Сильченко Н.В "Агульная тэорыя права"

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ «ГРОДЗЕНСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ

ІМЯ ЯНКІ КУПАЛЫ»

М.У.Сільчанка

АГУЛЬНАЯТЭОРЫЯПРАВА

Вучэбна-метадычны комплекс па аднайменнаму курсу для студэнтаў спецыяльнасцей

1-24 01 02 – Правазнаўства

1-24 01 03 – Эканамічнае права

Гродна 2008

ТЛУМАЧАЛЬНАЯЗАПІСКА

Агульная тэорыя права з’яўляецца фундаментальнай навукай, «філасофскім» падмуркам усяго комплексу юрыдычных ведаў, таму што яна вывучае агульныя заканамернасці ўзнікнення, функцыянавання, развіцця і ўзаемадзеяння права і дзяржавы. Паняцці і іх азначэнні, якія распрацоўваюцца і фармулююцца агульнай тэорыяй права, выконваюць ролю своеасаблівых катэгорый юрыспрудэнцыі. Ад паўнаты іх ведання і глыбіні засваення залежаць узровень вывучэння галіновых юрыдычных навук, фармаванне юрыдычнага мыслення, якасць падрыхтоўкі высокакваліфікаваных спецыя- лістаў-юрыстаў.

Асноўныя мэты вывучэння агульнай тэорыі права зводзяцца да таго, каб закласці падмурак юрыдычных і палітычных ведаў у будучых спецыялістаў-юрыстаў, сфармаваць суцэльнае і поўнае ўяўленне аб дзяржаўна-прававой арганізацыі грамадства, даць веды аб цэнтральных, вузлавых катэгорыях і паняццях юрыдычнай навукі. Задачы вывучэння агульнай тэорыі права заключаюцца ў тым, каб падрыхтаваць спецыялістаў-юрыстаў, якія валодаюць трывалымі, глыбокімі і ўсебаковымі ведамі аб агульных і спецыфічных заканамернасцях паходжання (узнікнення), развіцця, функцыянавання і ўзаемадзеяння дзяржавы і права.

Шчыльная сувязь існуе паміж агульнай тэорыяй права і дысцыплінамі гісторыка-прававога цыкла – гісторыяй дзяржавы і права замежных краін, гісторыяй дзяржавы і права славянскіх народаў, гісторыяй дзяржавы і права Рэспублікі Беларусь, гісторыяй прававых вучэнняў, гісторыяй палітычнай і прававой думкі Беларусі. Праграма курса «Агульная тэорыя права» пабудавана такім чынам, што гэтыя сувязі праглядваюцца ў большасці тэм, але найбольш грунтоўна яны адлюстраваны ў тэмах 2, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 19, 23.

Філасофія і эканамічная тэорыя ўзбройваюць агульную тэорыю права метадалагічнымі ведамі, і таму іх узаемасувязі адлюстраваны ў асноўным у тэме курса агульнай тэорыі права. Тым не менш такія філасофскія катэгорыі, як сутнасць, змест, форма, сістэма, структура, адносіны і іншыя, пранізваюць амаль усе раздзелы праграмы.

Сувязі агульнай тэорыі права з галіновымі юрыдычнымі навукамі найбольш грунтоўна асвятляюцца ў тэмах 10, 14, 15, 16, 18. Значная ўвага ў праграме ўдзяляецца такім базавым паняццям юрыдычнай навукі, як норма права, крыніцы права, рэалізацыя і прымяненне права, прававыя адносіны, правапарушэнне і юрыдычная

3

адказнасць, таму што яны маюць вялікае значэнне ў падрыхтоўцы спецыялістаў-юрыстаў і шырока выкарыстоўваюцца пры вывучэнні іншых юрыдычных дысцыплін.

Праграма курса агульнай тэорыі права ўключае ўводную тэму, у якой разглядаюцца пытанні прадмета, метадалогіі, метадаў агульнай тэорыі права, а таксама высвятляецца месца агульнай тэорыі права ў сістэме гуманітарных і прававых ведаў, а таксама 4 раздзелы, якія ў сваю чаргу разбіваюцца на 22 тэмы.

Раздзел 1 вучэбнага курса «Паходжанне дзяржавы і права» ўключае тэмы 2–5. У іх асвятляюцца асноўныя рысы першабытнага грамадства, пытанні паходжання (узнікнення) дзяржавы і права, а таксама асноўныя канцэпцыі (тэорыі) паходжання дзяржавы і права. Пры іх асвятленні выкарыстоўваюцца новыя веды аб паходжанні дзяржавы і права, якія былі атрыманы гістарычнай, археалагічнай і этнаграфічнай навукамі. Гэта тычыцца, у прыватнасці, пераходу ад прысвойваючай да вытворчай эканомікі («неалітычная рэвалюцыя») і ўздзеяння гэтага працэсу на ўзнікненне дзяржавы і права.

