2. Баға жүйесінің агроөнеркәсіп кешенінде құрылуы қандай кезеңдерден тұрады

Баға жүйесінің агроөнеркәсіп кешенінде құрылуы келесі кезеңдерден тұрады: 1. Материалдық-техникалық ресурстар мен қызметтерді сатып алу кезінде 2. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен сату кезінде 3. Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кезінде 4. Сату кезінде 18-сызба

Нарықтық қатынастарды дамыту тәжірибесінде нарықтық зерттеулердің негізгі объектісі ретінде әр түрлі бағаларды қолданады.

Нарық жағдайында сатушы мен сатып алушының арасындағы қатынастарды көрсететін негізгі бағалар келесілер: - еркін және келісім – шарттық  - реттелетін баға - көтерме баға - бөлшек баға - өзгермелі баға - сатып алу бағасы Еркін баға – бұл нарықта тауарды сатуда қалыптасатын баға. Сатушы мен сатып алушы арасында келісім-шарт болмаса да келіскен бағаның болуы. Сатып алушы мен өндірушіні экономикалық қызығушылықтарын есепке ала отырып, еркін және келісілген баға бекітіледі. Сұраныс пен ұсыныс механизмі арқылы нарықта еркін бағаның дәрежесі анықталады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде еркін бағаның қалыптасу заң жүйелері табысты құрастыру және бағаны бекіту арқылы жасалады. Бұл халықтың тұрмыста қолданатын тауарларына қатысты. Еркін бағаның принциптеріне мемлекеттің бағаны реттеуші ролі әсерін тигізбейді. Реттеуші баға – динамикасы, деңгейі мемлекетпен реттелетін баға түрі. Дамыған елдердің ауыл шаруашылығының шикізат тауарлары мен фермерлік шаруашылықтарда өндіретін тауарлардың бағалары мемлекеттің қатысуымен реттеліп отырады. Осыған сәйкес нарық жағдайын ескерумен бағаның төменгі және жоғарғы шегі анықталып, бағаның шекті дәрежесімен мемлекеттік бағалар бекітіледі. Бағаны реттеп отырудың ең негізгі әдістерінің бірі дәреженің шекті рентабельділігін анықтау болып табылады.  Тауардың өндірістік шығындары мен әр дананың коммерциялық шығынын есепке ала отырып көтерме баға қалыптастырылады. Нарықтық экономика шарттарында сауданы бекітуде бәсеке әсерін тигізеді. Егер бәсеке болмаса, көтерме баға қалыптасуын мемлекет қадағалауы тиіс. Ең алдымен, бұл энергетикалық тауарлар, транспорт және байланыс қызметтеріне бағалар бекітілуі тиіс. Мемлекеттік атқарушы органдардың көтерме бағаларды реттеуде басқа да әдістерді қолданады.  Бөлшек баға – сатып алушысына қатысты емес бағалар, бөлшек сауда тауарларының бағасы болып табылады. Бөлшек сауданың құрамына көтерме баға мен кәсіпорынның тауарды сатып алу бағалары кіреді. Бөлшек саудаға көтерме сауданың бағаларына шығындарды қосу арқылы бөлшек сауданың бағасы анықталады. Бұл бөлшек саудамен айналысатын кәсіпорындар бағаларды өздері анықтайды. Кейбір тауар түрлерін жергілікті атқарушы органдар реттеп отырады. Бөлшек саудамен айналысатын кәсіпорын белгіленген баға шектерінен асыруға құқығы жоқ. Бұл баға шегіне қосымша бағаға салық және арнайы салық салынады.  Салыстырмалы баға – тауар айналысы мен басқа көрсеткіштерді өнімнің табиғи көлемде динамикасын өлшеуде қолданылатын бағалар. Тұрақты және өзгермелі бағалар бағалардың салыстырмалы динамикалық көрсеткіштеріне әсерін тигізбейді. Сауданың инфляция жағдайында және бағаның өсуі жағдайында қоғам өндірісінің тұтыну тауарларын салыстырмалы бағалар көрсетеді. Сатып алу бағалары – мемлекет өз қажеттіліктері үшін ауыл шаруашылығы кәсіпорындарынан сатып алған өнімнің бағаларын айтамыз.  Сонымен қатар, нарықтық экономикада келесі баға түрлері кең қолданылады: - әлемдік - базистік - анықтамалық - трансферттік - кепілдік Тауарларды экспорт немесе импорт жағдайында сатып алуда әлемдік баға қолданылады. Олар әлемдегі алдыңғы қатарлы өндірушілер мен жабдықтаушыларға қатысты бекітіледі. Базистік баға – келісім-шарт жасау алдында жеңілдік жасау үшін қолданылады. Анықтамалық баға - өткен кезеңдегі нақты жасалған келісім-шарт бойынша бағаларды көрсетеді. Трансферттік баға – халықаралық бірлестіктің, кәсіпорынның, трансұлттық корпорацияның аясында тауарларды жабдықтау және қызмет көрсету есептерінде қолданылатын баға түрі. Трансферттік бағаларды қолдану аясы: жартылай өнім, жабдықтардың бөліктері. Бағалық қарым – қатынастардың қалыптасуы уақытқа байланысты ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшеліктерін көрсетеді. Мысалы, өсімдік шаруашылығының өніміне өзінің белгілі бір кезең аралығында сұраныс пен ұсыныс өзгеріп отырады. Бұл жағдай тек қана кезеңді түрде түсетін өнімдерге емес, жыл ішіндегі басқа да