухі свайго гаспадара і яго палітычна нявытрыманую тактыку», а калі ідзе дождж, дык дрэвы ў лесе не дапамагаюць «у нашым змаганні з нябесным самагонным апаратам».       Польскі культуролаг Б. Дзямідак налічваў тры спосабы, якімі таталітарная ўлада абараняецца ад сатыры: цэнзура, дыскрэдытацыя сатыры як жанру, тэндэнцыйнае тлумачэнне творчасці сатырыка. Мрый, апроч гэтых трох спосабаў, зведаў на сабе яшчэ адзін — палітычнае пераследаванне аўтара-сатырыка. Менавіта універсальнасць смеху ў Мрыевым творы ў першую чаргу вызначыла трагедыю сатырыка.       Ужо тады, калі лёс аўтара «Запісак...» быў перадвызначаны калі раман спынілі друкаваць, К. Крапіва абвінаваціў Мрыя ў тым, што «аўтар, замест таго, каб накіроўваць гастрыё сатыры на тыя ненармальныя з'явы ў нашай сапраўднасці, якія перашкаджаюць нашаму сацыялістычнаму будаўніцтву, высмейвае працу савецкіх устаноў і арганізацый цалкам і ў гэтым у пэўнай меры салідарызуецца з тымі паклёпамі, якія ўзводзяць на савецкую ўладу ворагі дыктатуры пралетарыяту».       Можна спрабаваць зразумець пазіцыю К. Крапівы, які пісаў прыведзеныя радкі пасля ўжо першага ўдару па «нацдэмах», сябрах міфічнага «Саюза вызвалення Беларусі», прыдуманага работнікамі НКУС. Ужо былі заарыштаваныя «ўзвышэнцы» У. Дубоўка, Я. Пушча, А. Бабарэка, Ант. Адамовіч, В. Шашалевіч, У. Жылка. На волі засталіся тыя сябры «Узвышша», якіх Крапіва паспяшаўся назваць «левым крылом», каб хоць гэтак зберагчы іх ад арышту; магчыма, таму ацэнка Крапівой ягонага твору негатыўная, але не катэгарычная.       Уяўленне пра тое, што сатыра абавязкова павінна мець «гастрыё» і што гэтае гастрыё павінна быць строга накіраванае на ахвяру, абавязвае сатырыка абіраць лакальныя аб'екты смеху; сфера ўздзеяння смеху ў гэтым варыянце — рэзка абмежаваная. Ліха, супраць якога змагаецца смех, выглядае паводле гэтае схемы ў выглядзе ізаляваных выспаў. Аднак жа ўвесь маральны досвед чалавецтва паказвае на тое, што ліха — з'ява не лакальная, што яно шырока распаўсюджанае, разлітае ў сусвеце, прытьім існуе ў самых размаітых праявах, часам і ў шчыльным суседстве, нават у сімбіятычных стасунках з дабром. Мастак-сатырык, які спасціг шырыню гэтае праявы, ужо не імкнецца лакалізаваць уздзеянне смеху, але спрабуе ахапіць і высветліць ліхое ва ўсёй шырыні. Найвыбітнейшыя майстры літаратуры тварылі мадэлі універсуму менавіта з дапамогаю смеху, і ў гэтых мадэлях сусветнае ліха паўставала ў грандыёзных, гратэскавых або фантастычных вобразах — апраметнай («Пекла» Дантэ), звыродлівых пачвараў («Гарганцюа і Пантагруэль» Рабле), зачараваных ветракоў («Дон Кіхот» Сервантэса), грымасах чалавечае дурноты («Карабель дурняў» Бранта). Прадстаўнікі сацыяльнай сатыры (Арыстафан, Свіфт, Салтыкоў) тварылі з дапамогай смеху мадэлі грамадства — ізноў-такі з замахам на шырыню паказу, на панарамнасць. У кожным выпадку смех спараджаў свет часта дэфармаваны, гратэскавы, перакулены.       