У раздзеле 2 «Тэорыя дзяржавы» разглядаюцца пытанні сутнасці і азначэння дзяржавы, а таксама выкладаецца вучэнне аб формах дзяржавы, яе функцыях і апараце (механізме) дзяржавы.

Раздзел 3 «Тэорыя права» ўключае ў сябе асноўныя катэгорыі і паняцці тэорыі права. У гэты раздзел вучэбнага курса ўключаецца ўся праблематыка так званай «догмы права», г.зн. тэмы аб нормах права і іх крыніцах, а таксама аб сістэме права, праватворчасці, правапрымяненні і прававых адносінах.

Раздзелы 2 і 3 вучэбнай праграмы завяршаюцца адпаведна тэмамі, у якіх пытанні тэорыі дзяржавы і пытанні тэорыі права разглядаюцца ў больш шырокіх сістэмах: дзяржава – у палітычнай сістэме, а права – у сістэме іншых сацыяльных рэгулятараў.

Раздзел 4 праграмы як бы падводзіць высновы вывучэння папярэдніх тэмаў і раздзелаў. Ён утрымлівае толькі адну тэму. На падставе разгляду агульных заканамернасцяў аб суадносінах дзяржавы і права ў дадзенай тэме вывучаюцца праблемы гісторыі, тэорыі і практыкі прававой дзяржаўнасці. Тут асвятляюцца ўмовы і перспектывы пабудовы прававой дзяржавы ў Рэспубліцы Беларусь. Пры гэтым праблематыка прававой дзяржаўнасці разглядаецца ў якасці адной з праяваў агульных заканамернасцяў, якія ляжаць у падмурку суадносінаў дзяржавы і права.

4

1.ТЭМАТЫЧНЫПЛАН

А.ТЭМАТЫКАЛЕКЦЫЙ

Раздзел1.Паходжаннедзяржавыіправа.

Раздзел2.Тэорыядзяржавы.

Раздзел3.Тэорыяправа.

5

Раздзел4.Узаемадзеяннедзяржавыіправа.

Б.ТЭМАТЫКАСЕМІНАРСКІХЗАНЯТКАЎ

6

2.ЗМЕСТДЫСЦЫПЛІНЫ

ТЭМА1.Агульнаятэорыяправаякпалітыка-прававаянавука іяквучэбнаядысцыпліна

Аб’ект і прадмет агульнай тэорыі права. Найбольш агульныя заканамернасці ўзнікнення, развіцця і функцыянавання дзяржавы і права як самастойных, арганічна ўзаемазвязаных сацыяльных інстытутаў.

Метадалогія агульнай тэорыі права. Філасофскія асновы агульнай тэорыі права. Дыялектыка-матэрыялістычны метад вывучэння права і дзяржавы. Агульнанавуковыя прыёмы (аналіз, сінтэз, абагульненне, параўнанне, аналогія, сістэмны падыход і г.д.), прыватнанавуковыя метады (канкрэтна-сацыялагічны, статыстычны, кібернетычны, гістарычны і інш.) і прыватнанавуковыя спосабы (параўнаўчага правазнаўства, фармальна-лагічны) вывучэння дзяржавы і права.

Месца і функцыі агульнай тэорыі права ў сістэме навук, якія вывучаюць дзяржаву і права. Сувязь агульнай тэорыі права з філасофіяй, эканамічнай тэорыяй, сацыялогіяй, паліталогіяй і іншымі гуманітарнымі навукамі.

Агульная тэорыя права, філасофія права, сацыялогія права. Агульная тэорыя права і гісторыя дзяржавы і права. Узаемасувязі агульнай тэорыі права з гісторыяй прававых вучэнняў, гісторыяй палітычнай і прававой думкі Беларусі. Суадносіны агульнай тэорыі права з галіновымі і прыкладнымі юрыдычнымі навукамі.

Станаўленне, развіццё і сучасны стан агульнай тэорыі права як навукі і як вучэбнай дысцыпліны. Праграма і парадак вывучэння агульнай тэорыі права студэнтамі, якія навучаюцца па спецыяльнасцях «Правазнаўства» і «Эканамічнае права».

