3 Қазақстан Республикасының мемлекеттік қарызды басқаруында кездесетін мәселелер мен шешу жолдары

Сыртқы борышты есепке алудың әдiснамалық проблемалары бар, ол жалпы сыртқы борыштың салыстырмалы параметрлерiне әсер етедi. Негiзiнен, бұл (I) шетелдiк жер қойнауын пайдаланушылардың олардың филиалдары мен еншiлес кәсiпорындары жүзеге асыратын барлауға жұмсайтын шығыстардың есебiне және (2) еврооблигацияларды есепке алу бөлiгiнде мемлекеттiк сектордың сыртқы қарызының статистикасын қалыптастыру әдiснамасына қатысты. Құрастырушылар мен пайдаланушылар үшiн сыртқы борыштың статистикасы жөнiндегi басшылық (ХВҚ, 2006 ж.) (бұдан әрi - сыртқы борыш жөнiндегi басшылық) шетелдiк жер қойнауын пайдаланушылардың барлауды қаржыландыруға арналған шығындарын, егер бұл жер қойнауын пайдаланушылар оларды барлаудың терiс нәтижелерi жағдайында есептен шығарылуға тиiс күрделi шығындар ретiнде қарайтын болса, капиталға қатысу құралы ретiнде жiктеу мүмкiндiгiн көздейдi. Қазiргi уақытта мұндай шығындарды жүзеге асырудың көлемi мен шарттары туралы қажеттi егжей-тегжейлi ақпарат жоқ.

Сыртқы борыштағы сыртқы қарыз жөнiндегi басшылығына сәйкес резидент еместерде нақты бар резиденттердiң борыштық бағалы қағаздарын ғана есепке алу қажет. Алайда, Қаржы министрлiгi қалыптастыратын және жалпы сыртқы борыштың статистикасын қалыптастырған кезде Ұлттық Банк ұстанатын мемлекеттiк борыштың статистикасы бастапқы эмиссия бойынша Үкiметтiң еврооблигацияларын ескередi және қайталама нарықта резидент еместен оларға арналған меншiктiң резидентке көшу фактiсiн назарға алмайды.

Мемлекеттiк қарыз бөлiгiнде елдiң сыртқы қарызының қолданылатын талдамалық құрылымы халықаралық әдiснама ұсынатын жiктемеге сәйкес келмейдi. Бұл мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышына жатады, ол қазiргi уақытта мемлекеттiк сектордың борышы ретiнде жiктелмейдi.

Тұтастай алғанда, ел үшiн қарызды басқару жөнiндегi жүйелiк шараларды қабылдау үшiн негiз болып қызмет ететiн қарыздың қауiпсiз деңгейiн айқындау саясаты жоқ.

Бұдан басқа, мемлекеттiк деңгейде қарызды басқарудың нақты стратегиясы қалыптастырылмаған, тәуекелдердi басқару жүйесiнде икемдiлiк пен уақтылылық жоқ, корпоративтiк сектордың қарыз алуын реттеу тетiгi жоқ, мемлекет басым қатысатын ұйымдар қарызының тиiстi мониторингi жүргiзiлмейдi, тұтастай алғанда, уәкiлеттi мемлекеттiк органдар арасында өзара ic-қимыл жасаудың және ақпарат алмасудың толыққанды жүйесi жоқ.

Қолданыстағы заңнамада елдiң қарызын басқару мәселелерi жеткiлiктi регламенттелмеген, бұл жоғарыда көрсетiлген проблемаларға әкеп соқтырады.

Тұтастай алғанда, мемлекеттiк органдардың елдiң жалпы сыртқы қарызын үйлестiру жөнiндегi функциялары заңнамада жеткiлiктi нақты айқындалмаған, атап айтқанда мемлекеттiк органдардың мемлекет қатысатын ұйымдардың қарыз алуы мен қарызын басқару, сондай-ақ жеке сектордың сыртқы қарыз алуы мен борышын реттеу жөнiндегi iс-шараларды жүзеге асыруы көрсетiлмеген. Осылайша, жалпы iшкi қарызды басқару үшiн жеткiлiктi құқықтық база құрылмаған.

Сонымен катар, халықаралық қаржы ұйымдарымен жұмыс жөнiндегi бiрыңғай мемлекеттiк саясат әзiрленбеген, олардың жұмыс ерекшелiгiне және қарыз қаражатын беру шарттарына қарай олармен ынтымақтасу бағыттары айқындалмаған.

1. Мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз        2012 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз тиiсiнше 7,9 және 0,626 млрд. АҚШ долларын құрады. Мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген сыртқы қарыз 1,8 және 0,595 млрд. АҚШ долларын құрады.

Соңғы бес жылда Yкiметтiң орта мерзiмдi фискалдық саясатында көзделген мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен қарызды басқару мақсаттары, атап айтқанда ЖIӨ-ге проценттiк қатынаста үкiметтiк борыштың мөлшерiн үдемелi түрде қысқарту және үкiметтiк борыш құрылымында сыртқы қарыз үлесiн бiртiндеп азайту орындалып отыр.      Сонымен бiрге, бүгiнгi күнi үкiметтiк борышты басқару тиiмдiлiгiн арттыру үшiн шешудi талап ететiн бiрқатар мәселелер бар 

1.1. Борыштық құралдардың iшкi нарығын дамыту.

Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiне сәйкес Үкiметтiң қарыз алуы республикалық бюджеттiң тапшылығын қаржыландыру мақсатында жүзеге асырылады. Бюджеттiң профицитi болған кезде Үкiмет үкiметтiк борышты бiрлесiп қаржыландыру үшiн қарыз алуды жүзеге асыра алады.

Сонымен бiр уақытта, көптеген елдерде үкiметтiк қарызын тиiмдi басқару мақсатында қабылданатын шаралар сонымен қатар бағалы қағаздардың iшкi нарығының тиiмдi жұмысын дамытуға және қолдауға бағытталған.

Мысалы, Жапонияда мемлекеттiк бағалы қағаздар нарығын дамыту мемлекеттiк борышты басқарудың маңызды мақсаты болып саналады, өйткенi бұл нарық кредит тәуекелiнiң төмен деңгейiнiң арқасында iшкi қаржы нарығына бағдар болып қызмет етедi және неғұрлым белсендi сауда жүргiзiлетiн iшкi бағалы қағаздар нарығының сегментi болып табылады.       Қазақстанда даму институттары, сондай-ақ мемлекет құратын жыл сайын республикалық бюджеттен оларды капиталдандыруға қаржы бөлiнетiн ұлттық компаниялар бос ақша қаражатын мемлекеттiк бағалы қағаздарға орналастыруды жүзеге асыру практикасы бар. Нәтижесiнде мемлекет қосарланған шығыстарды жүзеге асырады - даму институттарын капиталдандыру кезiнде және мемлекеттiк бағалы қағаздар бойынша проценттер төлеу кезiнде.

1.2. Валюталық тәуекелдер

Бiрнеше жылдар бойы Қазақстанның валюта нарығында ғана емес, барлық халықаралық нарықтарда жалғасып келе жатқан АҚШ долларының әлсiзденуi қарыз алушы ретiнде Қазақстан үшiн тиiмдi. Алайда, валюта бағамдарының тұрақсыздығы тәуекелдерi бар. Сондықтан валюталық тәуекелдi төмендету мақсатында үкiметтiк борыштың валюталық құрылымына енетiн валюталардың бағамдарына әсер етуi мүмкiн экономикалық және саяси факторларды талдау қажет.

Yкiметтiк қарыздың валюталық құрылымының төмен әртараптандырылуы дағдарыс және валюталар бағамының тұрақсыздығы нәтижесiнде қаржы шығындарының пайда болуы тәуекелiне бейiм және бұл тұрғыдан осал болып табылады, бұл мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiк жағдайына терiс әсер ететiн болады.

1.3. Жергiлiктi атқарушы органдардың реттелмеген қарыздары       Жергiлiктi атқарушы органдардың реттелмеген және танылмаған қарыздарын есепке алу жөнiндегi проблемалар шешiлмеген мәселелер болып табылады, оларды екi топқа бөлуге болады:

1) несиелер бойынша мiндеттемелердi уақтылы орындамау. Жергiлiктi атқарушы органдардың борыштарын жүйелi қайта құрылымдау республикалық бюджеттiң кiрiс бөлiгiнiң атқарылуына терiс әсер етедi;

2) Yкiметтiң және жергiлiктi атқарушы органдар әкiмдерiнiң кепiлдiгiмен тартылған өткен жылдардың кредиттерi бойынша республикалық бюджет алдында борыштарды растау және өтеу проблемасы.

