Геодезиялық жиілендіру жүйелері және түсіру жүйелері.

Геодезиялық жиілендіру жүйелері мемлекеттік геодезиялық жүйелер негізінде дамиды, әрі қалалар мен ауылдарда, ірі өндіріс объектілерінің құрылыс алаңдарында, тау-кен өндірісі территориясында аткарылатын ірі масштабтағы тусірулерді, сондай-ақ инженерлік және геодезиялық жұмыстарды негіздеу үшін қызмет етеді.

Топографиялық түсіруді белгілі бір масштабта жасау үшін геодезиялық жүйелерді керекті тығыздыкқа жиілендіру түсіру жүйелерін немесе осылай аталатын геодезиялық түсіру негіздеулерін дамыту есебінен жасалады: бүл негіздеу пландық және биіктік болып бөлінеді.

Түсіру жүйелерінің негіздеулерін геодезиялық жүйелерден және жиілендіру жүйелерінен теодолиттік (немесе мнкротриангуляция) тура, кері және кұрастырылған киыстырулар, сондай-ақ техникалык нивелирлеу жүрістерін жүргізу аркылы кұрады.

Егер үй салынган территорияда 1:5000 - 1:500 масштабтардағы тусірулер үшін тусіру негіздеулері нуктелерінің тығыздығы дәлме-дәл белгіленбей, тек рекогносцировка арқылы анықталатын болса, онда құрылыс салынбаған территорияда түсіру негіздеуінін нуктелері мен геодезиялық жиілендіру жүйесінің пункттер саны 1 км² ауданга төмендегідей болуы керек:

Түсіру масштабы 1 : 5000 болганда 4-тен кем емес

—<<— 1:2000 —<<— 12 —<<—

—<<— 1 : 1000 —<<— 16 —<<—

—<<— 1 : 500 рекогноцировкалаумен анықталады.

Түсіру негіздеуі пункттерінін дәлдігі бастапқы пункттермен салыстырғанда пландық жағынан алғанда орташа қателіктер жасалынатын топографиялық планнын масштабында барлык жагдайда 0,1 мм-ден артық болмауы керек: биіктік жағынан осындай пункттердің кателіктері план үшін қабылданған жер бедері кимасыіның биіктігінің 1/10-нен артық болмауы тиіс. Жетуге колы қиын орманды аудандар үшін пункттердің пландық және биіктік орындарын анықтау дәлдігі 1,5 есе төмендетілуі мүмкін.

Геодезиялық пунктерді жергілікті жерде белгілеу және бекіту.

Тірек жүйлеінің пункттерінің ұзақ мерзім бойында беріктігін, орнының тұрақтылығын және бұзылмаушылығын қамтамасыз ету үшін әрбір тірек нүктесі жергілікті жерде центрді жерге орнату арқылы бекітіледі.

Жұмыстар жургізілетін ауданның физикалық және географиялық орнын, жергілікті жердін ерекшеліктерін, яғни центрдің түрі мен конструкциясын, сондай-ақ оның жерге орнату терендігін анықтайды. Әдетте, құрылыс салынбаған жерде геодезиялық пункт ретінде темір бетонды пилон алынады, ол жердін тоңазу деңгейінен 0,5 м терендікте орнатылады, оның жоғарғы табанынын ортасына кресі бар шойын танба кондырылған. Креспен қиылысу нүктесі геодезиялык пункттің центрі болып саналады, ал онын координаталары -х, у, Н болады.

Түсіру негіздеуінің нүктелері уақытша белгілермен (темір қазыктармен, трубалармен, ағаш бағалалармен немесе қыска қазықтармен) және ішінара кейде ұзақ мерзімдік белгілермен бекітіледі. Пункттер нүктелерді бекіткенде 1 : 5000 масштабтағы түсіру планының әрбір бетінің ішінде ұзак мерзімдік белгілермен бекітілген пункттердің саны кем болмауын ескерген жөн.

Бұрыштык және ұзындык өлшеулер кезінде геодезиялық көршілес пункттердің арасында өзара көрінушілігін қамтамасыз ету үшін центрлердің үстіне жер бетіндегі геодезиялық белгілер орнатылады. Белгілердің сыртқы түрі көршілес пункттердін арасындағы әдеттегідей көрінушілікгі қамтамасыз ету үшін аспапты қандай биіктікке көтеру қажет екеніне байланысты болады. Геодезиялық сырткы белгілерге негізінен мынадай талаптар қойылады: олардың беріктілігі және ұзақ мерзімге тезімділігі, каттылығы және орныктылығы, белгілерде жұмыс істеудің ынғайлылығы әрі оларға көтеріліп түсудін кауіпсіздігі.

