Бел литерат - учебник 7 класс

Кольк³ травы, л³ствы, с³нявы! —

Хоць сэрца насцеж разгортвай. А каб яшчэ ды бы¢ жывы кожны чацв¸рты!

?1. Як³я пачуцц³ ¢зн³кл³ ¢ вас пры чытанн³ твора? Чым ¸н вас ураз³¢?

2.Як бы вы ахарактарызавал³ яго змест ³ гу- чанне: сумнае, балючае, журботнае, жаласл³вае, пакутл³вае, прыгнятаючае, траг³чнае, тужл³вае, цяжкое, шчымл³вае, урачыста-жа- лобнае ц³ якое ³ншае?

3.Знайдз³це па¢торы ³ рытарычныя пытанн³

(Вы бачыл³ лес? Вы бачыл³ бор?) ³ растлумачце ³х ролю ¢ вершы.

4.Адзначце асабл³васц³ зместу ³ формы твора, як³я характэрны для рэкв³ема. (Пры неабходнасц³ звярн³цеся да «Сло¢н³ка».)

5.Растлумачце словы паэта: Зямля мая бой прымала ад стара ³ да мала, ад стогадовага Талаша да Казея — малыша. Хто так³я Талаш ³ Казей? Як³х яшчэ героя¢ вайны з фашызмам вы ведаеце?

6.Як³я пачуцц³ выкл³кае ¢ вас заключная частка твора «Эп³лог», пададзеная ¢ форме «¢рока спражэння»? Ц³ згодны вы з меркаваннем, што ¢ гэтай частцы нашы балючыя перажыванн³ набываюць асабл³вую вастрыню дзякуючы пры¸му кантрасту: «я ³ду», «я пяю», «а ¸н не ³дзе — ¸н м¸ртвы»? Абгрунтуйце свой адказ.

7.З якой ³нтанацыяй трэба чытаць твор, каб перадаць яго змест? Падрыхтуйцеся да выразнага чытання сам³ або размяркуйце яго па частках: пяць частак — пяць чытальн³ка¢.

8.Праслухайце ¢ зап³се музычны твор «Рэкв³ем» Д. Кабале¢скага ¢ выкананн³ дз³цячага хору або вакальна-с³мфан³чную паэму беларускага кампаз³тара Г. Вагнера «Вечна жывыя». Пара¢найце ¢ражанне ад музычных твора¢ ³ твора паэтычнага: як³ з ³х уздзейн³- чае на вас найбольш моцна?

9.Да чаго закл³каюць гэтыя творы?

Í²Ë Ã²ËŲ×

Ìàö³

ߢзыходжу на двор,

ßкажу ¸й: «Са святам!» —

I цалую зна¸мыя родныя вусны, I бяру пад руку,

I ³ду з ¸й у хату, Дзе ад прыпечка б’е Дух гарачы капусны.

Я гляджу ¢ яе вочы, Што свецяцца шчасцем, Гладжу рук³ сух³я, Прапахлыя зеллем,

I х³люся да сэрца...

А трэба б упасц³ Перад ¸ю — нядужнай, с³вой — На кален³...

Âî÷û ìàö³!

У до¢г³я з³мн³я ночы Вы над нам³ Вяс¸лым³ зоркам³ ззял³,

Вы ¢ нясцерпнай дрымоце Зл³пал³ся, вочы,

I ¢ñ¸ æ óñì³õàë³ñÿ íàì, Çàáà¢ëÿë³...

Ðóê³ ìàö³!

Вы ¢ працы не знал³ прынук³, Вы нас³л³ штогод Мазал³´, ÿê áàá³íû1, Вы аж ныл³ увечары, М³лыя рук³, Спав³ваючы нас

Перад сном галуб³ным.

Сэрца мац³!

Наш боль бы¢ тва³м, Не ³начай, Сорам наш

Ты нас³ла вял³зарным горам, Кропля ж кожная Радасц³ светлай дз³цячай Напа¢няла цябе, Разл³валася морам...