1.4. Мемлекеттiң шартты мiндеттемелерi

Тәжiрибе көрсетiп отырғандай, үшiншi тұлғалар алдында қарыздық мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың қарыздарды тартуы және оларға кейiннен  борышкерлердiң тiкелей қызмет көрсетуi тиiмсiз жүзеге асырылады. Yшiншi тұлғалар алдында қарыздық мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың қаржы жағдайын бақылаудың тиiстi жүйесi жоқ. Заңнамада көзделген берiлген (берiлетiн) кепiлдiктер бойынша мемлекет мiндеттемелерi басталуының ықтимал тәуекелдерiн азайту жөнiндегi шаралар үшiншi тұлғалар алдында борыштық мiндеттемелерi мемлекеттiк кепiлдiктермен қамтамасыз етiлген заңды тұлғалардың борышын басқарудағы кемшiлiктерге уақтылы ден қою және оларды жою жөнiнде шаралар қабылдауға мүмкiндiк бермейдi.            2. Мемлекет басым қатысатын ұйымдардың борышы       Үкiметтiң, жергiлiктi атқарушы органдар мен Ұлттық Банктiң борышының мониторингi мен оны басқарудан басқа, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың, олардың еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақылайтын ұйымдарын қоса алғандағы борышының мониторингi мен оны басқарудың қажеттiлiгi бар.       Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қоғамның акционерi оның мiндеттемелерi бойынша жауап бермейдi және оған тиесiлi акциялар құнының шегiнде қоғамның қызметiне байланысты шығындар тәуекелiн көтередi. Бұл норма бүкiл әлемдегi барлық корпоративтiк құрылымдар үшiн тән екендiгiн атап өткен жөн.

Мемлекет қатысатын ұйымдар борышының жай-күйi мониторингiмен проблемалар бар. Ақпарат жинақтау ыдыраңқы және толық емес сипатта. Қазiргi уақытта мемлекеттiк органдардың олардың сыртқы борышының мониторингiн жүзеге асыру мақсатында еншiлес, тәуелдi және бiрлесiп бақыланатын ұйымдардың тiзбесiн беру жөнiндегi өзара iс-қимылды жақсарту қажет.

Бұдан басқа, тұтастай алғанда, қазiргi уақытта мемлекет қатысатын ұйымдардың сыртқы қарыз алуы мен борышын басқару жөнiндегi мемлекеттiк саясат жоқ.[4]

Халықаралық тәжiрибенi негiзге ала отырып және елдiң борышын басқарудың ағымдағы жай-күйiнiң жағдайын ескере отырып, мынадай бағыттар бойынша борышты басқарудың тұрақты және тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн қалыптастыру үшiн тиiстi шараларды iске асыру орынды болып отыр.

Жалпы сыртқы борыштың құрылымы Қазақстан Республикасының сыртқы борышының статистикасын қалыптастыру әдiснамасы тұтастай алғанда Халықаралық Валюта қорының, Дүниежүзiлiк Банктiң және басқа халықаралық ұйымдардың сыртқы борыш жөнiндегi басшылықта жазылған әдiснамалық ұсынымдарға негiзделген және БҰҰ-ның Ұлттық шоттар жүйесiн қалыптастырудың және төлем теңгерiмi статистикасының негiзгi принциптерiне сәйкес келедi. Сонымен бiрге, сыртқы борыштың статистикасын қалыптастыру мен ұсыну жөнiндегi қазiргi қағидаттар халықаралық әдiснаманың сыртқы борыш жөнiндегi талаптарына толық сәйкес келмейдi және ел резиденттерiнiң әртүрлi санаттарының сыртқы берешегiн егжей-тегжейлi бағалау үшiн қажеттi ақпаратпен қамтамасыз етпейдi.

Жаңа құрылымда көрсетiлген "Мемлекеттiк басқару секторының борышы" ұғымы бюджет заңнамасында айқындалған мемлекеттiң тiкелей борыштың мiндеттемесi болып табылатын "мемлекеттiк борыш" ұғымына сәйкес келедi. Борыштың көрсетiлген жаңа құрылымы мемлекеттiң қазiргi борыштық мiндеттемелерiн ұлғайтуды бiлдiрмейдi, БҰҰ-ның, ХВҚ-ның секторалдық ұстанымдарына және Тұжырымдаманың мақсаттарына барынша сәйкес келетiн жiктеме болып табылады.       Мемлекет басым қатысатын ұйымның сыртқы борышын басқаруға және жеке сектордың сыртқы борышын реттеуге жауапты мемлекеттiк органдар арасында ақпарат алмасудың жұмыс iстейтiн жүйесiнiң жоқтығы борышты басқарудың негiзгi проблемаларының бiрi болып табылады.[8]