А. Мрый абраў менавіта такі шлях смехатворчасці. Гэты шлях пэўным чынам адрозніваецца ад творчых лёсаў іншых беларускіх сатырыкаў 1920—1930-х гадоў, прычым адрозненне не палягае ў роўніцы большай або меншай сацыяльна-крытычнай вастрыні. Прыкладам той жа К. Крапіва ў 1920-я гады — надзвычай востры, смелы і актуальны сатырык, аўтар твораў, надзеленых «дальнябойнасцю» і жывучасцю выкрывальнага смеху. У яго байках «Дэкрэт», «Чорт», «Казёл», «Мандат», у многіх сатырычных вершах выкрываецца нацыянальны нігілізм, самаўладства, засілле савецкай бюракратыі — яны таксама па-свойму папярэджваюць пра небяспеку перараджэння сацыялістычнай ідэі, пра будучую дыктатуру з яе злавеснымі наступствамі.       Па-свойму выяўлялі апазіцыянізм, нязгоду з непрадуманымі сацыяльнымі эксперыментамі, пратэст супраць навязанага афіцыёзу такія мастакі, як Я. Пушча («Лісты да сабакі», «Цень Консула», «Песні Акупацыі»), Ул. Дубоўка («Штурмуйце будучыні аванпосты...», «I пурпуровых ветразей узвівы...»), Т. Клышторны («Калі асядае муць»). Праўда, сацыяльны крытыцызм у гэтых творах праглядаецца ў зашыфраваным, часам іншасказальным, алегарычным выглядзе, часам у форме «гістарычных пераапрананняў».       У «крамольных» творах названых майстроў дамінуе двухсэнсоўнасць, недаказанасць. У Крапівы, наадварот, крытыцызм і баявыя якасці сатыры навідавоку, дабро і зло палярызаваныя, відавочна кантрастуюць. Гэтаксама як кантрастуюць станоўчыя і адмоўныя персанажы большасці ягоных камедый.       У Мрыя няма рэзкай палярызацыі смехавых кантрастаў. У яго няма персанажаў, на якіх смех мог бы спачыць, бо падзел на станоўчых і адмоўных персанажаў у ягоных творах губляе сэнс. Ягоны смех — гратэскавы, абсурдны і універсальны — адпавядае інакшай вобразнай сістэме, мастацкаму свету, які трымаецца на гратэскавасці, дэфармацыях, лагічных змяшчэннях, наўмыснай аберацыі адлюстравання. Такім чынам, сатырык ствараў свой мастацкі свет — Шапялёўку.       Гэты свет заселены не звычайнымі людзьмі, а наменклатурнымі адзінкамі з імёнамі ні то рыб, ні то птушак, ні то невядомых навуцы істотаў — Сом, Лін, Самчык, Курапат, Беларыбка, Курыца, Зязюлькава, Крутарожка, Торба, Крэйна, Юрлік, Галавасцік, Смятана-Бурчайла... «Заалагізму» імёнаў пасуюць паводзіны, рухі персанажаў — або па-рыбінаму замаруджаныя, або па-птушынаму мітуслівыя, але ў кожным выпадку пазначаныя якімсь адхіленнем ад нормы. Гэтае першае ўражанне ад сустрэчы з шапялёўцамі дае падставу меркаваць, што ў «Запісках...» адбіваецца не жыццё звычайнага райцэнтра, але псіхалогія і сацыяльны змест местачковага быцця, узноўленыя па законах сатыры і гратэску.       Мрый у лісце з лагеру да «друга працоўных» I. Сталіна спрабаваў апраўдаць задуму свайго рамана тым, што ён адно хацеў абсмяяць «паганых людзей». Аднак шапялёўцы ўяўляюць з сябе не проста набор заганных тыпаў ці «абываталяў», як называе іх той самы Самасуй, але менавіта асяроддзе, згуртаванае паводле інстынкту статку, размежаванае ўнутры сябе паводле наменклатурных адзнак. Тое адхіленне ад нормы, тая «трухлявіна», якая назіраецца ў гэтым асяродку, ёсць вынікам не адно звычайных людскіх заганаў, але і сацыяльнай хваробы.       Каб вызначыць сімптомы і прыроду гэтай хваробы, трэба згадаць пра норму, якая ў ранейшых творах Мрыя атаясамлівалася са здароўем, духоўным і фізічным, з жыццёвасцю (віталізмам), што азначала здольнасць грамадства або індывіду да руху, самаўдасканалення, адметнасці.       