Бел литерат - учебник 7 класс

Ты адважы¢ся мне на сляпы перакор Вызваняц³ сусветныя трэл³; Платы маю шмат я для так³х непакор, Хто сябе проц³ мне стаць асмел³¢.

Я па-князе¢ску ¢с³м ³ плачу, ³ люблю! Ты не хочаш дуката¢ — не трэба!.. ¡зяц³ старца ³ гусл³ жы¢цом у зямлю! Знае хай, хто тут пан: я — ц³ неба!

XI

Падхап³л³, ¢зял³ гусляра-старыка, Гусл³ разам яго самагуды; Па-над бераг круты, дзе шумела рака, Павял³, панясл³ на загубу.

Месца выбрал³ здатнае, вырыл³ дол, Дол тры сажн³1 шырок³, глыбок³; Закапал³, уб³л³ ас³навы кол, Дал³ насып тры сажн³ высок³.

Не часал³ дамо¢к³2 яму сталяры, Не заплакал³ бл³жн³я вочы;

Змо¢кл³ гусл³ ³ ¸н з той пары — да пары; Сум ³ сц³ша залегл³, як ночай.

Тольк³ князе¢ск³ хорам гудзе¢, не ма¢ча¢: Шалы, музыка ¢ тахт рагатал³; Не адну в³на бочку князь кончы¢, пача¢: Шлюб-вяселле ¢с¸ княжны гулял³.

_________

1 Ñà´жань — старажытная мера да¢жын³, ро¢ная прыбл³зна 2 м 13 см.

2 Äàìî´¢ка — труна.

XII

Пацякл³, паплыл³ за гадам³ гады...

На гусляравым наспе жв³ровым Палыны узышл³, вырас дуб малады, Зашуме¢ непанятл³вым словам.

Лет за сотню зв¸¢ час, ц³ ³ болей мо лет, Зацв³л³ пераказы ¢ народзе; Кажуць людз³: ¢ год раз ночкай з гуслям³ дзед З кургана, як снег, белы выходзе.

Гусл³ стро³ць свае, струны звонка зв³няць, Жменяй водз³ць па ³х абамлелай,

I ¢с¸ нешта пяе, што жывым не паняць, I на месяц глядз³ць, як сам, белы.

Кажуць, каб хто кал³ зразуме¢ голас той, Не зазна¢ бы н³кол³ ¢жо гора...

Можна тут веры даць, тольк³ слухаць душой...

Курганы шмат чаго нам гавораць.

1910

1.Якое ¢ражанне вы атрымал³ ад зна¸мства з

?паэмай Я. Купалы? У як³х радках вы адчул³ найбольшы душэ¢ны пад’¸м паэта, вял³кую энерг³ю паэтычнага радка?

2.Як характарызуецца ¢ паэме гусляр? Як³м³ рысам³ надзяляе яго паэт? Прывядз³це адпаведныя цытаты з твора.

3.Як паказана с³ла гусляровай музык³ ¢ паэме (праз паводз³ны людзей, звяро¢, птушак, расл³н)? Прывядз³це прыклады з тэксту. Пара¢- найце паэму з творам М. Багданов³ча «Музыка».

4.Як паэт перадае ¢ражанн³ ад грання гусляра: з дапамогай адпаведнай ³нтанацы³, па¢тора¢,

гукапераймання? (Гл. «Каротк³ сло¢н³к л³таратуразна¢чых тэрм³на¢» (далей — «Сло¢- н³к»).) Прывядз³це прыклады з тэксту.

5.Як³м³ мастацк³м³ сродкам³ перадаецца напружанасць ³нтанацы³ ¢ песн³ гусляра?

6.Як успрымаюць песню гусляра князь ³ яго чэлядзь? Прывядз³це прыклады з тэксту.

7.Як³ момант сюжэта паэмы, на вашу думку, самы востры, напружаны, драматычны?

8.Адшукайце ¢ паэме радк³, як³я характарызуюць умовы жыцця простага люду ³ жыцця князя. Як паказваецца жыцц¸ сялян праз ап³санне старой в¸ск³ ³ жыцц¸ князя праз ап³санне хорама?