Сондықтан мемлекеттiк органдар арасында ақпаратпен алмасуды жүзеге асыру және борыштың жай-күйiне тиiстi деңгейде жүйелiк талдау жүргiзу үшiн бiрыңғай кiрiктiрiлген электрондық деректер базасы құрылатын болады, оны тоқсан сайынғы негiзде мемлекеттiк басқару секторының борышы және мемлекеттiң шартты мiндеттемелерi бойынша - бюджеттi атқару жөнiндегi уәкiлеттi орган, мемлекет басым қатысатын ұйымдардың сыртқы борышы және жеке сектордың сыртқы борышы бойынша - Ұлттық Банк, қаржы секторының қаржылық тұрақтылығының индикаторлары бөлiгi бойынша қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi орган, қаржылық емес корпоративтiк сектордың индикаторлары бөлiгiнде өз құзыретi шегiнде статистика жөнiндегi уәкiлеттi орган жаңартады.

Бұл ретте, құпия сипаттағы ақпарат құрылатын деректер базасында ұсталмауға тиiс және қолданылып жүрген ақпараттық алмасу туралы келiсiмдер жасасу практикасы арқылы мемлекеттiк органдар арасында алмасуға жатады. Елдiң сыртқы борышын басқаруға және реттеуге қатысатын мемлекеттiк органдар өз құзыретi шеңберiнде Қазақстан Республикасы резиденттерiнiң сыртқы борышы туралы ақпаратқа тиiстi қол жеткiзе алуға тиiс.

Қолданыстағы заңнамада борышты басқару мәселелерi жеткiлiктi регламенттелмеген, түрлi мемлекеттiк органдардың толық емес көлемде борышты басқару мәселелерiн көздейтiн жекелеген нормативтiк құқықтық актiлерi бар. Осыған байланысты, тиiстi нормативтiк құқықтық актiлер әзiрлеу және толық көлемде ел борышын басқару тәртiбiн регламенттеу мақсатында заңнамаға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу ұсынылып отыр, атап айтқанда:

жалпы сыртқы борыш бойынша:

жалпы сыртқы борыш ұғымын, оның құрылымын, жалпы сыртқы борыштың ықтимал бастапқы мәндерiн және жалпы сыртқы борыш жай-күйiн жақсарту жөнiндегi тетiктердi айқындау тәртiбiн белгiлеу;

мемлекеттiк басқару секторының борышы және Үкiметтiң шартты мiндеттемелерi бойынша:

үкiметтiк борыш лимитiн және есептердiң тиiстi әдiстемесiн көрсете отырып, мемлекеттiк кепiлдiктер, кепiлдемелер беру лимитiн айқындау ережесiн әзiрлеу;

мемлекеттiк басқару секторының борышы және оның құрылымы ұғымын айқындау;

мемлекеттiк басқару секторының борыш тәуекелдерiн басқару және Yкiметтiң шартты мiндеттемелерi жөнiнде ережелер әзiрлеу.

Аталған ережелерде сыртқы борышты мерзiмiнен бұрын өтеу бағалы қағаздардың ұйымдастырылған нарығында эмитенттiң мемлекеттiк эмиссиялық бағалы қағаздарды сатып алуы және сатуы, мемлекеттiк басқару секторының борышын және мемлекеттiң шартты мiндеттемелерiн қайта құрылымдау, борышты қайта қаржыландыру жөнiндегi, сондай-ақ хеджирлеу операцияларын жүзеге асыру жөнiндегi iс-шараларды қоса алғанда, борыш құрылымын оңтайландыру жөнiндегi мәселелер көрсетiлуге тиiс;

Борышқорлық тәуекелділікпен байланысты проблемалардан құтылу үшін, мемлекеттің сыртқы қарызды басқаратын кешенді жүйесі болуы керек, ол барлық несиелер мен қарыздарды бақылауға, борышқорлық жағдайға талдау жүргізуге, сыртқы қарыз алу стратегиясын әзірлеуге мүмкіндік береді. Мәні бойынша, жеке қарыз алуды тікелей тоқтату мүмкін еместігін түсіне отырып, мұндай шектеуге жанама әсер ететін айқын саясатты дайындау қажет.

Бұл үшін бірқатар шараларды ұсынады. Біріншіден, тікелей шетелдік инвестицияларды экономиканың қайта өңдейтін секторына қайта бағдарлауға қол жеткізу. Бұл қарыз дағдарысы тәуекелдігін төмендету жөніндегі негізгі шаралардың бірі.

