Радзіны. Абрад. Песні. (Беларуская народная творчасць) -1998
.pdfы
БЕЛАРУСКАЯ
НАРОДНАЯ
ТВОРЧАСЦЬ
НАЦЫЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМ ІЯ НАВУК БЕЛАРУСІ
ІНСТЫТУТ МАСТАЦТВАЗНАЎСТВА, ЭТНАГРАФІІ I ФАЛЬКЛОРУ ІМЯ К. КРАПІВЫ
БЕЛАРУСКАЯ
НАРОДНАЯ
ТВОРЧАСЦЬ
МІНСК «БЕЛАРУСКАЯ НАВУКА»
1998
НАЦЬІЯНАЛЬНАЯ АКАДЭМ ІЯ НАВУК БЕЛАРУСІ
ІНСТЫТУТ МАСТАЦТВАЗНАЎСТВА, ЭТНАГРАФІІ I ФАЛЬЮЮРУ ІМЯ К. КРАПІВЫ
фР А Д З І Н Ы ф Абрад > Песні
МІНСК БЕЛАРУСКАЯ НАВУКА»
1998
УДК 398(=826)
ББК 82.3(4Бен) Р 12
Серыя заснавана ў 1970 г.
Р э д а к ц ы й н а я к а л е г і я :
В.К. Бандарчык, К. П. Кабашнікаў, A. С. Фядосік (галоўны рэдактар)
Укладанне, сістэматызацыя тэкстаў Г. А. Пятроўскай, апісанне абрадаў Т. I. Кухаронак;
уступныя артыкулы і каменгарыі Г. А. Пятроўскай, Г. В. Таўлай, Т. I. Кухаронак.
Рэ д а к т а р ы :
A. С. Фядосік, Т. А. Дубкова
Рэ ц э н з е н т ы :
кандыдаты філалагічных навук A. I. Гурскі, I. В. Казакова
ISBN 985-08-0137-9 |
© ІМ ЭФ НАН Беларусі. Складанне, 1998 |
БЕЛАРУСКІЯ РАДЗІННЫЯ ЗВЫЧАІ, АБРАДЫ, ВЕРАВАННІ
Традыцыйныя радзінныя звычаі і абрады беларусаў у кан-
цы XIX — пачатку XX ст. уяўлялі сабой стройную сістэму, у
якой знайшлі адлюстраванне разнастайныя бакі народнай культуры, быту, філасофіі, рэлігіі, светаўспрымання і светаасэнсавання. Комплекс традыцыйных радзінных звычаяў і абрадаў у азначаны перыяд складаўся з трох цесна звязаных цыклаў: дародавага, родавага і пасляродавага. У першыя два ўваходзілі звычаі, уяўленні, павер’і, абрадавыя дзеянні, накіра-
ваныя на захаванне цяжарнасці і паспяховае завяршэнне родаў. Пасляродавы цыкл, які быў накіраваны на прыняцце
нованароджанага ў сямейна-грамадскі калектыў, уключаў у сябе звычаі і абрады імянарачэння дзіцяці, наведвання парадзіхі і нованароджанага, выбару кумоў, абраду далучэння
дзіцяці да хатняга ачага, які папярэднічаў царкоўнаму хрышчэнню, а таксама абраднасці, прысвечанай святкаванню
хрэсьбін (хрысцін, ксцін, радзін), ачышчэнню дзіцяці; першаму яго пастрыжэнню, кроку, слову, з’яўленню першага зуба.
Дзіця ў традыцыйнай культуры беларусаў разглядалася як
неад’емная частка прыроды, і яго зачацце, нараджэнне, развіццё і выхаванне падпарадкоўваліся агульным касмічным законам. Веданне нашымі продкамі гэтых законаў абумовіла і з’яўленне шматлікіх перасцярог і правіл паводзін для
жанчыны ў перыяд цяжарнасці, большасць з якіх непасрэдна вынікае са шматвяковага досведу і практычнага сэнсу.
Так, цяжарная імкнулася не падымаць і не насіць вялікага
грузу, не зацягваць моцна спадніцу, а ў час цяжкай працы ў
5
полі падвязваць жывот ручніком ці хусткай, яна асцерагалася і ўдараў у жывот. Цяжарнай раілася як мага больш рухацца і менш спаць, бываць на свежым паветры.
