Бел литерат - учебник 7 класс

Лужк³, дарожк³ ³ пагорк³, I купк³ хвоек маладыя, Дзе матыл¸чк³ залатыя

На сонцы крыльцам³ бл³шчал³, Жучк³ ³ кон³к³ трашчал³

I ¢ стройны звон свой зык зл³вал³. Был³ там пасек³. Штогоду Тут сотн³ бл³зшага народу Дзялянк³ лесу карчавал³

I на трацяк1 ³х засявал³ — Капу2 да скарбу3, дзве дадому...

Ну, як тут вытрываць малому, Таму, хто з дзядзькам пасвары¢ся? Як бачыш з дзядзькам ¸н гадз³¢ся.

Àпойдзеш ¢ Л³пава лясам³, Напэ¢на стрэнешся з ласям³, I зайца ¢гледз³ш, ³ вав¸рку, I норы во¢чыя на ¢згорку...

Ну, ¢сяк³х дз³¢ там ¸сць багата!

Àдзядзька ¢с¸ табе пакажа. Ц³кавасць ¢сю тваю развяжа...

О, дзядзька спосаба¢ ме¢ многа Даняць прац³¢н³ка малога! Пайсц³ ¢ грыбы ц³ ¢ тую ж рыбу, Або паехаць у сял³бу,

Ц³ ¢ млын малоць на хлеб збажынку — ¡с¸ гэта квап³ла хлапчынку, Цягнула крэпенька, бывала,

², як рукою, злосць зн³мала.

_________

1 Траця´к — трэцяя частка чаго-небудзь (ураджаю, сенакосу).

2 Êàïà´ — тут: старая мера л³чэння — 60 штук. 3 Скарб — тут: дзяржа¢ная казна.

I дзядзька майстар бы¢ на штук³1 I бы¢ механ³к на ¢се рук³:

I дудку скруц³ць вам, ³ стрэлку I нарысуе нават елку, — Такую выштукуе цацку;

À¢ Свержань пойдзе — куп³ць пляцку2...

Дык ³ не дз³ва, што люб³л³, Што на руках яго нас³л³.

Àжывучы каля зямлянк³,

Пам³ж лясо¢, сярод палянк³, Яшчэ крапчэй яны здружыл³сь, Адз³н к друг³м цясней х³л³л³сь.

—Ану, давай, брат, запрабуем, Хоць на ц³кавасць пакаштуем, Як³ тут сок на новым месце? Мо з хлебам можна яго есц³?

—А дзядзечка! мой залаценьк³! Паста¢ нам соку, дарагеньк³!

—Вазьм³, вазьм³ мяне з сабою! — Тут каля дзядзьк³ чарадою, Як чэрв³, дзец³ м³тусяцца.

А дзядзька мо¢чк³ ста¢ зб³рацца: Даста¢ сякерку ³ свярдз¸лак, Пад паху суну¢ ¸н аполак На латак³3 ³ на падста¢к³

Ды выну¢ два гаршк³ з-пад ла¢к³.

—Ну, хто са мною йдзе? — пытае.

—ß!

_________

1 Øòó´к³ — тут: жарты, прыдумк³.

2 Ïëÿ´цка — пляскатая булачка ¢ выглядзе аладк³, спе- чаная з пшан³чнай мук³.

3 Ëàòà´к — адкрыты жалабок для сц¸ка¢.

—ß!

—I я! — крычыць малая

¡ канцы дзя¢чынка М³хал³на...

²дуць у лес, крычаць, гукаюць, Як вучн³, вырва¢шыся з школы, I ¢се давольны ³ вяс¸лы —

Àдзядзька ¢перадзе тралюе I галаву ¢гару ¢ск³дае, Бярозу добрую шукае, З салодк³м сокам, баравую,

Дзе б бобам кропельк³ сачыл³сь. Знайшл³ бярэз³ну, спын³л³сь. Залыс³¢ дзядзька дрэва зл¸гку (Сякерка востра, кара крохка), Зраб³¢ заруб, латак прыправ³¢,

Àпад латак гаршчок пастав³¢.

