5. Параметры моўнага слыху.

Моўны слых – гэта здольнасць чуць і ўзнаўляць агучаную мову ва ўсіх яе фанематычных праявах. Добра натрэніраваны слых праяўляецца ў здольнасці імітаваць пачутую мову. Такая здольнасць лёгка трэніруецца. А ў некаторых людзей яна становіцца прафесіяй, напрыклад, у акцёраў эстрады (парадыстаў-імітатараў).

Якія ж кампаненты моўнага слыха неабходна развіваць?

а) Перш за ўсё – фанематычны слых – здольнасць распазнаваць і ўзнаўляць усе гукі мовы, якія ўваходзяць у склад слова, суадносячы іх з фанетыкай (гукавым складам) роднай мовы і арфаэпічнымі правіламі вымаўлення. З мэтай развіцця фанематычнага слыха карысна сістэматычна весці “палявыя запісы”, фіксуючы ў іх пачутыя словы, фразы, вымаўленыя няправільна.

Прывучайцеся прыслухоўвацца да таго, як гучыць мова акружаючых нас людзей (аднакурснікаў, дыктараў радыё і тэлебачання, артыстаў тэатра, эстрады). Паспрабуйце абстрагавацца ад сэнса (на кароткі час не ён становіцца галоўным), прыслухайцеся і злавіце слыхам, ці ўсе гукі, якія ўваходзяць у склад слова, вымавіў гаворачы?

Злева ў блакноце ці сшытку запісвайце слова, фразу так, як яна была пачута, а справа “расшыфруйце” пачутае – запішыце так, як павінны былі гучаць гэтыя словы, фразы. Вось некаторыя прыклады такого “Антыслоўніка”:

Я прыехаў у рапорт Я прыехаў у аэрапорт

Пачынаем водную лекцыю Пачынаем уводную лекцыю

У такі “Антыслоўнік” можна запісваць словы, вымаўленыя з няправільным націскам:

прафесарА прафЕсары

катАлаг каталОг

б) Для паспяховага авалодання логікай фразы, лагічнай перспектывай думкі належыць развіваць свой гукавысотны слых, г.зн. здольнасць чуць і ўзнаўляць мелодыку яе гучання. А для гэтага трэба трэніравацца – узнаўляць меладычныя канструкцыі апавядальнага, пытальнага, пабуджальнага, клічнага сказаў, канструкцый пералічэння, супрацьпастаўлення.

Напрыклад, для трэніроўкі мелодыкі супрацьпастаўлення добра выкарыстоўваць прыказкі і прымаўкі:

сказаў-

Слова сякераю

адсек.

ды вінават-

Кандрат у яго Агата

Каб вінавата

Дабівайцеся таго, каб голас у першай частцы павышаўся, а ў другой – паніжаўся.

Карысны кароткія і мудрыя выразы, выслоўі:

Я ў летуценнях раздаваўся многа,

Я сніў цябе – і вось няма нічога.

Как сможешь в чем-то убедить другого,

Когда ты сам в своё не веришь слово?!

в) Трэніраваць неабходна і фізічны слых – здольнасць чуць і ўзнаўляць гучанне мовы на розных узроўнях гучнасці. Такая трэніроўка дапамагае пазбегнуць распаўсюджанага недахопу, пры якім аўдыторыя часта чуе толькі паўслова, паўфразы. Фізічны слых дапамагае кантраляваць наша ўменне трымаць адзіны ўзровень на працягу ўсяго выказвання, уменне выкарыстоўваць сілу гука як выразны сродак, падкрэсліваючы тую ці іншую думку, тое ці іншае пачуццё. Трэніроўка сілы гуку ад “шэпта” да “крыку” з канкрэтнай мэтай: трапіць у неабходную кропку, звязацца з партнёрам і г.д.

г) Тэмпа-рытмічны слых (ці рытмічнае пачуццё) дапамагае ўмела карыстацца тэмпа-рытмам мовы ў працэсе выступлення, што зробіць мову больш жывой, выразна-разнастайнай. Неабходна трэніраваць навык пераходу ад павольнага вымаўлення тэкста да хуткага.

Дудар дудару дарам грае (спачатку вымаўляем павольна, тлумачым)

Дудар дудару дарам грае (хутка, удакладняючы)

Трэба старацца, павялічваючы тэмп вымаўлення, захаваць выразнасць мовы і данесці сэнс скорагаворкі, умець лёгка пераходзіць ад хуткай мовы да павольнай і наадварот. Карысна трэніраваць гэты навык і на тэкстах сваіх выступленняў, вылучаючы розныя планы мовы.

д) І самы тонкі кампанент моўнага слыха – танальны слых, здольнасць успрымаць і ўзнаўляць змены ў афарбоўцы голаса, народжаныя зменай пачуццяў, адносін, ацэнак, здольнасць чуць агульны тон выканання.

Трэніроўка гэтага віда слыха дапамагае авалодаць майстэрствам тэмбрыравання ў моўным дзеянні.

Для трэніроўкі танальнага слыху карысна працаваць з магнітафонам. Слухаючы запіс узорнай выразнай мовы (артыстаў, выканаўцаў), трэба прасачыць за тым, якім тонам афарбавана выступленне ў агульным і яго асобныя часткі. Якія пачуцці перадаюцца праз розныя тэмбры.

Запісаўшы на стужку тэксты ў сваім выкананні, трэба зрабіць яго аналіз з пункту валодання тэмбрыраваннем.

Вымаўляць, напрыклад, адно слова з розным выражэннем: нерашучасці, здзіўлення, радасці, гневу, пагрозы...

Карысна трэніраваць тэксты, якія патрабуюць маральных, эстэтычных ці іншых ацэнак: мудрасць – дурасць, любоў – нянавісць...

Найбольш прыдатным матэрыялам для ўзбагачэння тэмбральнасці мовы з’яўляюцца паэтычныя творы, афарбаваныя пэўнымі пачуццямі (каханне – мяккасць голаса, туга – цяжкасць, змрочнасць).

е) Дыягнастычны слых – здольнасць чуць усе адхіленні ад устаноўленых нормаў гучання, знаходзіць прычыны іх узнікнення і прыёмы выпраўлення.

Вывады:

Такім чынам захаванне агульнагігіенічных правіл, прафілактыка захворванняў поласці рота, верхніх дыхальных шляхоў, органаў слыха, папярэджванне разладу нервовай сістэмы, правільныя навыкі голасаўтварэння – ўсё гэта дапаможа захаваць добрае гучанне моўнага голасу.

Добра натрэніраваны моўны слых дазваляе рэжысёру і выканаўцу ў сваёй дзейнасці ажыццяўляць сапраўднае ўзаемадзеянне з гледачом і ўдзельнікамі святочнай дзеі.