11.Агульная характарыстыка асноўных прыродазнаўчых дысцыплін

Прыродазнаўчыя навукі ўтвараюць складаную сістэму, у чым выяўляецца надзвычайная складанасць самой прыроды. Пададзеная ў сваім найпрасцейшым выглядзе, аднак, згаданая сістэма мае двухчленную будову, у якой адлюстроўваецца фундаментальная дыхатамія натуральнага свету, яго падзел на дзве падсістэмы – свет нежывога і свет жыцця. У адпаведнасці з гэтым у сістэме навуковага пазнання можна вылучыць навукі, прысвечаныя найперш нежывой прыродзе, і навукі, у цэнтры ўвагі якіх – жыццё. Падкрэслім, што мяжа паміж імі (як і паміж іх прадметнымі сферамі) ні ў якім разе не з’яўляецца абсалютнай: яны ўзаемазвязаныя, знаходзяцца ў стане інтэнсіўнага ўзаемадзеяння і ўзаемаплыву.

У больш канкрэтным плане ў сістэме прыродазнаўчых навук неабходна адзначыць у першую чаргу фізіку і біялогію, якія самым яскравым чынам прадстаўляюць вылучаныя вышэй іх класы, а таксама хімію як своеасаблівага пасярэдніка паміж імі. Акрамя таго, у кантэксце распрацоўкі цэласнага погляду на прыродныя працэсы асаблівае значэнне мае фізічная касмалогія – навука, якая ўзнікла ў памежжы, утвораным некалькімі галінамі ведаў.

1.4.1. Фізіка

Тэрмін “фізіка” (ад старажытнагр. φύϭις – прырода) узнік у абсягу антычнай філасофскай культуры (у Арыстоцеля ён абазначаў галіну ведаў, што належала да тэарэтычных навук і разглядалася як навука, прысвечаная руху, яго істотным прычынам; пры гэтым рух інтэрпрэтаваўся надзвычай шырока – як працэс усялякага змянення прыродных аб’ектаў, асабліва арганічных). У сучасным кантэксце ён ужываецца для абазначэння навуковай дысцыпліны, што вывучае грунтоўныя, базісныя прыродныя з’явы, аб’екты і працэсы (матэрыю ў яе грунтоўных характарыстыках і найперш яе рух). У сувязі з гэтым фізіку можна вызначыць як фундаментальную навуку пра прыроду. Таму ўжо з часу свайго ўзнікнення яна прэтэндавала на статус навукі-лідара ў сістэме прыродазнаўчага пазнання (праўда, у сучасных умовах у яе з’явілася канкурэнтка: з аналагічнымі прэтэнзіямі выступіла і біялогія).

Фундаментальнае значэнне фізікі ў сістэме навуковых ведаў надзвычай энергічна падкрэслівалі філосафы-неапазітывісты. Яны разглядалі мову дадзенай дысцыпліны як аснову адзінай навуковай мовы [46, т.7, c.947], даводзілі ў сувязі з гэтым пра грунтоўнае адзінства навукі, што паслужыла падставай для распрацоўкі рэдукцыянісцкага метатэарэтычнага праекта [46, т.8, c.379]. Рэдукцыянізм – гэта звядзенне пэўных навуковых тэорый да іншых – грунтоўных у дачыненні да іх. Разам з тым як рэдукцыянісцкая характарызуецца такая інтэлектуальная пазіцыя, у рамках якой складаныя феномены вытлумачваюцца праз іх звядзенне да больш простых і на ўзроўні гэтых больш простых з’яў. Неабходна адзначыць, што дадзеная метадалагічная стратэгія, якая атрымала найперш форму фізікалізму (за ім якраз і стаіць разгляд мовы фізікі як асновы адзінай навуковай мовы), сутыкаецца са справядлівай і абгрунтаванай крытыкай прадстаўнікоў іншых эпістэмалагічных кірункаў. Аднак тэза, згодна з якой фізіка мае фундаментальны характар, зусім не абавязкова вядзе да рэдукцыянісцкай эпістэмалагічнай праграмы. Наяўнасць падмурку зусім не азначае, што ўся пабудова можа ці павінна быць зведзеная да яго. Фізіка была і застаецца падмуркам прыродазнаўства, адкуль не вынікае ні магчымасць, ні неабходнасць звядзення да яе хіміі і біялогіі.

Да праяў грунтоўнасці дадзенай навуковай дысцыпліны належыць, сярод іншага, і той момант, што шмат якія з важных і значных для яе феноменаў заўжды выклікалі вялікую цікавасць у філосафаў. Матэрыя, рух, прастора, час – паняцці, якія фіксуюць ключавыя аспекты ў праблемным полі фізікі, – прадстаўлены і на ўзроўні філасофскай тэрміналогіі, адкуль вынікае, што адпаведныя праблемы маюць філасофскае вымярэнне і значэнне. У філасофскіх развагах яны набываюць, безумоўна, іншае змястоўнае напаўненне, бо філосаф разглядае звязаную з імі праблематыку ў іншым ракурсе, з іншага – рэфлексіўнага – пункту гледжання (г. зн. філосафа хвалюе найперш пытанне, як мысліць матэрыю, рух, прастору і час, а фізік цікавіцца тым, што яны ўяўляюць сабой з аб’ектыўнага боку). Неабходна, аднак, ізноў-такі ўказаць на істотныя ўзаемасувязі паміж адпаведнымі падыходамі і на важнасць дыялогу філасофіі і фізікі ў гэтым плане. Яны могуць шмат што даць адна адной у рамках сваіх дыялагічных стасункаў. Для гэтага неабходна, аднак, каб філасофія не ставіла сябе па-над фізікай (як фанабэрыстая натурфіласофія), а фізіка не заціскала сябе ў цесныя і змрочныя лёхі аднабаковага эмпірызму.

Сфера фізічных даследаванняў звязаная, безумоўна, не толькі з філасофскімі пошукамі. Важнае значэнне для яе мае таксама ўзаемадзеянне з іншымі навуковымі дысцыплінамі. У дадзенай сувязі неабходна у першую чаргу адзначыць асабліва шчыльныя яе стасункі з матэматыкай, якія вылучаюць яе сярод іншых навук (пра што гаворка пойдзе ў наступным параграфе). Інтэнсіўна і плённа ўзаемадзейнічае фізіка і з іншымі прыродазнаўчымі дысцыплінамі, а таксама тэхнічнымі навукамі, нярэдка надаючы ім магутныя імпульсы для новых пошукаў і атрымліваючы ад іх, у сваю чаргу, істотныя імпульсы для свайго ўласнага самаразвіцця.