I соку кропельк³, як сл¸зы, Як град, пасыпал³сь з бярозы,

Аж шкода нейк было дзярвяк³: Здавал³сь ранай тыя знак³, Адкуль пал³¢ся сок халодны

I пак³да¢ свой комель1 родны. Я помню дзень той. Вечарэла, Зайшло ¢жо сонейка, цямнела, Агоньчык дзец³ раскладал³, Паленцы, трэсачк³ зб³рал³,

I дзядзька тут жа, распрану¢шысь, Сядзе¢ на кук³шках, сагну¢шысь. Прад ³м стая¢ гаршчок, ³ м³ска,

I кошык з бульбай; тут жа бл³зка

_________

1 Êî´мель (камель) — н³жняя частка дрэва.

В³дз¸н ³ збан бы¢ пал³ваны, Да палав³ны ¢ дол ¢капаны,

Кружочкам шчыльненька накрыты...

— Алеська! скокн³, брат, вазьм³ ты У хатцы тарачку на печы!

Ну, варушыся ж ты, старэчы! — На¢кол пляменн³к³ сядзел³, На дзядзьку п³льна ¢се глядзел³, Як ¸н, рукавы закаса¢шы,

Па тарцы шорга¢, шапку зня¢шы. I кожны л¸гка б дагада¢ся,

Што тут сакрэт як³сь хава¢ся, Памеркава¢шы, як ц³кава Была для хлопца¢ гэта справа I як ³х дзядзька зав³ха¢ся.

Àхто б яшчэ мог болей цям³ць, Таму б адразу прыйшло ¢ памяць, Што дзядзька бульбу дра¢ на кл¸цк³, Каб згатаваць не па-жаноцку.

Бо што жанк³? раз што панята, Ноль — слова нашага ³м брата; Як ³х на розум тут н³ ставяць, Яны ж сва¸ ¢с¸ права правяць I робяць так, як ³ раб³л³,

Кал³ пяшком пад стол хадз³л³. Але вось ¸н пакажа носа, Стварэнне вы до¢гавалоса, Кал³ ¸н тут пагаспадарыць

I сам ды з сокам кл¸цк³ зварыць! Вось будзе штука вам, дык штука! На тое ж спроба ³ навука.

Àсок бы¢ свежы, так³ хвацк³,

Так³ салодк³, заб³яцк³!

¨н бы¢ гало¢наю в³ною Таго, што позняю парою Сядзел³ дзец³ чарадою,

I з дзядзьк³ вочак не спушчал³, I стравы важнае чакал³.

—Эх, — цмокну¢ дзядзька, — наямося! — З³рнул³ хлопцы на Антося,

I сл³ну ¢се яны глынул³, Паветра носам зацягнул³...

Глядзел³ хлопцы, як на дз³ва, Як дзядзька, цеста замяша¢шы, Кача¢ галушк³, м³ску ¢зя¢шы. А чыгунок, бы пан пузаты, К³п³ць, пыхц³ць, шум³ць за¢зята, Бо не з вадою ¸н, а з сокам. ²дзе тут справа ненарокам; Дзяржыся, браце! I чуць тольк³ ¡знялося булбатачак кольк³,

Дык дзядзька зараз ста¢ пакрышку ¡ чыгунчык кл¸цк³ к³даць з лыжк³; Ук³не лыжку, памяшае Ды зно¢ другую наб³рае.

А хлопцы нават па¢ставал³, ¡ чыгунчык вочы па¢ста¢лял³,

Глядзяць, не моргнуць яны вокам: Эх, мус³ць, смачны кл¸цк³ з сокам!

—Ну, дзядзька, можа, ³ гатовы? —

Не сцерпе¢ Костусь, мов³¢ слова.

— Як³ ты, хлопча, нецярпячка, Няхай цябе затопча качка! — Гаворыць дзядзька на хлапчынку. — Няхай паварацца час³нку, Каб сокам добра пранял³ся,

Тады, брат, — эх! адно дзяржыся! —

I дзядзька цмокну¢ выразл³ва, I хлопцы зно¢ ждуць церпял³ва, А дзядзька, стоячы, павол³

Памешва¢ кл¸цк³. — Ну, давол³! — Сказа¢ Антось, ³ ¢се ¢здыхнул³, Як бы гару з плячэй сапхнул³,

I бл³жай к дзядзьку падступ³л³сь.

—Глядз³, мо ¢жо пераварыл³сь, — Алесь зазначы¢ палахл³ва.