А цяпер ¸й —

Адно б на сынка наглядзецца...

_________

1 Ад расл³ны боб — адно вял³кае зерне.

Жаль, ³ горыч, ³ боль Мне душу прац³нае: Як жа позна,

Як позна — люб³мыя дзец³ — Мы ня¢дзячнасць сваю Разумець пачынаем...

1.Як³м пачуцц¸м прасякнуты твор? Чым вас

?кранае споведзь сына?

2.Назав³це выкарыстаныя а¢тарам мастацк³я сродк³, як³я дапамагаюць перадаць пачуцц³ да мац³?

3.Сфармулюйце тэму верша.

4.Вызначце мастацкую ролю шматкроп’я ¢ канцы кожнай страфы.

5.Ахарактарызуйце гало¢ную гера³ню твора.

6.Як вы разумееце наступныя радк³:

Як жа позна, Як позна — люб³мыя дзец³ —

Мы ня¢дзячнасць сваю Разумець пачынаем...

7.Ц³ часта вы выказваеце свае пачуцц³ самаму дарагому чалавеку?

ÂÀѲËÜ ÇÓ¨ÍÀÊ

ßса шляхо¢ дал¸к³х...

ßса шляхо¢ дал¸к³х ³ цяжк³х Дамо¢ гасц³нца¢ прывязу так³х: З паклонам бацьку — Мужнасць ³ адвагу; Братам — па-брацку:

Да пал¸та¢ прагу; На завушн³цы для малой сястрычк³ — Дзве з³хатл³выя Смяшынк³-зн³чк³; Ласкавай жонцы — Зорак на карал³; Сынам — сто сонца¢ Неадкрытых

I ñòî äàëÿ¢...

I кожны будзе ¢ захапленн³, мус³ць...

...Дзень добры, мама,

âîñü ³ ÿ,

вярну¢ся...

?1. Як³я пачуцц³ хвалююць а¢тара верша?

2.Якой уя¢ляе сваю сустрэчу з родным³ людзьм³ герой вершаванага твора? Як³я падарунк³ прывязе ¸н сва³м бл³зк³м? Чым абумо¢лены так³ выбар?

3.Як раскрываюцца аднос³ны героя да сва¸й сям’³ праз яго жаданне падараваць ³м усю прыгажосць свету?

4.Як³ сэнс прыхаваны ¢ радках:

...Дзень добры, мама, вось ³ я,

вярну¢ся...

5.Выкажыце свае аднос³ны да сло¢ Р. Барадул³на: «² кал³ б была воля мая на тое — пача¢ бы я азбуку менав³та з л³тары М: як

³¢с¸ на зямл³, ус¸ ¢ нас пачынаецца з мац³. Ус¸ ад мац³, ус¸ з-пад матчынага сэрца...

Мац³ адна, мац³ незаменная... Мац³ адна, як

³Ðàäç³ìà».

Падтэкст у паэтычным творы

Сакрэты ¢ паэз³³ розныя ³ часта нечаканыя. Перад вам³ два вершы: «Мац³» Н. Г³лев³ча ³ «Я са шляхо¢ дал¸к³х...» В. Зу¸нка. Ц³ ¸сць у ³х штосьц³ агульнае ¢ тэме, у гало¢най думцы?

Некаторыя скажуць, што гэта творы зус³м розныя, нават у чымсьц³ супрацьпаста¢ляюцца адз³н аднаму. I сапра¢ды... Першы з ³х — гэта хвалю- ючы маналог пра мац³ як самага дарагога чалавека, пра бязмежную любо¢ да яе, сыно¢нюю ¢дзяч- насць, хоць ³ запознена выказаную. А друг³ — спакойны аповед пра тое, як сын вярну¢ся з дал¸кага падарожжа, як ¸н шчодра «адорва¢» гасц³нцам³ бацьку, брато¢, сястрычку, жонку, сыно¢. I тольк³ пасля ¢сяго, так коратка, як бы ня¢знак, пав³та¢ся з мац³.