На першы погляд адметныя і размаітыя і тыя персанажы, якія насяляюць Шапялёўку. Няўклюдны і неўвароткі Сом, слізкі, памаўзлівы Лін, «вяртлявая рыбка» Крэйна, уедлівы Торба, мітуслівы Мамон, экзальтаваны паэт Гарачы — розныя, здавалася б, постаці, але атмафера, у якой яны дзейнічаюць, рухаюцца, — вязкае рэчыва, якое скоўвае ўсе праявы жывога, знішчае творчую энергію, змяняе рух у бязладную мітусню. У выніку ўся шапялёўская грамада ахопленая хваробай безжыццёвасці, духоўнай нямогласці.       Гэтая немач абарочваецца не толькі распадам маралі, але і стратай людскай індывідуальнасці. Амурныя прыгоды Ліна, сямейная здрада Сома, любоўная гульня Крэйны — усё гэта зводзіцца да аднастайных праяў «лібіда», да панылай схемы, паводле якой разыгрываюцца кволыя правінцыйныя «страсцішкі». Адбываецца працэс, адваротны «ажыўленню», — заміранне, змярцвенне.       Амаралізм у паводзінах гэтых персанажаў прымушае згадаць пра тыя шумныя спрэчкі вакол полавага пытання і фрэйдызму, што шырока вяліся ў савецкім грамадстве ў 20-я гады. Але рызыкоўным прапановам прыхільнікаў тэорыі вольнага кахання, «шклянкі вады» на мяшчанскім узроўні гублялі сваю эфектнасць, бляклі, змяняліся ў звыклую пошласць.       У творы паўстае знаёмая праява — мяшчанства, але ў найноўшым, непазнавальна змененым варыянце — наменклатурным. «Заалагічныя» інстынкты шапялёўцаў пры ўсёй сваёй прымітыўнасці ўсё ж абарочваюцца калі-нікалі прыкметамі жыцця, наменклатура ж заўсёды ёсць і была мёртвым утварэннем. Мёртвае ў суседстве з безаблічным — прыкмета шапялёўскага біяцэнозу.       Усе ідэалагічныя ўстаноўкі, дырэктывы, што ідуць зверху, успрымаюцца шапялёўцамі скрозь прызму іхняга вантробнага інтарэсу, як прыдатныя або малапрыдатныя, спрыяльныя або маласпрыяльныя. Адпаведным чынам засвойваецца ідэалогія матэрыялізму — у тым эпізодзе, дзе шапялёўцы збіраюцца на маёўку. «Вочы ўсіх аўтаматычна накіраваліся на клункі з ежай. Агульнае жаданне напоўніць сябе матэрыяй выказаў страхагент». I шапялёўцы пачынаюць з гэткім імпэтам напаўняць сябе «матэрыяй», што ажно за вушамі трашчыць.  Гэтаксама адбываецца і з іншымі палітычнымі ўстаноўкамі, якія задавальняюць шапялёўцаў у той ступені, у якой пасуюць іхнім інстынктам, адпавядаюць стадыі амярцвення. Прынцып калектывізму ўспрымаецца імі як адменнік звыклага інстынкту статкавасці, што забяспечвае іхняе самазахаванне. Згодна з дырэктывамі, указаннямі, загадамі, інструкцыямі, якія паступаюць зверху, шапялёўцы ладзяць мітынгі, маёўкі, масавыя кампаніі, але зноў-такі — дзеля самазахавання. Іхнія дзеянні адно імітуюць актыўную грамадскую чыннасць. Імітацыя творчасці не заменіць самую творчасць, абернецца адно канструяваннем такіх монстраў, як «райліт», «райМОПР», «райхім» ды бязглуздымі кампаніямі.       Дзіўна, недарэчна выглядае на гэтым тле постаць паэта Гарачага, але Гарачы — таксама не творца. Адзінае, на што хапае фантазіі местачковага версіфікатара, — выказаць казённую радасць, «сінюю і кіслую». У гэтых парадыйных радках, безумоўна, праяўляецца стаўленне Мрыя да маладнякоўскай «бурапены», якая ў шэрагу выпадкаў «пенілася» ўжо не ад шчырага пачуцця аўтараў, а паводле кан'юнктуры, палітычнай дырэктывы.       