9.Як можна ахарактарызаваць учынак гусляра на вяселл³ княз¸¢ны? Чаму так паводз³¢ сябе гусляр у адказ на абяцанне князя: по¢- ны гусл³ насыплю дуката¢?

10.Як вы думаеце, што к³равала намерам паэта нап³саць так³ твор: жаданне расказаць пра ц³кавы эп³зод з да¢няга жыцця, раскрыць тайну паходжання кургана ц³ штосьц³ ³ншае, больш важнае ³ значнае?

11.Пазна¸мцеся з ³люстрацыяй да паэмы «Курган» П. В. Шарангов³ча (гл. форзац). Як³я радк³ з паэмы можна выкарыстаць у якасц³ загало¢ка да гэтага мастацкага палатна? Абгрунтуйце сва¸ меркаванне.

12.Падрыхтуйцеся да выразнага чытання паэмы. Як³м тонам (звычайным, журботным, узн¸сла-траг³чным) вы будзеце чытаць твор?

13.Пазна¸мцеся з рэпрадукцыяй карц³ны «Партрэт народнага паэта БССР Янк³ Купалы». Як³м паказа¢ а¢тара паэмы «Курган» мастак С. А. Андрухов³ч? (Гл. уклейку.)

t Вы пазна¸м³л³ся з паэмай Янк³ Купалы «Курган» ³, безумо¢на, звярнул³ ¢вагу на тое, што яна па памерах значна большая за верш. У ¸й расказваецца пра гера³чную г³сторыю народа, пра адважнага ³ непадкупнага гусляра. У паэме, як ³ ¢ вершы, выя¢- ляюцца глыбок³я перажыванн³ ³ пачуцц³. Але адрозн³вае паэму ад верша ная¢насць сюжэта ³ персанажа¢ (гало¢ны герой паэмы паказаны ¢ самы напружаны момант — у час яго паядынку з князем). Так³м чынам, паэма — гэта вял³к³ вершаваны твор, у як³м расказваецца пра важныя праблемы рэча³снасц³, выя¢ляюцца глыбок³я перажыванн³ а¢тара ³ яго героя¢.

Пытанн³ да раздзела

1.Што яднае ³ адрозн³вае розныя в³ды мастацтва? Прывядз³це прыклады.

2.Як³м³ здольнасцям³ звычайна валодае таленав³ты чалавек — мастак, музыкант, паэт?

3.Назав³це вядомых вам беларуск³х п³сьменн³ка¢, мастако¢, кампаз³тара¢, скульптара¢. Пры неабходнасц³ звярн³цеся да «Даведн³ка пра а¢тара¢».

4.Як³х выдатных п³сьменн³ка¢, мастако¢, кампаз³тара¢ ³ншых народа¢ вы ведаеце?

5.Як³я творы мастацтва (л³таратуры, к³но, музык³, жывап³су, скульптуры) вам асабл³ва падабаюцца? Чым?

6.Чаму л³таратура ³ мастацтва вельм³ патрэбны людзям?

7.У чым, на вашу думку, то³цца «чарадзейная с³ла» мастацтва? Чаму мастацк³я творы выкл³каюць так³я глыбок³я перажыванн³?

У ВЕРШАХ I ¡ ПРОЗЕ

Вы, безумо¢на, звярнул³ ¢вагу на тое, што л³таратурныя творы бываюць двух в³да¢. Адны п³шуцца вершам³, друг³я — праза³чнай мовай. Першае, што мы за¢важаем, кал³ чытаем вершаваныя творы, ³х тэкст друкуецца каротк³м³ радкам³ ¢ слупок:

Îé, ç³ìà, dzìà, dzìà!

Весялей цябе Няма! Горка, Санк³, Гоман, Смех.

С³н³ вечар, Белы снег. Усе дзец³ На каньках,

Кольк³ радасц³ ¡ вачах!

