Бел литерат - учебник 7 класс

нае хаты, вось-вось увойдзе. Тэкля ¢зн³мае гола¢, слухае ³ сапра¢ды чуе няпэ¢ныя крок³ на ганку ³ ц³х³ каротк³ стук. ¨н! Старая ¢зн³маецца на печы, спускаецца ³, сцягну¢шы за сабою вато¢ку, таропка бразгоча зашчапкай. Яна расчыняе дзверы сенца¢ — у твар ¸й б’е в³льгаць ³ холад восеньскай ночы, на¢кола ц³шыня ³ цемра. На ганку н³кога, на панадворку змрок. З хв³л³ну яна ¢з³раецца ¢ ноч, слухае, ³ сэрца яе зно¢ захлынаецца ад роспачы, не хоча н³як пагадз³цца з крушэннем надзе³. Асцярожна мацаючы ботам³ гразк³ дол, яна заходз³ць за рог, до¢га ¢глядаецца ¢ вул³цу — н³дзе н³кога.

Потым яна вяртаецца ³ зно¢ ляжыць на печы з расплюшчаным³ вачыма ³ слухае, слухае ¢сю ноч. Пад ранак жанчына ¢с¸ ж засынае ³ н³бы ¢ працягу сва³х думак бачыць дз³восны сон.

Бачыць яна: н³бы настае новы, за¢трашн³ дзень — дзень нараджэння Вас³льк³. Яна нешта зав³хаецца на панадворку ³ ¢с¸ паз³рае на дарогу, чакае ³ пэ¢на ведае, што с¸ння пав³нен з’яв³цца ¸н, яе надзея. Жанчына ¢с¸ рыхтуецца да гэтай сустрэчы, але чамусьц³ няма радасц³ на яе сэрцы ад хуткага спаткання — нешта зам³нае ¸й, гэтай радасц³. Урэшце чаканне сустрэчы ³ зус³м зн³кае. Жанчына пал³ць у печы, ¸й памагае дачушка Марыська. Яны пякуць бл³ны ³ м³ж справай ласуюцца святочным наедкам, зус³м забы¢шыся ¢жо пра Вас³льку ³ яго хуткае вяртанне. I раптам суседская Ульянка стукае ³ нешта крычыць у акно — Тэкл³ не чутна сло¢, але яна здагадваецца, што гэта вяртаецца ¸н. Старая выбягае з хаты ³ бачыць, як на той жа дарозе, што ³ шаснаццаць год назад, ³дзе яе сын, яе дараг³ Вас³лька. Але ¸н ³дзе вельм³

марудна, часта спыняецца, станов³цца на кален³ — з ³м штосьц³ здарылася, яму, в³даць, вельм³ цяжка. Мац³, ахопленая нястрымным роспачным хваляваннем, на¢прастк³, праз бульбян³шча ³ гразь, у адной кофце, без хустк³ бяжыць насустрач сыну. Яна ¢жо ведае, што нешта страшнае, непапра¢нае здарылася з яе Вас³лькам. Жанчына, галосячы, падбягае да сына — ¸н, пры¢зня¢шыся на руках, ляжыць на дарозе, ³ яго малады, так³ ж, як ³ шаснаццаць год назад, без н³воднай маршчынк³, твар спагадл³ва ¢см³хаецца. Але што гэта? Чаму ¢ сына няма н³ рук, н³ ног, замест ³х адны тольк³ каротк³я кульцяпк³? I чаму кро¢ на яго п³лотцы з маленькай зял¸най зорачкай? Мац³, млеючы ад жаху, хапаецца за сына, прабуючы ¢зняць, ³ галос³ць, а ¸н спакойна так кажа: «Н³чога, мама, ус¸ благое скончылася. Цяпер жыць будзем...»

А потым яна бачыць яго ¢ роднай хаце, быццам ¸н сядз³ць на покуц³ ³ ¢жо не ¢ чырвонаармейскай форме, а ¢ шэрым п³нжачку, як³ справ³¢ перад вайной, ³ сур’¸зна кажа мац³: «Ну ³ н³чога, хоць я ³ заг³ну¢, але зно¢ жывы».