—Ну, — Костусь кажа, — ото дз³ва! Не бойся: дзядзька лепей знае...

I ста¢ на кл¸цку дзядзька дзьмухаць: Пакаштаваць каб было можна,

I ¢ рот паднос³ць асцярожна. Замерл³ хлопцы, ан³ зыку: М³нута важна ³ вял³ка; Глядзяць на дзядзьку ³ чакаюць I дзядзьку поглядам пытаюць: «Ну як? ц³ смачны? ц³ салодк³?» У зубы кл¸цку, бы ¢ ляшчотк³1, Зац³сну¢ дзядзька ³ губам³ Варушыць борзда, як, часам³, Трусок ц³ зайчык над капустай, Каб лепш дазнацца смаку-густу. Пацмака¢ дзядзька ³ ¢см³хну¢ся, З³рну¢ на хлопца¢, адвярну¢ся

I тут, н³чога не сказа¢шы,

Як плюне дзядзька, пажава¢шы! Трах у чыгунчык ¸н нагою!

_________

1 Ляшчо´тк³ — раздвоеная з аднаго канца дошчачка для зац³ску чаго-небудзь.

I так абц¸рся ¸н рукою,

Што губы й нос чырвоны стал³ I нават вусы затрашчал³.

Àхлопцы проста зб³л³сь з тропу I ¢ нейк³м страсе ³ ¢ захопу

На дзядзьку-кухара глядзел³, Як бы яны аслупянел³.

Бы¢ смешны дзядзька той час³най З пустою лыжкаю, з тычынай, Якою трэск³ ¸н вароча¢,

Àтут Алесь як зарагоча!

За ³м адз³н, друг³ паеха¢. Так³х было тут жарта¢, смеха¢, Што ¢с³х трасло ³ калац³ла

I дзядзьку смехам захвац³ла.

—Ну, дзядзька, як на смак, прызнайся?

—Паскудства, брат, ³ не пытайся!

1.Што вам спадабалася ¢ прачытаным уры¢-

?êó «Дзядзька-кухар» Я. Коласа?

2.Як³я радк³ твора выкл³кал³ ¢смешку?

3.Чым вам спадаба¢ся дзядзька-штукар? Ц³ часта вы сустракаеце ¢ жыцц³ так³я аднос³ны пам³ж дарослым³ ³ дзецьм³?

4.Ад чыйго ³мя вядзецца ¢ творы апавяданне:

Я помню дзень той. Вечарэла... Хто гэты чалавек? Ц³ не адз³н з тых, хто тады бы¢ разам з дзядзькам Антосем, ³ пасля, праз шмат гадо¢, успам³на¢ м³нулае?

5.Як характарызуюць дзядзьку Антося або ³ншых героя¢ твора «смешныя», гумарыстычныя выказванн³ або ап³санн³? Для гэтага прачытайце ¢ «Сло¢н³ку», што такое ³рон³я ³ гумар.

6.Ц³ можна сцвярджаць, што а¢тар стварае кам³чнае ¢ творы пры дапамозе наступных спосаба¢ ³ сродка¢: ужывае смешныя выразы, знарочыста няправ³льнае тлумачэнне нейк³х з’я¢, неадпаведныя паводз³ны героя, кал³ герой хоча выглядаць лепш, чым ¸сць на самай справе, або знарок роб³ць наадварот? Прывядз³це прыклады.

7.Як³м³ з перал³чаных спосаба¢ ³ сродка¢ стварэння кам³чнага ¢ творы карыстаецца а¢тар, кал³ паказвае дзядзьку Антося ¢ розныя моманты яго кухарства ³, нарэшце, вын³к яго старання¢: Паскудства, брат, ³ не пытайся!

8.Складз³це план твора. (У якасц³ загало¢ка¢ могуць выступаць радк³ з тэксту.) Звярн³це ¢вагу на тое, як³м³ могуць быць гэтыя зага-

ло¢к³, ³ прапануйце свае. Напрыклад:

lпершая, у якой дзядзька Антось характарызуецца як умелы выхавацель ³ люб³мец дзяцей: ¨н бы¢ наста¢н³кам, суддз¸ю...;

lдругая, дзе паказана, як паводз³ць сябе дзядзька Антось з пляменн³кам³-неслухам³:

Кал³ ж хто часам з ³м не зладз³ць...;

lтрэцяя, дзе ап³сваецца прырода: I што за Л³пава такое?..;

lчацв¸ртая — пра розныя ¢мельствы дзядзьк³ Антося: I дзядзька майстар бы¢ на штук³...;

lпятая — ап³санне падрыхто¢к³ да гатавання кл¸цак: I як ³х дзядзька зав³ха¢ся...;

lшостая — пра чаканне смачнай яды: Эх, — цмокну¢ дзядзька, — наямося!;

lс¸мая — што сталася з кл¸цкам³: Паскудства, брат, ³ не пытайся!.