РАЗДЗЕЛ1.ПАХОДЖАННЕДЗЯРЖАВЫІПРАВА ТЭМА2.Асноўныярысыпершабытнагаграмадства

Характарыстыка эканамічнай сістэмы першабытнага грамадства. Формы ўласнасці на сродкі вытворчасці і іншыя матэрыяльныя каштоўнасці. Эвалюцыя форм уласнасці ў першабытным грамадстве. Сістэма размеркавання ў першабытным грамадстве.

Сацыяльны лад першабытнага грамадства. Праабшчына. Род. Мацярынскі род (матрыярхат) і бацькоўскі род (патрыярхат). Племя. Тэрытарыяльная суседская абшчына.

7

Сістэма кіравання ў першабытным грамадстве. Кіраванне ў праабшчыне. Органы кіравання ў родавай абшчыне. Агульны сход. Старэйшына. Военачальнік. Шаман. Эвалюцыя сістэмы кіравання ў першабытным грамадстве.

ТЭМА3.Паходжаннедзяржавы

Неалітычная рэвалюцыя – перадумова ўзнікнення дзяржавы. Пераход ад прысвойваючай да вытворчай эканомікі. Сацыяльныя наступствы, якія адбыліся падчас неалітычнай рэвалюцыі. Перамены ў сістэме органаў улады і кіравання ў грамадстве. Агульныя заканамернасці ўзнікнення дзяржавы.

Тры буйныя падзелы грамадскай працы як фактары істотных пераменаў у грамадскіх адносінах. Прыметы дзяржаўна-арганіза- ванага грамадства (дзяржавы), якія адрозніваюць дзяржаву ад першабытнага грамадства (аганізацыі ўлады ў першабытным грамадстве). Дзяржава як сацыяльны інстытут, які ўзнікае ва ўмовах са- цыяльна-неаднароднага грамадства. Дзяржава як асобная тэрытарыяльная арганізацыя. Фармаванне якасна новай сістэмы кіравання і ажыццяўлення ўлады. Выдзяленне асобнага слоя людзей, функцыя якіх зводзіцца да кіравання. Узнікненне ўлады, якая не супадае з усім насельніцтвам. Апарат дзяржавы і сродкі яго ўтрымання. Падаткі і зборы.

Асноўныя шляхі, агульныя заканамернасці і формы паходжання дзяржавы. «Дзяржава–улада» і «дзяржава–уласнасць». Стадыі (=агульныя заканамернасці) паходжання дзяржавы. Формы паходжання дзяржавы. Паходжанне дзяржавы на Усходзе, у Афінах, у Рыме і ў франкаў (германскага народа). Узнікненне дзяржавы шляхам «запрашэння на княжанне». Тыповыя і унікальныя формы паходжання дзяржавы. «Пярвічныя» і «другасныя» дзяржавы. Нераўнамернасць развіцця дзяржаўнасці ў розных народаў.

ТЭМА4.Паходжаннеправа

Сістэма нарматыўнага рэгулявання грамадскіх адносінаў у першабытным грамадстве. Асноўныя нарматыўныя рэгулятары першабытнага грамадства ва ўмовах прысвойваючай эканомікі. Табу, маральныя табу. Міф. Нарматыўна-рэгулятыўная частка міфа. Змены ў сістэме нарматыўнага рэгулявання, якія адбыліся падчас «неалітычнай рэвалюцыі». Каляндар (агранамічны каляндар і жывёлагадоўчы каляндар). Эвалюцыя сістэмы нарматыўнага рэгулявання ва ўмовах вытворчай эканомікі.

8

Агульныя рысы нарматыўных рэгулятараў першабытнага грамадства. Прыродны характар і звычаёвасць нарматыўных рэгулятараў першабытнага грамадства. Монанарматыўнасць, добраахвотнасць і непадзельнасць правілаў паводзінаў першабытнага грамадства. Рэлігійны характар нарматыўных рэгулятараў у першабытным грамадстве.

Заканамернасці паходжання права. Тры буйныя падзелы грамадскай працы. Развіццё таварна-грашовых адносінаў і адносінаў, якія заснаваны на рэгулярным тавараабмене. Прыметы права, якія адрозніваюць яго ад нарматыўных рэгулятараў першабытнага грамадства. Эквівалент – сэрцавіна, «стрыжань», «душа» права. Знешняя фіксацыя, «матэрыялізацыя» права. Прадстаўніча-абавязваю- чы характар права. Абарона права з боку грамадства і яго афіцыйнага прадстаўніка – дзяржавы.