Тварэнне жыцця, «ажыўленне» і «сацбудаўніцтва» — не ідэнтычныя рэчы. Шапялёўцы «будуюць» наменклатурную будучыню, прыстасоўваюць сацыялізм да сваіх інстынктаў, і ў гэтым сэнсе яны таксама «будаўнікі». У дачыненні ж да ўсяго астатняга яны інертныя, апатычныя, захопленыя «рыбінай хваробай».       Праўда, здараецца і такое, калі сацыяльная апатыя аб'ектыўна адыгрывае станоўчую ролю, аберагаючы шапялёўскі свет ад горшых дэфармацый і скрайнасцей, звязаных з «класавай барацьбой» і «вялікім пераломам». Гэтыя грамадскія стрэсы — не для шапялёўцаў, і яны, як могуць, бароняцца ад іх. Вялая, пасіўная самаахова часам выглядае як мудрая абачлівасць. Яна назіраецца ў паводзінах Сома ў тыя хвіліны, калі бюракратычны інстынкт дапаўняецца ў ім сялянскай памяркоўнасцю.       Яшчэ больш цвярозых, рацыянальных высноў змяшчае запісная кніжка Торбы, местачковага філосафа-функцыянера. «Не давай ёлупу агонь у рукі», — папярэджвае Торба, намякаючы на разбуральную энергію Самасуя. Двухсэнсоўныя і нават рызыкоўныя выказванні Торбы пра тое, што «свет вялік, а дзецца недзе», «камсамол — вялікі хлопец, яму бацькавы споднікі кароткі». Торба — адзіны персанаж у творы, які размаўляе жывой гутарковай моваю, пазбаўленай канцылярытаў. Але разумнейшы ад астатніх Торба гэтаксама падпарадкоўваецца інстынкту самазахавання, і большасць ягоных мудраслоўяў ёсць вытанчаная казуістыка, якая апраўдвае ягоны канфармізм: «Што пішы, а што ў галаве насі», «Увесь век вывучай наменклатуру».       У адрозненне ад Торбы, які ўжываецца ў асяроддзі самоў і ліноў, Самсон Самасуй урываецца ў шапялёўскі свет парушальнікам спакою. Паводле свайго неўтаймоўнага тэмпераменту ён — поўная процілегласць кожнаму шапялёўцу, што не замінае яму быць героем сатырычным.       Немажліва акрэсліць тое сацыяльнае асяроддзе, якое выгадоўвае такіх, як Смасуй, бо першае памкненне Самасуя — якраз выбіцца з асяроддзя, якім бы яно ні было. Найперш ён выракаецца таго асяроддзя, якое ўзгадавала яго, — сялянства. Хоць у анкетах ён яшчэ не забываецца напісаць, што «з мужыкоў», але кабылу запрэгчы ўжо не ўмее, зняважліва кідае бацькам: «Як жа? Буду калупацца ў пясочку вашым? Няхай троху пачакае! Якое тут жыццё? Бачыўшы цывілізацыю, які разумны чалавек пачне рабіць калупайства ваша?»       «Цывілізаванасць» Самасуя ў тым, што «трынку, валынку, свету палавінку аб'ездзіў» і нідзе не прыстаў, канчаткова не прыжыўся. «Я чалавек бывалы» — кажа пра сябе Самасуй і распавядае цікавыя рэчы пра сваю бурную маладосць: «Некалькі разоў сядзеў я пад арыштам і карміў сваёй чырвонай кроўю блох ды іншых шасцікрылых і шасціногіх херувімаў і сарахвімаў. Ды і не магло быць іначай з маім тэмпераментам».       Сацыяльны статус Самасуя ніякі, ён чалавек — «перакаціполе». I гэтая акалічнасць ставіць яго ў адзін шэраг з адпаведнымі літаратурнымі папярэднікамі — Гаршком з «Дзвюх душ» М. Гарэцкага і Мікітам Зноскам з «Тутэйшых» Я. Купалы.       