Пятрусь Бро¢ка. «З³мовыя малюнк³»

Праза³чныя творы п³шуцца ³ друкуюцца на ¢сю старонку. Сказы могуць быць ³ каротк³я, ³ вельм³ до¢г³я: «З краю лесу стаяла хатка лесн³ка Вас³ля Чурылы. Маленькае акенца хатк³ смутным зрачком паз³рала ¢ поле. Здал¸к яно здавалася во¢чым вокам. Над самым акенцам зв³сала голая вярб³на ³ глуха шумела, ус¸ ро¢на як стагнала» (Якуб Колас. «Вас³ль Чурыла»).

Вершаваныя творы звычайна невял³к³я па аб’¸ме, праза³чныя — значна большыя, часта непара¢нальна большыя: верш — на адну ц³ некальк³ старонак, праза³чны твор — на сотн³ старонак.

Але адрозненне верша¢ ад праза³чных твора¢ не тольк³ ¢ ³х знешн³м выглядзе. Розн³ца пам³ж ³м³, прычым вельм³ ³стотная, у асабл³васцях ³х мовы. Вершы часцей чытаюцца ¢голас, дэкламуюцца ³ гучаць размерана, урачыста, напе¢на. Гэта ад таго, што яны нап³саны рытм³чнай мовай. Прозу мы звычайна чытаем мо¢чк³. Кал³ ж яе чытаць уголас, яна ¢спрымаецца як звычайная, спакойная размова, як паведамленне, ап³санне ц³ разважанне аб бача- ным або чутым пра нейкага чалавека або нейкую падзею, выпадак з жыцця. ²накш кажучы, у прозе мова свабодна арган³заваная, гучыць звыкла, натуральна, а ¢ вершах яна строга падпарадко¢ваецца рытму. Чытаючы верш, мы выразна адчуваем, як голас ра¢намерна то ¢звышаецца, то пан³жаецца, н³бы адб³вае такт, н³бы перадае нейк³ музычны найгрыш сугучнасцю канчатка¢ радко¢ — рыфмай.

Аднак ³ гэтыя асабл³васц³ не да канца вызна- чаюць розн³цу пам³ж вершам³ ³ праза³чным³ творам³. У вершах многа розных вобразных выраза¢,

паэтычных пры¸ма¢ — пара¢нання¢, эп³тэта¢, метафар, гукавых па¢тора¢, пытальных або кл³чных сказа¢, як³я робяць верш напо¢неным моцным³ ¢ражанням³, перажыванням³, а яго мову — надзвы- чай эмацыянальнай, узрушанай.

У праза³чных творах так³я сродк³ ³ пры¸мы таксама ¢жываюцца, але больш рэдка, мы ³х як бы ³ не за¢важаем. Гало¢нае ¢ прозе — стварэнне карц³ны жыцця, дакладнае, хоць таксама вобразнае, ап³санне жыцц¸вага факта ц³ эп³зоду, паводз³н ча- лавека. Н³бы на карц³не жывап³су, наша ¢вага спыняецца не тольк³ на дадзеных буйным планам ф³гурах людзей ц³ прадметах, але ³ на розных падрабязнасцях — рысах твару, дэталях адзення, ³ншых штрыхах, што характарызуюць героя або канкрэтныя абстав³ны яго жыцця, побыту.

Вершы ³ проза разам складаюць тое, што мы называем мастацкай л³таратурай, але гэта два розныя в³ды л³таратурнай мастацкай творчасц³.

1.Чым адрозн³ваюцца вершаваныя творы ад

?праза³чных па знешн³х адзнаках?

2.У чым адметнасць мовы верша¢ ³ мовы праза³чных твора¢?

3.Чым адрозн³ваюцца паэтычныя творы ад праза³чных па спосабах ³ сродках, пры¸мах паказу жыцця?

4.Прыгадайце вершы, як³я вы вучыл³ ¢ папярэдн³х класах. Назав³це ¢ адным з ³х вобраз- на-выя¢ленчыя сродк³ ³ вызначце ³х ролю ¢ стварэнн³ мастацк³х вобраза¢.

ЯКУБ КОЛАС

Ручэй

М³ж алешын, кусто¢, Дзе пяе салавей,

I шум³ць, ³ грым³ць Срэбразвонны ручэй.

Як матулька, вярба Х³л³ць гола¢ над ³м. I глядзяцца кусты

Пышным верхам сва³м.

Абступаюць яго Чараты, асака, Падыходз³ць мурог Да яго здаляка.