Ад нясцерпных жаха¢ яна прачынаецца на досв³тку ³, зняс³леная ад перажытага за ноч, нерухома ляжыць, не ведаючы, што ³ падумаць. Яна прыпам³нае сон, удумваецца ¢ яго адметныя драбн³цы, зно¢ пакутуе ад такога выразнага, свежага ¢ пачуццях в³дов³шча, ³ чым далей, тым болей у старой мацнее ¢пэ¢ненасць, што ¸н вернецца. Гэтая ¢пэ¢- ненасць ³ жаданне, каб ус¸ здзейсн³лася, ужо не даюць старой чакаць у бяздзейнасц³, яна ¢зн³маецца, хуценька нак³двае на плечы сваю св³тку. У хаце сцюдз¸на, ужо да¢но ³ зус³м астыла печ, у вокнах

с³нее свежы ранак, ³ Тэкля к³даецца да таго, з разб³тай шыбай, каб убачыць дарогу. Але дарог³ яшчэ не в³дно, ледзь-ледзь цямнее пад н³зк³м хмарным небам пусты пагорак — ³ ¢с¸. Старая сно¢дае па хаце, не ведаючы, што раб³ць, за што ¢зяцца, а думк³ яе — на той дарозе ³ сэрца ¢с¸ больш ахопл³вае нецярпл³васць. Яна ¢жо верыць, што ¸н недзе вяртаецца, ³ ¢весь час то падбягае да акна, то выходз³ць на панадворак ³ да болю ¢ вачах уз³раецца ¢ шэрую далячынь.

Кал³ добра разв³днела, Тэкля ¢жо не магла стрымаць сябе ³, выйша¢шы на вул³цу, пачала ¢глядацца ¢ дарогу. Спачатку там было пуста, потым з’яв³лася нейкая фурманка, на ¸й сядзел³ двое муж- чын ³ кабета. Старая ¢с¸ ¢глядалася ¢ ³х — п³льна ³ до¢га, захлынаючыся ад нецярпл³васц³, а яны, бесклапотна гутарачы аб нечым ³ перасмейваючыся, так ³ м³нул³ в¸ску. Потым зно¢ на дарозе до¢га не было н³кога, аж пакуль здал¸к не паказалася нейкая адз³нокая постаць. Яна з’яв³лася, паматлялася на краяв³дзе ³ недзе зн³кла. У Тэкл³ адразу адарвалася нешта ¢нутры, тупа ¢дарыла ¢ гола¢ здагадка: «¨н!» Яна прыгледзелася яшчэ ³ ¢жо не магла стрымацца. Не зачын³¢шы нават сенца¢, у бах³лах набасанож старая хутка пайшла па дарозе. Спачатку яна абм³нала гразь, паз³раючы то пад ног³, то на пагорак, потым прыбав³ла кроку ³ ¢жо не разб³рала дарог³. У н³з³не ля калдоб³н, кал³ зн³к з вачэй пагорак, яе ахап³ла трывога. Здалося жан- чыне, што яна позн³цца, што ¸н упа¢ там ³ ляжыць пакалечаны, ³ мац³, цяжка дыхаючы, к³нулася подбегам.

Сэрца яе ледзь не разрывалася ад гора ³ напружання, пакуль яна выйшла з лагчыны. Вось-вось, здавалася, яна ¢бачыць яго, як у тым сне, на дарозе, зняможанага, пакалечанага. Яна, захл³паючыся ад стомы ³ хвалявання, узлезла на пагорак, але дарога была пустая. Гэта было першае расчараванне, але яно не пах³снула веры жанчыны. А можа, ¸н далей, можа, за парасн³кам³ ц³ ¢ Лужку, думалася ¸й, ³ старая, не спыняючыся, бегла далей.

Над шырок³м³ прасцягам³, ралл¸й ³ голым³ пералескам³ непрыкметна зача¢ся сумны восеньск³ дзень, было ветрана ³ сцюдз¸на. Н³зкае неба по¢- н³лася цяжк³м³ азызлым³ хмарам³ — яны суцэльным бясконцым статкам плыл³ з захаду, несучы першы заз³мак.