Шматлікія забароны засцерагалі цяжарную ад спалоху, ад магчымых фізічных і псіхічных траўмаў. Па ўсёй Беларусі
цяжарным забаранялася глядзець на пажар, а калі ў жанчыны
ўжо не было іншага выйсця, то нельга было, спалохаўшыся, дакранацца рукамі да свайго цела, бо лічылася, што ў дзіцяці ў адпаведным месцы застанецца вогненная радзімая пляма.
Паўсюль існавала ўяўленне, згодна з якім у прысутнасці
цяжарнай нельга было на ганку секчы дровы, а ёй самой пера-
ступаць праз сякеру, бо магло нарадзіцца дзіця з рассечанай губой («заечай губой»). Цяжарная, выфабаючы печ, прыгатаваную для выпечкі хлеба, не павінна была тушыць галавешку нагамі, каб у нованароджанага не балеў страўнік. Нельга было
прысутнічаць на пахаваннях, глядзець на нябожчыка, бо, згодна
з народнымі ўяўленнямі, дзіця магло атрымаць цяжкую хваробу
на ўсё жыццё ці жоўты хваравіты колер твару. Шырока было распаўсюджана і ўяўленне, што цяжарная не павінна нічога
браць з агню голымі рукамі ці перадаваць штокольвечы праз агонь іншаму чалавеку, бо дзіця магло вырасці злодзеем («будзе ўсё красці, бы з агню хапаць»), Амаль у кожнай нашай вёсцы
вядома наступнае павер’е: цяжарная не павінна садзіцца на край
калодзежа ці несці агонь ад суседзяў у сваю хату, бо дзіця, як падрасце, можа ўтапіцца ці згарэць.
У яшчэ адной фупе забаронаў і вераванняў знайшлі адлю-
сфаванне народныя этычныя, эстэтычныя і некаторыя рэлігійныя, прававыя нормы і погляды. Так, цяжарным нельга было глядзець на пачварных людзей, смяяцца з іх фізічных ці
псіхічных недахопаў, бо дзіця магло пераняць тыя недахопы.
Сфога выконваліся цяжарнымі і наступныя забароны: нельга
было маніць, красці, зайздросціць, лаяцца, каб не нарадзіць
манюку, злодзея, фубіяна, зайздросніка.
Ва ўсіх рэгіёнах Беларусі сфога сачылі, каб цяжарныя не
працавалі ў рэлігійныя святы, не калечылі жаб, не разбуралі ластаўчыных гнёздаў, не рабілі штокольвечы тайком ад мужа ці іншых членаў сям’і, не выкідвалі хлеб. Забаранялася за-
шываць на сабе адзенне, каб не здарыліся цяжкія роды, спя-
шацца пры размове, каб дзіця не заікалася, падстрыгаць валасы, каб не ўкараціць малому розум.
6
Гэты звод правіпаў з’яўляўся складовай часткай сацыяль-
на-псіхалагічнага механізма, які непасрэдна ўздзейнічаў на
цяжарную жанчыну. У час калектыўных работ, у паўсядзён-
ных зносінах адбывалася назіранне за яе паводзінамі, асуджэнне адхіленняў ад агульнапрынятых у дадзенай мясцовасці нормаў і ўяўленняў. Старанна прытрымліваючыся ўсіх мясцовых звычаяў, жанчына набывала ўпэўненасць у паспяховым зыходзе родаў, псіхалагічна была да іх падрыхтавана. Падабенства ўмоў вясковага ладу жыцця, агульнасць сацыяльна-
эканамічных працэсаў садзейнічалі захаванню ў дародавым
цыкле адзінай асновы на ўсёй тэрыторыі Беларусі. Адрозненні выяўляліся не столькі па этнаграфічных рэгіёнах, колыгі ўнутры раёнаў, у выглядзе некалькіх варыянтаў таго ці іншага звычаю, веравання, той ці іншай забароны.
Згодна з народнымі ўяўленнямі, аб наступаўшых родах павінны былі ведаць як мага менш людзей, тады роды прой-
дуць лёгка. Асабліва вялікія пакуты парадзісе, па народнаму меркаванню, магла прынесці дзяўчына. Калі яна незнарок заходзіла ў час родаў у хату, то павінна была расплесці касу, набраць вады ў рот і даць парадзісе, бо інакш роды будуць вельмі цяжкімі. Таму месцам для родаў выбіралі пустую хату, лазню, гумно, варыўню.
Калі накіроўваліся да павітухі, адразалі кавалак хлеба, па-
сыпалі яго соллю. Прыйшоўшы, гаварылі ціхенька: «хадзі, бабулічка, к нам, решта нашай маладусе ня дужа ладна дзелаецца».