З Гаршком Самасуя збліжае асаблівая заўзятасць у выкананні загадаў і дырэктыў, непераборлівасць у сродках, авантурніцкія выхадкі, якія часта абарочваліся не дужа прыемнымі наступствамі для абодвух. На Зноска Самасуй падобны сваімі бясконцымі пераўвасабленнямі, мімікрыяй. У Самасуя нават ёсць цэлы гардэроб, нібыта прызначаны для якогась маскараду: «Дзве хутры, адна лісіная, другая ваўчыная, дзве бекешы, шынелька вельмі пралетарскага крою, прастрэленая ў некалькіх мясцох; пахаджэнне гэтых дзірак я добра ведаў і ўсім гаварыў, што кулі белагвардзейскай сволачы прастрэлілі яе на дзянікінскім фронце. Было яшчэ паліто даімперыялістычнай эпохі, куртатае і цеснае для маёй асобы. ...Шмат было ў мяне і нагавіц: галіфэ розных колераў і фасонаў, рэйтузы, клёшы, спрынджыкі (апошні крык амерыканскай моды), шаравары і нават беларускія споднікі з «сеслам» для эфектыўных выступленняў у тэатрах».       Але авантурызм Гаршка працуе на канкрэтную мэту — дапяць хоць якой улады, каб прыніжаць няроўных сабе, распараджацца чужымі лёсамі і жыццямі. Больш-менш ясная і мара Зноска — у любых варунках захаваць сваё «асэсарства», утрымацца на паверхні жыцця.       Самасуй у сваіх паводзінах больш алагічны. Найвялікшае задавальненне ён адчувае тады, калі дае магчымасць разгарнуцца свайму тэмпераменту, той шалёнай энергіі, якая перапаўняе яго пад завязку. Якраз гэты лішак жыццёвае сілы адрознівае яго ад апатычных шапялёўскіх абываталяў. У Самасуі дэклараваны «ўзвышэнцамі» аквітызм дасягае апагею і пачынае, як гэта заўжды бывае з крайнімі праявамі, абвяргаць сябе ў негатыўным, сатырычным варыянце.       Ва ўласнай характарыстыцы Самасуй любіць падкрэсліваць сваё цялеснае здароўе, фізічную моц: «Матка зірнула на мяне, статнага, бялявага з вельмі пухнатымі вуснамі і дужа кірпатым носам мужчыну..»; «я выцягнуўся і стаяў перад дзяўчынай, высокі, уважысты, з свежым мужным (праўда, кірпаносым) тварам чалавек». У паходнай бібліятэцы Самасуя кніжка з характэрнай назваю: «Культура трох камераў цела».       Прыехаўшы ў Шапялёўку, Самасуй пераконваецца, што тубыльцам бракуе «грамадскай рошчыны», таго самага рэчыва, якім ён надзелены звыш меры. Гэтай «рошчыне» робіцца цесна ў «трох камерах» Самасуевага арганізму, і неўзабаве пасля прыезду ў раён герой пачынае сваю бурную чыннасць. Адбываецца ягоны выступ на шапялёўскай маёўцы: «Для свайго першага дэбюту ў Шапялёўцы я апрануў белую шаўковую з шырокімі адваротамі кашулю і замест гальштуку завязаў шырокім бантам чырвоную шаўковую істужку. Я ўпэўнены; што ўсе заглядаліся на гэты нечувана-вялізны, крывава-прыгожы, бліскучы бант! Мяне гэта ўзносіла на невядомую вышыню, і я з захапленнем вітаў усіх. Грудзі шырока ўздымаліся, думкі шпарка варушыліся ў галаве, цэлы вадаспад слоў моцных, запальных ліўся сам сабою. На вялікі жаль, мне далі толькі 5 хвілін! Ці ж можна было ўкласца ў гэты нікчэмны тэрмін? I я, забыўшыся на ўсё, разышоўся ва ўсю моц! Я страціў успрыманне часу, і мяне прымушаны былі спыніць, паслаўшы піянера з папярэджаннем...»       