Тэкля не спын³лася н³ на пагорку, н³ ля парасн³ка¢, яна не магла ¢жо суц³шыць хады — ус¸ ¢ ¸й ³рвалася наперад, туды, адкуль яна чакала яго. Увесь час здавалася старой, што вось-вось яна дасягне горк³ ц³ абм³не хмызняк ³ ¢бачыць яго, ³ жанчына ¢с¸ прыба¢ляла хады.

Але ¸н не паказа¢ся н³ з-за горк³, н³ з-за парасн³ка¢, а с³лы старой пачал³ слабець. Адз³н раз яна прытул³лася да тэлефоннага слупа, н³бы ¢першыню здз³в³¢шыся марнасц³ надзе³, з³рнула назад, наперад. Як добра, падумала старая, што бацька пахаваны дома, на вясковых мог³лках, што ¢ яго дагледжаная маг³лка, а дзе ¸н? Дзе пахаваны ¸н? — нема крычала яе душа. Ня¢жо сапра¢ды ¢с¸ скон- чана ³ н³кол³ ¸й не дачакацца яго ³ давядзецца падацца ¢ чужыну да зяця?.. Але чаму пахаваны? Не можа быць, каб пам¸р ¸н, ¸н пав³нен жыць, ¸н ³дзе гэтай дарогай, дык трэба спяшацца сустрэць

яго. I яна шкандыбала па граз³ ¢ невядомую далеч дарог³.

Апо¢дн³ м³нула зна¸мыя мясц³ны, вядомыя в¸ск³. Дарога ¢с¸ в³лася ¢ восеньск³х прасторах, ус¸ з прагнасцю аз³рала яе мац³, але яго не было н³дзе. Яна ¢с¸ ³шла, але вельм³ знемагла ¢жо, часта адпачывала на ¢змежках, ля слупа, на камянях. Спын³цца яна не магла, не магла ³ вярнуцца: ¸й здавалася, што жыцц¸ яе сына — у той дарозе.

А то ¸й сустрэ¢ся трактар, ¸н цягну¢ вял³зную чырвоную малатарню, а на ¸й ³ на трактары сядзел³ некальк³ хлопца¢. Старая саступ³ла з дарог³ ¢бок ад грукату ³ лязгу ³ ¢важл³ва агледзела седако¢. Адз³н, што сядзе¢ збоч трактарыста ¢ каб³не, зда¢ся ¸й неяк вельм³ падобны да яе Вас³льк³; трактар праеха¢, а яна ¢с¸ глядзела ¢след. Хлопец у расшп³ленай вато¢цы на малатарн³ нешта крыкну¢ ¸й ³ засмяя¢ся — яна не пачула яго сло¢, але ча- мусьц³ аж схамянулася ад яго маладога свавольн³цкага смеху.

Пад вечар яна ¢жо ледзь брыла дарогай, спынялася, задыхалася ад стомы. Старэчы поз³рк, што так натхн¸на в¸¢ яе ¢далеч, пагас пакрысе, як пагасла ³ яе нясцерпная надзея сустрэць яго. I ¢с¸ ж яна з дрыготк³м сэрцам уз³ралася ¢ дарогу з-за кожнай паваротк³.

Урэшце беспадста¢ная вера жанчыны пачала марнець. Ус¸ часцей вярталася думка, што дарэмныя яе надзе³, бескарысны клопат. Не прыйдзе ¸н с¸ння ³ н³кол³, бо яго няма ¢жо на белым свеце. Ус¸ бы¢ зман, пустыя спадзяванн³, ³ яна прагла тольк³ даведацца, дзе пахаваны яе сын. Гэта было ³ншае пытанне, але яно апанавала мац³ з гэткай ж

нязмернай с³лай, як ³ тое, што датычылася яго жыцця.

У небе ¢с¸ гусцел³ барвовыя хмары, яны не плыл³ цяпер, а зб³рал³ся, то¢п³л³ся над прасторам³, быццам здума¢шы нешта нядобрае. Расплыва¢ся з-за краяв³ду с³няваты змрок, далячынь сцямнела, насуп³лася ¢ прадчуванн³ непагадз³. Пэ¢на, бл³з³¢ся вечар ц³ мо ад хмар цямнела да часу. На с³верным ветры зам³льгал³ рэдк³я сняжынк³.