Але хто так падума¢ — памыл³¢ся. Друг³ верш таксама пра мац³. З так³м³ ж сардэчным³, шчырым³ ³ хвалюючым³ думкам³ ³ пачуццям³. Тольк³ гэтыя пачуцц³ выказаны ³накш — у апошн³м сказе верша. Дакладней, яны тут не проста выказаны, а як бы стоены пам³ж словам³, прыхаваны за ³м³. Мы ³х угадваем у ³нтанацы³, у па¢зах пам³ж словам³, бо падрыхтаваны да гэтага ¢с³м папярэдн³м зместам верша.

Верш В. Зу¸нка «Я са шляхо¢ дал¸к³х...» выразна падзяляецца на дзве частк³. У першай (яна займае амаль увесь тэкст, за выключэннем апошн³х трох радко¢) герой гаворыць пра гасц³нцы родным ³ бл³зк³м. Тон размовы тут радасны, але як бы несур’¸зны: кожнаму герой дорыць незвычай-

ныя падарунк³. Бацька хаце¢, каб сын бы¢ смелы ³ мужны, — сын прыв¸з яму «мужнасць ³ адвагу», братам — «да пал¸та¢ прагу», сястрыцы — «смяшынк³ зн³чк³», жонцы — «зорак на карал³», сынам — «сто сонца¢ неадкрытых!..».

Але вось заключная частка верша — сустрэча з мац³. Герой быццам разгуб³¢ся, да сл¸з узрушы¢ся, ³ ¢жо зус³м без ранейшай вяс¸ласц³, сц³шаным, перарыв³стым голасам кажа:

...Дзень добры, мама, вось ³ я,

вярну¢ся...

У гэтых некальк³х словах чуецца вельм³ многае: ³ шчымл³вая радасць сустрэчы, ³ невыказная пяшчота да мац³, што перапа¢няе сэрца сына, ³ ¢сведамленне таго, што найлепшы падарунак мац³ — гэта ¸н сам, яе сын, як³ шчасл³ва вярну¢ся «са шляхо¢ дал¸к³х ³ цяжк³х». Апошн³ сказ верша невыпадкова дзел³цца на тры радк³ (вядома, не тольк³ ¢ нап³санн³, але ³ ¢ выма¢ленн³, пры чытанн³) вельм³ змясто¢ным³ па¢зам³.

I вось тут раскрываецца яшчэ адз³н сакрэт паэз³³ — незвычайная сц³сласць ³ разам з тым змясто¢насць яе твора¢, шматзначнасць кожнага слова, кожнага гука, нават па¢зы ¢ вершы. Ус¸ тут можа набываць асабл³вае значэнне: не тольк³ думка, што заключана ¢ словах, але ³ тое, што «¢тойваецца» за ³м³, што не выказваецца, а падразумяваецца. Так узн³кае падтэкст, ³ спрактыкаваны чытач паэз³³ адразу яго адчувае ³ ¢спрымае.

Творы паэз³³ надзвычай багатыя розным³ вобразным³ выразам³ — пара¢нанням³, метафарам³, паэтычным³ ф³гурам³. Гэта роб³ць ³х мову вельм³ шматзначнай, патрабуе пры анал³зе асабл³вай уваг³ да кожнай умо¢насц³, падрабязнасц³.

I асабл³ва ¢с¸ гэта важна, кал³ мы чытаем так³ твор уголас, хочам перадаць сва³м слухачам усе адценн³ яго зместу. Не тольк³ тыя, што выма¢ляюцца словам³, але ³ тыя, што схаваныя за словам³. Яны перадаюцца пры чытанн³ з дапамогай адпаведнага тону, ³нтанацы³ (вяс¸лай, сумнай, узбуджанай або сц³шанай), выразу вачэй або твару (вяс¸- лага, жарта¢л³вага або сур’¸знага, гне¢нага ц³ абыякавага, ра¢надушнага), а гэта значыць ³ пры дапамозе адпаведнай м³м³к³, а таксама адпаведных руха¢ галавой, рукам³ — жэста¢ (жэстыкуляцы³). Так³м чынам, спосаб паказу жыцц¸вай з’явы, кал³ важныя думк³ ³ пачуцц³ не выказваюцца непасрэдна, адкрыта, а як бы стоены за ³ншым³ словам³, угадваюцца па ³нтанацы³, нам¸ку, ³ ¸сць падтэкст.