Екіншіден, сыртқы нарықтардан қарыз алу құнының төмендігін арттыру мақсатымен сырттан қарыз алу құнының тиімділігін арттыру мақсатымен сырттан қарыз алу мәтін иәнінде екінші дәрежедегі банктер үшін резервтік талаптарды қайтару қажет. Бұл да сондай-ақ коммерциялық банктердің сырттан қарыз алу деңгейінің төмендеуіне әсер етуге тиіс.

Үшіншіден, ұлттық валютамен өту мерзімдері тұрақты өсетін, эмиссияның ашық және айқын анықталған ережелері бар мемлекеттік облигациялардың тартымды нарығын құруда. Бұл мемлекетті және деке қарыз алу құрылымын ішкі қарыз көлемінің арту жағына мүмкіндік беруге тиіс. Мемлекеттік облигация нарығының құрылымының қалыптасуында дұрыс саясатты анықтау қарыз алу құрылымының өзгерту және шикізатқа әлемдік пайыздық мөлшерлемелер мен әлемдік бағалардың ауытқуларынан тәуелділіктің төмендеуіне жағдай жасайды, бұл ақыр соңында борышқорлық дағдарыс пен еліміздің банк жүйесінің күйреу тәуелділік деңгейін төмендетеді.

Төртіншіден, мемлекеттік облигациялар нарығы құрылымының бөлігінде тиімді саясатты қалыптастыру. Бұл қарыз алу құрылымын өзгертуге және шикізатқа әлемдік валюта бағамының, әлемдік пайыздық мөлшерлемелері мен әлемдік бағаның ауытқуынан тәуелділіктің төмендеуіне әкелуі тиіс. Ақыр соңында, бұл борышқорлық дағдарыс пен еліміздің банк жүйесінің күйреу тәуекелділік деңгейін төмендетеді.

Сыртқы қарызды басқару жүйесі бойынша келесі жұмыстарды жүйелі жүргізу қажет.

• қаржыландырылатын жобалардың, т.б.ірі қарыз алушылардың қимасында берешектері бар жағдайларды талдауды;

• статистикалық, құқықтық, салық сипатындағы проблемаларды жүйелендіру, өнімді бөлу жөніндегі талаптардың орындалуына, ірі қарыздар бойынша қаражатты мақсатқа сай пайдалануына бақылауды;

• сырттан қарыз алудың қолданатын (оның ішінде салалық бағдарламамен қарастырылған) және мүмкін болатын шектеу шараларын талдауды;

• мұндай шаралардың тиімділігін бағалауды.

Ішкі қарызды басқару жүйесі бойынша мемлекеттің шаралары капиталды қарыз алу үшін жекеменшік секторына баламалы көздерді ұсынуға бағытталуға тиіс. Мемлекеттің ең маңызды міндеті болып сыртқы қарызды ішкіге жоспарлы түрде ауыстыру есептеледі. Бұл, біріншіден, валюталық тәуекелділіктерді төмендетуге мүмкіндік жасайды, өйткені іс жүзінде валюталық тәуекелділікті борышкерлік міндеттемелерді қайта қаржыландыру тәуекелдігіне айырбастау жүретіндіктен, екіншіден, еліміздің қаржы нарығындағы өтемпаз құралдардың өткір тапшылық проблемасын төмендетеді, үшіншіден, қарызға қызмет етуге бағытталатын бюджет қаражаттары Қазақстанда қалып, еліміздің экономикасына жұмыс істейтін болады.

Сондай-ақ қарыз алудың мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу қажет. Оның жеке тарауы сырттан қарыз алуды қысқарту мен ішкі нарықтағы қарыз алуды тартуға бағытталуға, жеке қарыз алулар мен мемлекет шараларын жанама реттеу жөніндегі шаралар болуы тиіс. Қарыз алу стратегиясы бірінші кезекте қарыз алумен байланысты тәуекелдікті төмендетуге бағытталуға тиіс мақсаты сыртқы толықсытпаға ұшыраушылықты азайту болып есептеледі. Демек, міндеттеменің деноминация валютасын таңдап алу атаулы пайыздық мөлшерлемелер деңгейіне тәуелді болмауы тиіс, бірақ қарыз алу құны хеджирленген және тәуекелдік құнының негізінде есептелуге тиіс.