Звычайма баба-павітуха тут жа адклікапася на такую просьбу.
У канцы мінулага стагоддзя ў беларускай вёсцы бабайпавітухай была звычайна жанчына стапага веку, часцей за ўсё
ўдава, якая сама перастала раджаць. У тагачасных умовах баба-павітуха была і акушэркай, і дзіцячым доктарам, і дарад-
чыцай парадзіхі, і памочніцай ёй па гаспадарцы ў першыя дні пасля родаў. Адсюль тая павага да бабкі, асабліва калі яе
майстэрства знаходзіла пастаяннае пацвярджэнне ў паспя-
ховым зыходзе родаў.
Павітуха дапамагала парадзісе як магла. Акрамя чыста утылітарных, акушэрскіх прыёмаў, якія мелі рацыянальную аснову, яна выконвала шэраг магічных дзеянняў, заснаваных
на веры ў звышнатуральныя сілы. На парадзісе расшпілялі ўсе
гузікі, развязвалі вузлы, паясы, распляталі косы, адкрывалі ўсе замкі, куфры, дзверы ў хаце. Бабка шаптала замовы, пастук-
7
вала венікам у столь, як бы звяртаючыся за дапамогай да дамавіка, вадзіла парадзіху тры разы вакол стала і праз ганак, якія лічыліся ў народзе свяшчэннымі месцамі хаты. Паўсюль на Беларусі, каб адагнаць злыя сілы ад парадзіхі, павітуха клапа ёй у ложак металічны прадмет або абвязвала яе чыр-
вонай ніткай. Дзейсным сродкам аблягчэння пакут парадзіхі
лічыўся наступны: зняць у дзяжы абруч і надзець яго тры разы на парадзіху зверху ўніз. Пры цяжкіх зацягнутых родах прасілі святара адчыніць Царскія дзверы. На Беларускім Палессі ў час родаў муж ляжаў на лаўцы і цяжка стагнаў, чым, па народнаму перакананню, аблягчаў пакуты сваёй жонкі.
Павітуха ніколі не прымала дзіця голымі рукамі, а накры-
вала іх якім-небудзь старым адзеннем, каб у будучым дзіця жыло ў багацці. Бабка перавязвала пупавіну паўсюль на Беларусі аднолькава: пучком чыстага лёну або суравой ніткай, зрэдку да лёну дабаўлялі адну чырвоную нітку. Пераразалі
пупавіну на адлегласці трох папьцаў ад перавязкі: хлопчыку — на нажы, сякеры, дубовай кары, сухой лустачцы хлеба, на
кніжцы, малатку. Часта ў паўночных раёнах Беларусі пупавіну
хлопчыка перабівалі камянямі, каб быў моцны. Дзяўчынцы
перавязвалі пупавіну на грабяні, верацяне, нітках, кручках,
ножніцах. Сэнс, які быў закладзены ў гэтых абрадавых
дзеяннях, указваў на іх сувязь з земляробчым бытам народа, з існаваўшым у далёкім мінулым падзелам працы па полу.
Часам жартам, а часам усур’ёз вопытная павітуха загорт-
вала хлопчыка ў жаночую сарочку, каб яго, як падрасце, кахалі дзяўчаты, а дзяўчынку — у мужчынскую, каб яе ў адпаведным узросце кахалі хлопцы. Нованароджанага адразу купалі ў розных лекавых духмяных травах, а каб быў багаты і шчаслі-
вы, у ваду клалі сярэбраную манету і некалькі зярнят. У купель
для дзяўчынкі дабаўлялі яшчэ крышачку малака, каб была белая тварам і прыгожая. А вось у гатаванай вадзе на Беларусі дзяцей не купалі, бо верылі, што яны ад гэтага будуць вельмі
злымі, крыклівымі, няўважлівымі. Пра такіх людзей у народзе
гаварылі: «Ён у гарачай вадзе купаны». Ваду пасля першага купання вылівалі ў ціхім месцы, дзе не хадзілі людзі і жывёла, часцей пад пладовае дрэва ці пад вугал хаты. На Палессі, калі купалі дзяўчынку, ваду вылівалі на ганак, каб яна, стаўшы
дарослай, хутчэй выйшла замуж. Шырокае распаўсюджанне
на ўсёй тэрыторыі Беларусі ў мінулым стагоддзі мела павер’е,
8