?1. Яшчэ раз прачытайце вершы, прысвечаныя мац³. Ведаючы «сакрэты» аднаго ³ другога верша, паразважайце над пытаннем, як парознаму можа раскрывацца ¢ паэз³³ адна ³ тая ж тэма.

2.Прыгадайце творы, у як³х падтэкст выконвае важную мастацкую ролю.

3.Назав³це вершы, прысвечаныя мац³, як³я вы чытал³ ³ як³я вам вельм³ спадабал³ся.

ЯКУБ КОЛАС

Дзядзька-кухар

(Урывак з паэмы «Новая зямля»)

Наш дзядзька, м³лы наш Антон³, ¡ дз³цячым часта бы¢ палоне; Вось так гуртом яго абсядуць

I час работы яго крадуць; Нас³ «катла», кажы ³м казк³, ²дз³ на попла¢ з ³м³ ¢ краск³, Давай адказы на пытанн³, Тлумач ты ³м ус¸ дазвання:

Адкуль, з чаго дзе што бярэцца, Вось гэта, тое як завецца

I чаму так, чаму не гэтак? Прых³лен дзядзька бы¢ да дзетак. ¨н бы¢ наста¢н³кам, суддз¸ю, Кал³, бывала, м³ж сабою Паспораць дзетк³ ц³ паб’юцца, Дык да каго тады звярнуцца, Як не да дзядзьк³, да Антося?

Ох, сла¢на з дзядзькам ³м жылося! Яшчэ замецьце, што з малым³ ¨н разма¢ля¢, як са старым³,

I з ³м³ радз³¢ся, спрача¢ся — Як ро¢ны з ро¢ным³ трыма¢ся!

Кал³ ж хто часам з ³м не зладз³ць, То дзядзька тольк³ вус пагладз³ць, Але не скажа ¸н н³чога, Бо веда¢, чым даняць малога, —

Гаворыць з тым, з к³м дзядзька ¢ згодзе.

— Кал³ так³ ¸н, ну, то годзе! —

I дзядзька змо¢кне, пачакае К³сет дастане ³ закурыць

I вочы чутачку прыжмурыць, Як бы ³ ¢ памяц³ не мае Таго, што з хлопцам пасвары¢ся.

— А як ав¸с наш урадз³¢ся? Схадз³ць бы ¢ Л³пава пабачыць! — ¡жо знаюць дзец³, што то значыць Гаворка дзядзькава такая, Куды ¸н вуды зак³дае:

У Л³пава пайсц³ з ³м! Божа!

I хто ¢стаяць прад гэтым зможа? Ды гэта ж — свята, ягамосц³1! Набок тут норавы ³ злосц³!

I мякк³м роб³цца паганы — Хоць ты яго кладз³ да раны. Адно вазьм³ яго з сабою, Усюды пойдзе за табою

I ¢с¸ забудзе, ¢с¸ даруе,

На дзядзьку больш не засярдуе.

Àчым жа Л³пава так м³ла? Чым так дзяцей яно ман³ла? I што за Л³пава такое?

Àгэта — поле маладое

Сярод лясо¢, як ск³нуць вокам; На тым абшары на шырок³м, Раскошна н³вы красавал³, А ¢ ³х м³ль¸ны красак ззял³, Як бы на небе тыя зорк³.

_________

1 Ягамо´сц³ — яго, ваша м³ласць (форма звароту да кагонебудзь).