Асноўныя шляхі і формы паходжання права. «Еўрапейскі шлях» фармавання права. «Азіяцкі шлях» паходжання права. Уплыў права на развіццё дзяржавы і ўплыў дзяржавы на развіццё права.

ТЭМА5.Асноўныяканцэпцыі(тэорыі)паходжання дзяржавыіправа

Прычыны існавання мноства канцэпцый (тэорый) паходжання дзяржавы і права. Сацыяльна-палітычныя і гнасеалагічныя прычыны. Разнастайнасць і супярэчлівасць інтарэсаў розных сацыяльных груп. Рэгіянальны вопыт развіцця і функцыянавання дзяржаў- на-арганізаванага грамадства. Накапленне новых ведаў аб умовах і заканамернасцях развіцця дзяржавы і права. Перамены ў метадалогіі даследавання дзяржавы і права.

Асноўныя канцэпцыі паходжання дзяржавы і права, іх класіфікацыя і эвалюцыя.

Тэалагічная дактрына. Узнікненне тэалагічнай тэорыі. Павучэнні Птахатэпа. Паходжанне дзяржавы і права згодна з Бібліяй. Вучэнне Аўгусціна Блажэннага і Фамы Аквінскага аб паходжанні дзяржавы і права. Абарона тэалагічнай дактрыны Жазэфам дэ Мэстрам. Тэалагічная дактрына ў сучасных умовах.

Патрыярхальная тэорыя паходжання дзяржавы і права. Думкі і меркаванні Платона, Арыстоцеля і Цыцэрона аб паходжанні дзяржавы і права. Вучэнне Рэберта Філмера.

Дагаворная дактрына паходжання дзяржавы і права. Вучэнне аб натуральным стане супольнасці – асноўная тэарэтычная кан-

9

струкцыя дагаворнай тэорыі паходжання дзяржавы і права. Характарыстыка натуральнага стану супольнасці і дагавору аб утварэнні дзяржавы Гуга Гроцыем, Джонам Локам, Томасам Гобсам, Ж.-Ж. Русо. Вучэнне Самуіла Пуфендорфа. Дагаворная дактрына ў сучасных умовах.

Арганічная тэорыя паходжання дзяржавы і права. Метадалагічны пераварот у разуменні грамадства – асноўная гнасеалагічная прычына ўзнікнення арганічнай тэорыі паходжання дзяржавы

іправа. Вучэнне І.-К. Блюнчлі і Г. Спенсера аб паходжанні дзяржавы і права.

Дактрына гвалту. Асноўныя варыянты гвалтоўнага паходжання дзяржавы і права. Я. Дзюрынг, К. Кауцкі, Ф. Апенгеймер, Л. Гумпловіч аб гвалтоўным паходжанні дзяржавы і права. Дактрына гвалту ў сучасных умовах.

Марксісцкая дактрына ўзнікнення дзяржавы і права, яе змест

іабумоўленасць канкрэтна-гістарычнымі ўмовамі. Сучасны стан марксісцкай дактрыны. Абсалютызацыя «класавасці» ў паходжанні

ісутнасці дзяржавы і права ў марксізме. Марксісцкая дактрына ўзнікнення дзяржавы і права ў сучасных умовах.

РАЗДЗЕЛ2.ТЭОРЫЯДЗЯРЖАВЫ ТЭМА6.Паняцце,сутнасцьіазначэннедзяржавы

Метадалагічныя падыходы да азначэння сутнасці дзяржавы ў мінулым і ў сучаснай навуцы. Дзяржава як палітычная, структурная і тэрытарыяльная арганізацыя сацыяльна неаднароднага грамадства. Агульнасацыяльнае і «вузкакласавае» ў сутнасці дзяржавы. Формы і спосабы вырашэння і забеспячэння дзяржавай агульнасацыяльных інтарэсаў, інтарэсаў класаў, нацый, сацыяльных груп. Азначэнне дзяржавы.

Сацыяльная, палітычная, дзяржаўная ўлада. Дзяржаўная ўлада і дзяржава. Прыметы дзяржавы, якія адрозніваюць яе ад іншых арганізацый сацыяльна неаднароднага грамадства. Суверэнітэт. Сувязь дзяржавы і права. Асобны апарат кіравання.

Тыпалогія развіцця дзяржавы. Фармацыйны і цывілізацыйны падыходы пры перыядызацыі і тыпалагізацыі развіцця дзяржавы. «Чалавечае вымярэнне» ў якасці крытэрыю тыпалогіі і прагрэсу дзяржаўнасці.

10