Қарызды дұрыс басқаруды түсінудің күшеюі ЭЫДҰ(экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы) көптеген елдері мен дамушы әлемінің кейбір елдерін қарызды басқару жүйесінде кеудемсоқ реформаларға әкелді. Реформаны табысты жүзеге асыру үшін үш негізгі қағида орындалуға тиіс.

1. ашықтылық пен есеп берушілікті қамтамасыз ету үшін қарызды басқару кез келген әкімшілік әсер өтеуден тәуелсіз болуы керек;

2. қарызды басқаруды кәсіпқойлар Үкімет бекіткен критерийлер мен нормалардың шеңберінде жүзеге асыруға тиіс;

3. қарызды салалы басқаруды жүзеге асыру үшін мемлекет институционалдық және қаржы ресурстарын жеткілікті бөлуге тиіс.

Қарызды басқару мақсаттарын орындау үшін, бірқатар елдер қарызды басқару жөніндегі тәуелсіз органдарды құрды, бұл қарызды басқарудағы айқын мақсаттарды анықтау мен сәйкес орындаулар және тәуелсіздікті қамтамасыз ету қажеттілігімен түсіндіріледі. Берілген орган Үкіметке валюта құрылымы, мемлекеттік қарызды өтеу және тәуекелділіктер лимиті, сондай-ақ жеке қарыз құрылымына қатысты және жеке қарыз нарығына әсер етудің жанама құралдар жүйесі жөнінде істеліп біткен сұлбаны табыстыруға тиіс.[6]

Үлкен көлемдегі мемлекеттік борыш мемлекетті банкроттыққа ұшыратпайды, өйткені Үкіметтің мынадай іс-қимылдары қолданылуы мүмкін:

1. Қайта қаржыландыру. Төлеу мезгілі жеткен облигацияларды өтеу үшін практикада Үкімет шығыстарды қысқартпайды және салықтарды көтермейді (тоқыраулық экономика жағдайында мұндай саясат қате болар еді). Ол өзінің борышын қайта қаржыландырады, яғни жаңа облигациялар сатады және түсім – ақшаны өтелетіноблигцияларды ұстаушыларға төлеу үшін пайдаланады.

2. Салық салу. Үкіметтің салық салуға және оларды жинауға құқығы бар. Қаржылық күйреу кезінде жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар салық жинау есебінен кірістер ала алмайды, ал үкімет ала алады; сөйтіп, жекеше шаруашылықтар мен корпорациялар банкроттануы мүмкін, ал үкімет банкроттанбайды.

3. Ақша жасау. Борыштың негізгі сомасын және пайыздарды төлеу үшін үкіметтің ақша басып шығаруға мүмкіндігі бар, бірақ мұның инфляциялық нәтижесі болады.

Алайда үкіметтің мұндай іс-қимылдары жағымсыз зардаптар тудырады:

1. Кірістердегі теңсіздіктің көбеюі. Кірістердің мөлшері бойынша халықтың түрлі топтары болады. Және салық жүйесі шамалы үдемелі болуы мүмкін, облигацияларға ие болудан алынатын пайыздық кірістерді қайта бөлудің нәтижесінде ол артық кірістер «алмайды»;

2. Пайыздық төлемдер салық салуды көбейтуді қажет етеді, бұл инновацияларға, инвестицияларға, жұмысқа ынталандырмаларды төмендетеді, мұның өзі экономикалық өсуге зиян келтіреді. Көрсеткіштердің борышы бойынша пайыздық төлемдердің қатынасы – борыш бойынша пайыздарды төлеу қажет салық салудың деңгейі;

3. ығыстыру нәтижесінің іс-әрекеті. Егер экономика толық жұмыстылық жағдайда жұмыс істеп тұрса және бюджет баланстандырылған болса, егер үкімет шығыстарды көбейтсе, онда өндірістік мүмкіндіктердің қисық сызығы бойынша экономика қисық сызықтың бойымен үкіметтік тауарлардың осі бағытында жылжиды және жекеше тауарарға ашықтық кемірек болады.

Жекеше тауарлар не тұтыну, не инвестициялық тауарлар болуы мүмкін:

2. егер тұтыну тауарларын қысқарту есебінен ұсыным азайса, онда халықтың бүгінгі ұрпағының тұрмыс деңгейі төмендейді, ал инвестициялардың деңгейі сақталынады және келер ұрпақ шалынбайды;

3. егер төмендеу инвестициялық тауарларды шалса, онда бүгінгі ұрпақтың тұтыну деңгейі өзгермейді, ал болашақта табыс деңгейі аз болады.