Тэкля некуды ³шла, ужо ³ сама не ведала, куды ³ па што. Ус¸ больш апано¢вал³ яе роспач ³ гора, яна ведала пэ¢на, што шчасце не спаткае яе на гэтай дарозе. Але не магла яна ³ вярнуцца назад — не было ¢жо с³лы ¢ яе на тое вяртанне.

Дарога прывяла старую ¢ нейк³ лясок. Абапал шляху цесна стаял³ елк³, шумел³, гул³ ¢ ветранай выс³ ³х верхав³ны. На доле шамацела змеценае ¢ каля³не л³сце, бл³шчал³ лужыны рудой, мутнай вады. Тэкля ³шла па дарозе, абап³раючыся на к³й, ледзь пераступаючы збалелым³, натруджаным³ нагам³. Аднак лес не¢забаве скончы¢ся, дарога пабегла ¢н³з да самотнай пустой лугав³ны, ³ жанчына, схамяну¢шыся, раптам спын³лася.

На пагорку, збоч ад дарог³, на ¢злеску незвы- чайна ярка ³ чыста неяк у гэты халодны восеньск³ вечар бяле¢ каменны абел³ск з зоркай наверсе — звычайны вайсковы помн³к тым, хто не дайшо¢ да Берл³на. Х³стаючыся ад горк³х прадчування¢, што хлынул³ ¢ яе душу, Тэкля сышла з дарог³ ³, узн³маючы нагам³ некрануты пласт шапатл³вага л³сця, падалася да помн³ка.

¨н бы¢ дагледжаны, падпра¢лены ³ няда¢на пабелены, гэты журботны напам³нак вайны. Невял³-

кая маг³лка з завялай травою ³ высахлым³ немудрагел³стым³ вянкам³ старанна падра¢няна; пагабляваныя штыкец³ны агароджы афарбаваны зял¸най фарбай — як ³ належыць вайско¢цам. На адным баку абел³ска чарнела ¢мураваная ¢ яго дошчачка з не дужа зграбна нап³саным³, але выразным³ л³тарам³ — сп³сам пахаваных байцо¢. У роспачы пав³сшы грудзьм³ на агароджы, старая ¢п³лася ¢ гэтыя радк³ жалобных сло¢.

Не, яго не было тут. «Лейтэнант Авяр’яна¢, гварды³ старшына Кузняцо¢, радавыя Бондара¢, П³л³пенка, Чарных ³ ³ншыя». Але хто ж гэтыя ³ншыя, чаму не нап³саны ³хн³я ³м¸ны? А можа, ³ ¸н тут у л³ку гэтых невядомых «³ншых»?

Яна ¢жо не магла ³сц³ адгэтуль, учап³лася рукам³ ¢ халодныя штыкец³ны, ³ з глыб³н³ яе жарам гарэ¢шых грудзей вырвалася страшнае пытанне:

— Сыночак мой, дзе ж ты?

Чарнела неба ад хмар, шуме¢ голым веццем узлесак, стыла шэрая далячынь. До¢га яшчэ ляцела на ветры тое яе запытанне, ³ нема крычала матчына сэрца ад нясцерпнае раны вайны.

?1. Як³ момант, эп³зод апавядання вас найбольш узрушы¢, усхвалява¢? Чым?

2.Чаму апавяданне называецца «Незагойная рана»? Пра якую рану гаворыцца ¢ творы? Раскрыйце пераносны сэнс гэтай назвы.

3.Асно¢нае дзеянне твора ахопл³вае адны сутк³, але мы з яго даведваемся амаль пра ¢с¸ жыцц¸ старой Тэкл³ ³ яе сям’³. Як³м чынам гэта дасягаецца, пры дапамозе як³х пры- ¸ма¢?

4.Якую ролю ¢ гэтым адыгрываюць успам³ны Тэкл³ пра сыночка Вас³лька? Як³м чалавекам па¢стае Вас³л¸к з гэтых успам³на¢? Як падаецца яго ап³санне-партрэт?