Часам зорка ¢начы На яго к³не зрок, I хмурынка не раз Заз³рне ¢ руча¸к.

I сх³ляе трава

Над ³м пасмы-брыжы. А ¸н, жэ¢жык-пястун,

Гучным смехам дрыжыць.

То заскочыць у гай, То курган аба¢е, Дзе сярдз³та бубн³ць, Дзе лагодна пяе.

Люба слухаць той спе¢, Несц³ханы, густы,

I пад песн³ яго Адпачынеш ³ ты.

1.Як³м убачы¢ паэт ручэй? Як³я вобразы, ство-

?раныя а¢тарам, падал³ся вам найбольш ц³кавым³?

2.Як³я радк³ верша вам асабл³ва спадабал³ся? Як за ³м³ па¢стае асоба паэта?

3.Прачытайце верш яшчэ раз уголас, выдзяля- ючы склады пад нац³скам. Кольк³ так³х нац³скных складо¢ у кожным радку? У якой паслядо¢насц³ па¢тараюцца яны ¢ вершы?

4.Што яшчэ надае мове верша рытм³чнае гу- чанне? Ц³ адчул³ вы сугучнасць складо¢ у канцы радко¢? Як яна называецца? Прачы- тайце словы, як³я рыфмуюцца.

5.Чым дасягаецца мастацкая выразнасць мовы? Вып³шыце з верша самыя яскравыя ³ маля¢н³чыя выразы, вызначце паэтычныя пры¸мы, дайце ³м азначэнне (эп³тэт, адуха¢- ленне, увасабленне, пара¢нанне), паспрабуйце растлумачыць ³х ролю ¢ стварэнн³ вобраза ручая. Як яны ¢плываюць на настрой верша?

6.Складз³це пейзажную замал¸¢ку на тэму верша. Выкарыстайце, па магчымасц³, наступныя эп³тэты: срэбразвонны, паспешл³вы, гаманк³, бесклапотны.

7.Праслухайце ¢ зап³се песню кампаз³тара М. Чурк³на «Ручэй» на словы гэтага верша. Пара¢найце ¢ражанн³ ад верша ³ песн³.

ТАРАС ХАДКЕВ²Ч

Êðûí³÷êà

(Урывак)

Чалавек сядзе¢ на кра³ кручы1 над Дзв³ной. Круча тут абрывалася стромкай карычневай сцяной ³ тольк³ ¢н³зе, пры самай рацэ, заканчвалася пакатым ша¢кав³ста-зял¸ным сх³лам. I там, ун³зе, ля купк³ раск³дз³стага вербалозу, булькатала крын³чка. З кручы яна здавалася люстэркам, намнога святлейшым, чым вада ¢ Дзв³не. Але люстэрка тое, кал³ прыгледзецца ¢важл³ва, не было застылае. Яно жыло, варушылася, перал³валася цераз н³жэйшы край, ³ ³мкл³выя струменьчык³ праклал³ ¢ траве ³ прыбярэжным пяску ра¢чук³ да Дзв³ны...

Крын³чку Петрык веда¢ зда¢на. Кольк³ ¸н папап³¢ вады з яе, бегаючы ¢летку з хлапчукам³ па ¢збярэжжы! Пад вербалозам бы¢ уб³ты ¢ зямлю альховы калок ³ на яго надзеты карэц2, зроблены з бяросты старым пастухом Н³чыпарам. Але прыемней было п³ць не з карца, а прыл¸гшы грудзьм³ на край крын³чк³. П’еш крыштальнай чысц³н³ ваду ³ бачыш, як глыбока на дне варушацца жв³р ³ каменьчык³, н³бы нехта нябачны гуляе з ³м³, ³ чуеш, як плюскоча крын³чка, быццам яна разма¢ляе з табой. Вада ж сцюдз¸ная, смачная, нап’ешся ³ ад- чуваеш, як у цябе прыбав³лася бадз¸расц³ ³ с³лы.

_________

1 Êðó´ча — абрыв³сты, круты бераг рак³.

2 Êàðý´ц — самаробны (з кары дрэва) кубак, кона¢ка для п³цця вады.