Уақиғалар дамуының екі сценарийі болуы мүмкін:

1. Үкіметтік шығыстардың көбеюі салық салудың өсуімен қаржыланады, онда тұтыну шығыстары төмендейді және үкіметтік шығыстардың ауыртпалығы бүгінгі ұрпаққа түседі;

2. Үкіметтік шығыстардың көбеюі мемлекеттік борыштың көбеюі есебінен қаржыланады.

Салдарлары: үкімет ақша рыногына шығады, жекеше қарыз алушылармен бәсекелеседі, пайыздық мөлшерлеме көбейеді, инвестициялар қысқартылады. Болашақ ұрпақ аз экономикалық әлеуетті мұраланады және оның ең төмен тұрмыс деңгейі болады.

Бірақ екі шектелім болады:

1. Мемлекеттік инвестициялар. Егер үкімет шығыстарының өсуі тұтыну шығыстарының көбеюі есебінен болатын болса, онда борыштың көбеюінің ауыртпалығы болашақ ұрпақтарға аударылады. Ал егер сонымен бірге мемлекеттік инвестициялар көбейетін болса, онда бұл экономикалық болашақ өндірістік әлеуетін нығайтады, капиталдың құрылымы мемлекеттік капиталды пайдасына өзгереді.

2. Жұмыссыздық. Егер бұған дейін қоғам жұмыспен толық қамтылу кезіндегі экономиканың жұмыс істеу жағдайларында болса, онда жұмыспен толық қамтылмаған кезінде экономика өндірістік мүмкіндіктер шектерінің ішінде болады. Үкімет шығыстарының өсуі капиталды ағымдағы тұтыну мен қордалау жағынан ешқандай құрбандарсыз экономиканы қисық сызыққа жақын орналастыруы мүмкін. Демек, егер бастапқыда жұмыссыздық, тапшы қаржыландыру болатын болса, бұл экономикалық әлеует мөлшерінің қысқару нысанында болашақ ұрпақтарға түсетін ауырпалықты міндетті түрде тудырады.

Мемлекет үшін дефолтты қолайлы практикалық шешім етіп айқындайтын мынадай негізгі факторлар бар:

1. қоғам тарапынан болатын саяси қолдаудан ел басшылығының айырылуы;

2. экспорттан түсетін кірістердің төмендеуі;

3. борышқордық ауыртпалықтың көбеюі;

4. капиталдың халықаралық рыноктарына шығу мүмкіндігінің жоқтығы;

5. жалғасылған экономикалық құлдырау;

6. берешектің құрылымын өзгертуге халықаралық қаржы ұйымдарының әзір екендігі.

Яғни егер ел басшылығы дефолтты жариялаудан түскен пайданы онымен байланысты санкциядан асып түсті деп санаса, сыртқы борыш бойынша дефолт ел басшылығының стратегиялық шешімінің нәтижесі болуы мүмкін. Елдің алтын-валюта резервтерінен сыртқы борышқа қызмет көрсетуге жұмсалатын төлемдер сомасының асып түсуі де маңызды фактор болып табылады. Бюджеттің барлық шығыс бөлігін жеңілдету дефолттың оң салдары болып табылады, бұл оның орналасуына мүмкіндік бере алады. Сыртқы борышқа төленетін төлемақылардан бас тарту үкіметке бюджеттің басқа баптары бойынша, мысалы әлеуметтік сфера бойынша шығыстарды көбейтуге мүмкіндік береді, мұның өзі үкіметке сенімді ішінара қайтаруға мүмкіндік туғызады. Бірақ кредит рейтингі төмендейді және халықаралық рыноктарда қарыз алу қиындайды.

Қарыз алудың шамадан тыс көлемдері кезінде мемлекет «борышқорлық торға» түсіп қалу қаупінде, яғни ол тек бұрынғылар бойынша пайыздарды төлеу үшін жаңа қарыз алулардың көлемін өнбойы көбейтіп отыру жағдаятына мәжбүр болады. Борыштың өзгерту динамикасы пайызды төлеуге дейін ІЖӨ-нің 5%-ын құраған бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін қажет қарыз алулардың өсуі мысалында көрсетілуі мүмкін(2 кесте).

Сандар көрсетіп тұрғандай, тіпті егер 6-жылы тапшылық өзі жойылатын болса да, мемлекет – қарыз алушыға бәрібір әншейін алдыңғы 5 жылда қордаланған борыш бойынша пайыздарды төлеу үшін 5%-дан сәл төмен мөлшерде қарыз алуға тура келеді.