5.Як раскрываюцца душэ¢ныя перажыванн³ ³ пакуты мац³ праз ³ншыя вобразы-перса- нажы апавядання — п³сьманосца, суседк³ Ульянк³, хлопца на малатарн³? Як гэтыя маладыя людз³ рэагуюць на паводз³ны старой Тэкл³? Ц³ разумеюць, ц³ адчуваюць яны душэ¢ную драму мац³, якая страц³ла сына? Абгрунтуйце сва¸ меркаванне, абап³раючыся на тэкст твора.

6.Як раскрываюцца перажыванн³ Тэкл³ праз замал¸¢к³ прыроды (пейзаж), праз ап³санн³ Тэкл³най хаты ³ двара? Прывядз³це прыклады з тэксту.

7.Як³м³ словам³ можна перадаць перажыванн³ жанчыны-мац³, якая страц³ла сына ¢ час вайны: журботныя, цяжк³я, горк³я, балючыя, маркотныя, пакутл³выя, шчымл³выя або як³я ³ншыя? Падбярыце найбольш адпаведныя азначэнн³-с³нон³мы, эп³тэты.

8.Вызначце элементы сюжэта ¢ творы: завязку, кульм³нацыю ³ развязку.

9.Падрыхтуйцеся да пераказу прыкладна па так³м плане:

l Тэкля сячэ дровы;

l сустрэча з п³сьманосцам;

l успам³ны пра апошняе разв³танне з сынам; l Тэкля ³ суседка Ульянка;

l успам³ны, сон Тэкл³ пра Вас³лька;

lнясцерпнае жаданне ¢бачыць сыночка кл³- ча мац³ ¢ дарогу;

lсустрэчы ³ перажыванн³ ¢ дарозе;

lкаменны ïîìí³ê-àáåë³ñê ç ³ì¸íàì³ çàã³íó¢- øûõ;

l«Сыночак мой, дзе ж ты?».

Для пераказу можна ¢зяць тольк³ адз³н з пункта¢ плана, але пастарайцеся быць уважл³вым³ да тэксту, звяртацца да сло¢ а¢тара, яго мастацк³х пры¸ма¢.

10.Да якога жанру можна аднесц³ гэты твор? (Пры неабходнасц³ звярн³цеся да «Сло¢- н³ка».)

11.Для больш выразнага разумення асабл³васц³ апавядання як жанру пара¢найце яго з вершам В. Зу¸нка «З вайны сустрэл³ мацярк³ сыно¢...».

ÂÀѲËÜ ÇÓ¨ÍÀÊ

** *

Çвайны сустрэл³ мацярк³ сыно¢ I выглядал³-радз³л³ нявестак.

А сын яе дадому не прыйшо¢. Прыйшло кароткае:

«Прапа¢ без вестак...»

Сябры пасумавал³, земляк³, Слязу змахнула ¢потайк³ дзя¢чына:

Не вернецца... Знаць, л¸с яе так³...

Ды тольк³ сын для мац³ не заг³ну¢.

Знаходз³ць мац³ тысячы прычын, Чаму так до¢га сын яе ¢ дарозе, Чаму не йдзе разгладз³ць ¸й маршчын I высушыць на родным твары сл¸зы.

Яна м³ж рэча¢ самых дараг³х Кашул³ сына беражна хавае, Святочным дн¸м падо¢гу каля ³х Ста³ць,

гамон³ць з ³м³, плача ³ ¢здыхае...

I ¸й успам³наецца тады,

Як сын каза¢: «Вярнуся, не заг³ну, Чакай мяне... Чакай!..» ²дуць гады,

I кожны дзень чакае мац³ сына.

?1. Як³я пачуцц³ ³ перажыванн³ выкл³ка¢ у вас верш? Як³я яго радк³ па¢плывал³ на вашы аднос³ны да мацярок, што не дачакал³ся з вайны сва³х сыно¢?

2.У якой танальнасц³ лепш чытаць гэты верш?

3.Вызначце тэму твора ³ яго гало¢ную думку.

4.Абгрунтуйце меркаванне, што праза³чны твор «Незагойная рана» ³ верш «З вайны сустрэл³ мацярк³ сыно¢...» раскрываюць пачуцц³ ³ перажыванн³ матуль, але робяць гэта пры дапамозе розных сродка¢ ³ пры¸ма¢.

5.Як³я радк³ з верша можна выкарыстаць у якасц³ эп³графа да апавядання В. Быкава «Незагойная рана»?