Выкарыстайце план твора для пераказу.

Выразнае чытанне паэтычных твора¢

Выразнае чытанне мае важнае значэнне для ¢спрымання ³ разумення мастацкага твора, адчу- вання прыгажосц³ яго формы, вобразнай мовы. Л³таратура вывучаецца ¢ школе не тольк³ для таго, каб засво³ць пэ¢ны жыцц¸вы змест, але ³ каб наву- чыцца разумець ³ ¢спрымаць мастацтва слова, дакладна ³ прыгожа выказваць свае думк³ ³ пачуцц³.

Выразнае чытанне важнае для ¢спрымання ³ разумення розных твора¢ — ³ праза³чных, ³ паэтыч- ных. Але асабл³ва — паэтычных, як³я па сва³х якасцях (рытм³чнасць, насычанасць мовы тропам³, гукавым³ па¢торам³ ³ г. д.) з да¢н³х часо¢ ³ стварал³ся найперш для прама¢лення ¢голас, для слухання ¢ вуснай перадачы. Менав³та пры выразным чытанн³ паэтычны твор найпа¢ней выя¢ляе свае вартасц³.

Выразнае чытанне мае асабл³вае значэнне ³ для твора¢, у як³х перадаецца размова дзейных асоб, ужываецца дыялог. Выказванн³ героя¢, персанажа¢ часта маюць скрыты сэнс, пэ¢ную эмацыянальную афарбо¢ку (задушэ¢ную, урачыстую, журботную, кам³чную ³ г. д.), якую трэба перадаць чытачу або слухачу.

Маючы ¢с¸ гэта на ¢вазе, трэба запомн³ць гало¢ныя патрабаванн³, як³я неабходна ¢л³чваць пры падрыхто¢цы да выразнага чытання:

l некальк³ разо¢ прачытаць твор, разабрацца ¢ тым, што ³ як п³сьменн³к хаце¢ выказаць у ³м, як ¸н характарызуе сва³х героя¢, выя¢ляе аднос³ны да ³х або як выказвае ¢ласныя аднос³ны да жыцця, свае думк³ ³ настро³;

lзвярнуць асабл³вую ¢вагу на ³нтанацыю, тэмп чытання, на тое, дзе трэба расста¢ляць лаг³чныя нац³ск³, дзе захо¢ваць па¢зы (у вершаваных творах не тольк³ пры знаках прыпынку, але ³ ¢ канцы вершаваных радко¢);

lнельга забываць ³ пра так³я пры¸мы выразнасц³, як м³м³ка, жэсты, пастава, адпаведныя зместу твора, яго настрою, характарыстыцы героя¢-перса- нажа¢.

?1. Якое значэнне мае выразнае чытанне для разумення ³ ¢спрымання мастацк³х твора¢?

2.Як³я асабл³васц³ паэтычных твора¢ вымагаюць большай уваг³ пры падрыхто¢цы да выразнага чытання?

3.Назав³це гало¢ныя патрабаванн³, як³я неабходна выконваць пры падрыхто¢цы да выразнага чытання твора?

4.Узгадайце дадатковыя пры¸мы выразнасц³ чытання?

Пытанн³ да раздзела

1.Вызначце асно¢ныя тэмы твора¢, змешчаных

óраздзеле «Загадкавая кра³на Паэз³я». У чым яны бл³зк³я? Як³я перажыванн³, думк³, настро³ выкл³каюць творы гэтага раздзела?

2. Пазна¸мцеся з рэпрадукцыяй карц³ны М. А. Сав³цкага «Партызанская мадонна» (гл. форзац). Што яднае гэты твор жывап³су з паэтыч- ным творам А. Вярц³нскага «Рэкв³ем па кожным чацв¸ртым»?