Әлемдік қайта құру және даму банкі белгіленген сыртқы берешек деңгейін бағалау параметрлері Қазақстанда былай құрылады:

1. жалпы сыртқы борыштың ІЖӨ-ге қатынасы – 76,1% (фирмааралық берешексіз) (34,6%);

2. жалпы сыртқы борыштың тауарлар мен қызметтер көрсетудің жылдық экспортына қатынасы – 124,6% (56,7%);

3. борышты өтеу және оған қызмет көрсету бойынша төлемдер сомасының тауарлар мен қызметтердің экспортына қатынасы – 36,7%(24,7%);

сыйақы (мүдде) төлемдері сомасының экспортқа қатынасы – 1,5%. Сөйтіп, борышты өтеу және оған қызмет көрсету бойынша төлемдер қатынасының көрсеткіші Қазақстанда ең төмен деңгейден асып түседі.

ҚОРЫТЫНДЫ

Мемлекеттік несие – жалпымемлекеттік қаржының басты буындарының бірі және несиелік қатынастардың жиынтығы, бұл қатынастарда мемлекет кредитордың да, қарыз алушының да, гаранттың да (қарыз алушы үшін мемлекеттің кепілгерлігін білдіреді) рөлінде көрінуі мүмкін. Несиелік қатынастарда тараптардың бірі мемлекет, ал заңи және жеке тұлғалар кредиторлар немесе қарыз алушылар болып табылады.

Мемлекеттік несиенің ерекшелігі қарызға берілген қаражаттардың қайтарымдылығында, мерзімділігінде және ақылығында.

Мемлекеттік несие қызметінің нәтижесінде мемлекеттік қарыз түзіледі. Мемлекеттік қарыз – бұл алынған (игерілген) және өтелмеген мемлекеттік қарыздардың, белгілі бір күнге, сондай-ақ борыштық міндеттемелердің белгілі бір күнге сомасы (олар бойынша есептелінген пайыздарды қоса). Мемлекеттік қарыз ұлғаймалы ұдайы өндірісті және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақшалай ресурстарды тарту нысандарының бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды пайдаланудан туады.

Мемлекеттік қарызды мемлекет мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді. Орналастыру рыногына, қарыз валютасына және басқа сипаттамаларына қарай мемлекеттік қарыз мемлекеттік ішкі және сыртқы қарыз болып бөлінеді. Сондай-ақ күрделі және ағымдағы мемлекеттік қарыз болып бөлінеді. Күрделі мемлекеттік қарыз деп мемлекеттің шығарылған және өтслмегсн борышқорлық міндеттемелсрінң бүкіл сомасын (бұл міндеттемелер бойынша есептелген пайыздарды қоса) айтады.

Қарызды басқару мақсаттарын орындау үшін, бірқатар елдер қарызды басқару жөніндегі тәуелсіз органдарды құрды, бұл қарызды басқарудағы айқын мақсаттарды анықтау мен сәйкес орындаулар және тәуелсіздікті қамтамасыз ету қажеттілігімен түсіндіріледі. Берілген орган Үкіметке валюта құрылымы, мемлекеттік қарызды өтеу және тәуекелділіктер лимиті, сондай-ақ жеке қарыз құрылымына қатысты және жеке қарыз нарығына әсер етудің жанама құралдар жүйесі жөнінде істеліп біткен сұлбаны табыстыруға тиіс.

Қарызды басқаруда әлемдік тәжірибені талдау, берілген мәселелердегі ішкі жағдайды бағалау бізді қарызды басқарудың барлық мәселелері арнаулы орган Қарызды басқару жөніндегі агенттік кұзіретінде болуға тиіс деген қорытынды әкелді.

Курстық жұмысты қорытындылай отырып, мемлекеттік несиелердің қызметтері мен мемлкеттік қарызды басқарудың тиімді тетігін жасаудың қажеттілігін атап өткен жөн. Мемлекеттік емес қарыз алушылардың сырттан қарыз алушылардың бірте-бірте төмендей бастағанда, сол кезде ішкі қарыз алудың көлемі артуына жағдай жасауға мүмкіндік беретінін атаған жөн. Бұл валюта бағамдарының ауытқуын төмендетеді және ішкі институтционалдық инвесторларға қажетті құралдары нарығын қамтамасыз етеді.