өндірістік шығындарға байланысты. Мысалы, сүт шаруашылығында өнімдерді өндіру кезеңдері әр түрлі болады. Олардың ең жоғарғы шегі қыста болса, жаз мезгілінде салыстырмалы төмен болады. Бағалық динамика аграрлық өнімдер үшін мезгіл факторларынан басқа циклдік немесе келеңсіз факторлар әсерін тигізеді. Бағаның бір жыл ішінде кезеңдік қайталануы бағаның циклдық динамикасын көрсетеді. Ол келесілерге байланысты : - күрделі инвестициялардың қажеттілігінен, аграрлық салада машина алуда немесе ғимарат салуда көрінеді. Жаңа өндіріске көшу немесе мамандандыруды өзгерту бағаның өзгеруіне әкеледі. - Бағаның өзгерісінен, ұсыныстың өзгеруі. Сыртқы факторлардың әсерінен өндірушілердің баға өзгертуіне алып келеді. Қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді, орта мерзімді кезеңдерде тауарды жабдықтау кезінде баға өзгерістері. - Нарық коньюнктурасы шартынан аграрлық саланың баға өзгерістері. Басқа салаларға қарағанда аграрлық сала нарық коньюнктурасының әсеріне түсе қоймайды. Басқа тауар түрлеріне қарағанда, азық – түлікке сұраныс баяу төмендейді. Егер аграрлық сала нарық коньюнктурасының әсеріне түсетін болса, ол баға өзгерісіне алып келеді. Егіс алқабының көлеміне байланысты бағалар өзгеріп отырады.  Өткізу арналары қатысушыларының баға жөніндегі шешімдер мен келісімін қамтамасыз ету үшін шаруа 4 факторды ескеруі қажет: арналар қатысушыларының пайда үлестері, бағалық кепілдемелер, ерекше келісімдер және баға көтерілуінің әсері. Көтерме және бөлшек саудаға өзінің шығындарын жабу үшін, сонымен қатар жеткілікті табыс алу үшін белгілі бір пайда үлесі қажет. Шаруамен олардан алынатын баға осыны ескеруі қажет. Көтерме және бөлшек сауданың қалыптасқан үлестерін төмендетуге тырысу олардың жағынан қарым-қатынастың жоғалуына немесе нақты өніммен жұмыс істеу мүмкіндігінің жойылуына әкелуі мүмкін. Баға қалыптастыру стратегиясын жасаған кезде шаруа өзінің бекіткен бағасына мемлекеттің реакциясын мүмкіндігінше болжап ескеруі қажет. Мемлекет баға белгілеу үрдісіне келесідей жағдайларда араласады: шаруа қожалығы мен бөлшек, көтерме сауда арасындағы жоғары баға жөніндегі келісімі болған кезде; шаруалар мен көтерме саудагерлер бөлшек сауда бағасын қатаң бақыласа; ұсақ бөлшек саудагерлерді қорғау мақсатында бағалық алалау кезінде; бөлшек саудамен өндіріс шығындарынан төмен бәсекелестерді ығыстыру мақсатында орташа пайда қосылған бағамен өнім сату кезінде және т.б. Мемлекет баға саясатына әкімшілік, экономикалық әдістермен әсер ете алады.  Бағаларды мемлекеттік әкімшілік реттеу әдістеріне жатады: 1. бағаларды қалпында сақтап қалу және олардың шектен тыс өсіп кетпеуін болдырмау мақсатында белгілі бір деңгейде бекітудің басқа да әдістері; 2. тауар өндіруші бағаларын бақылау; 3. мемлекет пен тауар өндіруші арасындағы келісім; 4. бағалардың өзгеру шектерін және диапазонын белгілеу (шекті жоғары, шекті төмен баға өзгерістері, бағалардың ауытқу интервалы) Бағаларды экономикалық (жанама) реттеу әдістеріне жатады: 1. несиелеу, субсидиялаудың түрлі нысандары, салық саясаты арқылы тауарөндірушілер өнімдері пайдалылығының белгілі бір деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған шаралар; 2. өндірісте тұтынылатын өнімдердің бағасын өзгерту арқылы іске асырылатын (машина, шикізат, материалдар бағасы) жекелеген өнім түрлерінің өндіріс шығындарына әсер етуі; 3. жекелеген өнім түрлерінің ұсыныс пен сұранысқа, олар арасындағы анықталған сәйкестікті қалыптастыру мақсатында әсер етуі; 4. мемлекеттің өнімді жоғары бағамен сатып алуы. Нарықтық бағаларды реттеу. Сұраныс пен ұсыныстың баға қалыптастыру саласындағы экономикалық функциялардың ерекшелігі – олар нарықтық бағалардың деңгейін емес, нарықтық бағалардың тауар құнынан ауытқуын реттейді. Сұраныс пен ұсыныс қатынастарының әсер ету сипаты мен механизмдерін зерттей келе, егер нарықта тауарлар саны, олардың сұранысынан үлкен немесе кіші болса, онда нарықтық бағаның нарықтық құннан ауытқуы байқалады. Бірақ нарықтық бағалардың нарықтық құндардан ауытқуына сұраныс пен ұсыныстың әсер етуі бұл қатынастың басты баға қалыптастырушы фактор ретінде шығуын білдірмейді. Нарықта қалыптасатын баға негізінде өнім өндіруге қоғамдық қажет еңбек шығындарымен анықталатын құн жатыр. Еңбек шығындары ұсыныс пен сұраныс қатынасына тәуелсіз. Демек, сұраныс пен ұсыныс заңы және құн заңы бір-бірімен тығыз байланысты, диалектикалық қарым-қатынаста болады, бірақ анықтаушы заң құн заңы болып табылады