Самасуй — не толькі «без карэнняў», але і без прафесіі. Яму без розніцы, куды падключыць энергію, што віруе ў ім. У Шапялёўцы Самасуй робіцца галоўным «рычагом культуры». Пункт апірышча знойдзены — і Самасуй пераварочвае ўсё ціхае шапялёўскае жыццё, балазе імпэту для гэтага яму стае. Дзікая фантасмагорыя пачынае панаваць у творы, калі Самасую дазваляюць разгарнуцца. Ён займаецца трэніроўкай пажарнікаў, аблавай на сабак, «шалёнай барацьбой з рэлігіяй», чытае лекцыю на тэму «Аб гангрэнах нашага часу», пачынаючы так: «Капіталістычныя рапухі шквяруцца, яны хочуць праглынуць нас. Імперыялістычная вантроба, ці, па-нашаму кажучы, імперыялістычны каўбух, жарэ ды жарэ чалавечае мяса пад прыкрыццём папяровага бюракратызму Лігі нацый...» Бурная Самасуева чыннасць прыводзіць да такіх наступстваў, ад якіх шапялёўцы не ведаюць, смяяцца або плакаць.       Жыццёвая энергія чалавека павінна дапаўняцца здаровым клёкам, рацыянальным пачаткам, — даводзіць пісьменнік. Тым, чаго моцна бракуе цэнтральнаму персанажу «Запісак...» Пра гэта ў вочы Самасую кажа Сом: «Дурыла ты ва ўсесаюзным маштабе! Паглядзіш на цябе, здаецца, нічым прырода не пакрыўдзіла. А толькі розум нейкі дзівацкі!» Выснову Сома пацвярджае жыхар аднае вёскі, куды прыехаў Самасуй выступаць з лекцыяй. Хітра ўсміхаючыся, вясковец кіне рэпліку: «Самая дрэнная рэч, калі розуму мала ды калі жыта засееш, а яно не зародзіць!»       Але гэтыя характарыстыкі толькі часткова тлумачаць прыроду Самасуя і самасуеўшчыны. Яны не даюць адказу, чаму менавіта Самасую прызначаюцца самыя бязглуздыя, самыя недарэчныя загады, што апускаюцца зверху. I ён выконвае гэтыя даручэнні з асаблівым імпэтам, каб давесці іх да поўнага абсурдызму. Пры ўсёй сваёй адыёзнасці Самасуй неабходны грамадству, чаго не адмаўляе нават асцярожны Сом, які трымае пры сабе гэтую асобу, каб «якую дзірку заткнуць». Грамадства, у якім з'яўляюцца «дзіркі», творацца абсурдныя загады, праводзяцца недарэчныя шумныя кампаніі, — яно не можа без адпаведнага выканаў цы, ідэалам якога ёсць Самасуй. Прытым не ў адзнікавым варыянце, бо, паводле статыстыкі Ліна, у кожным раёне БССР ёсць уласны Самасуй.       Дэфармацыі, звязаныя з Самасуем і самасуеўшчынай, на працягу рамана пачынаюць паглыбляцца, з пацешных, камічных змяняюцца у злавесныя. Самасуй не мае вялікага розуму, затое надзелены ўчэпістым жыццёвым інстынктам, які дапамагае яму авалодаць поўным наборам бюракратычных адмычак: увязка, узгадненне, урэгуляванне. Самасуй абчэпліваецца грамадскімі абавязкамі: «Я — сябра РВК, старшыня дзіцячай камісіі, старшыня т-ва «Прэч несвядомасць», т-ва «Няхай гадуюцца дзеткі». Я — сябра праўлення т-ва прыхільнікаў «здыхаты на буржуазею». Я — раённы інспектар працы і павінен бараніць служачых ад эксплуататарскіх замахаў загадчыкаў устаноў. ...А самае дзіўнае для мяне — гэта тое, што я сябра раённай абортнай камісіі».       Былы прыяцель Самасуя дзеліцца сваім адкрыццём: «У людзей дурні здыхаюць, а ў нас як з вады вылазяць». I як бы ў пацверджанне гэтай высновы ў Самасуя пачынаюць знаходзіцца паслядоўнікі, нібыта заражаныя ягонай разбуральнай энергіяй, — настаўнік Мамон, камсамолец Дусік, піянер Тэрорчык. Чыннасць самасуеўцаў пры ўсёй умоўнасці гратэскавага паказу змяшчае ўсё больш аналогій з рэальнымі палітычнымі кампаніямі канца 20-х і пачатку 30-х гадоў, да якіх «Запіскі...» сталіся своеасаблівым пралогам-папярэджаннем.