Апта 11

Дәріс 6 Геодезиялық бұрыштың өлшеулері

Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеудің принципі.

Геодезиялық жұмыстар барысында горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу үшін әр түрлі аспаптар кең қолданылады. Осындай аспаптардын бұрыштарды өлшеу негізіне төмендегідей түсініктер алынады.

Горизонталь бұрышты өлшеудін мәні темендегідей. Жергілікті жерде әр түрлі биіктікте орналаскан А, В және С нүктелері берілсін. Осы нүктелердің ВА және ВС бағыттарының арасындағы В горизонталь бұрышын өлшеу керек. Осы бұрыш АВС бұрышынын Q горизонталь жазықтығындағы аЬс проекциясымен анықталады. аЬс-ның проекциясы АаВ'В және СсВ'В вертикаль жазықтыктармен жасалған екі жақты бұрыштын өлшемі қызметін аткарады.

Өлшенілетін бұрыштың төбесіне горизонталь жазықтыққа параллель градусталған шенберді орналастырып, оның центрін ВВ' тік сызығының еркін нүктесімен дәл келтіреміз. Сонда В'а' және В'с' радиустарының арасындағы β бұрышы АаВ'В және СсВ'В вертикаль жазықтықтарының шеңбердегі қимасы өлшенілетін горизонталь бұрышты білдіреді. Егер шеңбердегі бөліктер сағат тілінің бағыты бойымен тусірілген, ал а' және с' шеңбердің градусталған дөңгелегінен алынатын шамалар болса, онда бұрыштың мәні былайша табылады:

Горизонталь бұрышты өлшеудін сипатталған геометриялық схемасы бұрыш өлшеуіш аспапта жүзеге асырылады.

Вертикаль бұрыштар вертикаль жазыктықтарда жатады. Егер вертикаль бұрышты екі жақты бұрыштың тік қырынан А және С нүктелерінің бағытына дейін есептеген жағдайда, Z₁ және Z₂ бұрыштары зениттік қашықтықтар деп аталады. Вертикаль бурыштарды сызықтардың горизонталь проекцияларынан жердегі сызықтардың бағыттарына дейін есептеген кездегі бұрыштар υ₁ және υ₂ көлбеу бұрыштары болып табылады.

Бір аспаппен горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу үшін, оның екі жазықтығы болуы тиіс. Өлшеу кезінде бір жазықтық горизонталь, ал екіншісі вертикаль болуы керек.

Горизонталь және вертикаль бұрыштарды елшеуге қолданылатын аспап теодолит деп аталады.

Теодолиттердің жіктелуі. Қолданылып жүрген теодолиттер дәлдігі, есептеу құрылғыларынын түрі, горизонталь дөнгелегінің вертикаль осьтері жуйесінің конструкциясы және атқаратын міндеті жағынан әр түрлі текке бөлінеді.

Теодолиттерді горизонталь бұрыштарды өлшеу дәлдігіне байланысты 3 түрге бөлуге болады:

1. 1-және 2-класты триангуляция мен полигонометриядағы бұрыштарды елшеуге арналған жоғары дәлдікті Т1 теодолиті.

1. Дәл теодолит Т2—3-және 4-класты триангуляция мен полигонометриядағы бұрыштарды өлшеуге арналған; Т5 — 1-және 2-разрядтық триангуляциялық жүйелер мен полигонометриядағы бұрыштарды өлшеу және жер бетіндегі маркшейдерлік жұмыстарды жүргізу үшін қолданылады.

2. Техникалық Т15, ТЗО және Т60 — теодолиттік және тахеометриялық жүрістерде және түсіргі жүйелерінде, сондай-ақ жер бетіндегі және жер асты қазбаларындағы маркшейдерлік жұмыстарды аткару кезіндегі бұрыштарды өлшеуге арналған.

Теодолиттердің шартты белгілеріндегі цифр горизонталь бұрышты бір тәсілмен елшеудің секундтық орташа квадраттық қателігін білдіреді.

Дөңгелегінің жасалу және есептеу құрылғысының кұрылысы жағынан теодолиттер екі топқа белінеді: металл және шыны лимбалылар (оптикалық теодолиттер).

Вертикаль дөңгелегі, ара қашықтык өлшеуге арналған кұрылғысы және буссолі бар теодолит тахеометр деп аталады. Қазіргі уакытта шығарылатын техникалык теодолиттер тахеометрлер болып табылады.

Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу. Аспаптардың конструкциясына, елшеулердің шарттарына және оларға қойылатын талаптарға байланысты горизонталь бұрыштарды өлшеудін мына темендегідей түрлері қолданылады:

1. Жеке бұрыш әдісі теодолиттік жүрістерді салуда, жобаны жергілікті жерге шығаруда және т. с. с. жеке бұрыштарды өлшеу үшін қолданылады.

2. Қайталаулар әдісі есептеу қателігінің әсерін азайту мақсатымен елшеудің ақырғы нәтижесінің дәлдігін арттыру кажет болған кезде бұрыштарды өлшеу үшін қолданылады.

2. Анналма тәсілдер әдісі триангуляция жуйесі мен екінші полигонометрияда немесе төменгі класс жүйелерінде бір нүктеден үш және одан да көп бағыттар арасындағы бүрыштарды өлшеу кезінде қолданылады.

Жеке бұрыш әдісі. Горизонталь бұрыштарды жеке бұрыш әдісімен өлшеу мынадай жүйелілікпен жүргізіледі: 1) сол жақтағы дөңгелек кезінде (СD) жетекші винттердің көмегімен дәл ны-саналағаннан кейін алидаданы бекітіп, ақырғы нүктені (А) нысаналайды да а есептеуін алады; 2) алидаданы босатып, алдыңғы нүктені (В) нысаналап b есептеуін алады; сонда вертикаль дөңгелектің (1) орны кезінде (СD) жүрістің сол жағындағы орналасқан бұрыштың мәні алдыңғы және артқы нүктелердің есептеулерінің айырымы болып табылады:

осы әрекеттер бірінші жартылай тәсілді құрайды; 3) аспаптың қате жіберуін азайту үшін лимбаның орнын шамамен 90°-қа өзгертеді де дүрбіні зенит аркылы ауыстырып, оны оң жақтағы деңгелек (ОD) жағдайына келтіреді; 4) он жақтағы дөңгелек (ОD) кезінде екінші жартылай тәсілді орындайды, яғни 1-және 2-пункттерде керсетілген әрекеттерді қайталайды; содан кейін бұрыштың β_ОD мәнін шығарады. Егер алдыңғы нүктедегі есептеу артқы нүктедегіден кем болған жағдайда, онда бұрышты есептегенде оған 360°-ты қосады.

Екі рет жартылай бұрыш өлшеу тәсілі толық бүрышты құрайды. Бірінші және екінші жартылай бұрыштардың елшеу нәтижелерінін айырмашылығы теодолиттің есептеу құрылғысының екі есе дәлдігінен артып кетпеуі керек, яғни

Егер айырмашылығы арнайы рұксат етілген саннан артпаса, онда бұрыштың орташа ақтық мәні былайша табылады

Жүрістін он жағындағы горизонталь бұрышты өлшеу және есептеу жоғарыдағы жуйелілікпен жургізіледі, тек -мұнда жүрістің оң жағындағы бұрыштың мәні әрбір жартылай тәсілде артқы және алдыңғы есептеулердің айырымы болып табылады

Өлшенген бурыштардың әрбір жартылай тәсілдегі мәнін және бұрыштың орташа мәнін теодолит станциядан алып қойылғанша есептеп шығарған жөн.

Қайталаулар әдісі. Горизонталь бұрышты қайталау жолымен өлшеу әдісі төмендегідей: 1) вертикаль дөңгелек сол жақта болғанда алидаданы 0°-қа жақын есептеуге қояды да, содан соң алидаданы бекітіп, лимбаны босатып артқы нүктені (А) нысаналап, а₁ есептеуін алады; 2) лимба бекітулі күйде түрғанда алидаданы босата отырып дүрбіні алдыңғы нүктеге (В) бағыттап, а₂ есептеуін алады; 3) дүрбіні зенит арқылы ауыстырып, вертикаль дөқгелектің оң жақтағы орнына келтіреді; 4) лимбаны босатып, дүрбіні арткы нүктеге бағыттайды, бірақ есептеуді алмайды; 5) лимба бекітулі күйде тұрғанда, алидаданы босатып дүрбіні алдыңғы нүктеге бағыттайды да, а₃ есептеуін алады.

Бір жартылай қайталау кезіндегі бұрыштың мәні бақылау мәні деп аталады, ол былайша анықталады:

Бір қайталаудан елшенген бұрыштың орташа (соңғы) мәнін мына формула бойынша табады:

Бұрыштын соңғы және бақылау мәндерінің арасындағы рұқсат етілген айырмашылық теодолиттің есептеу құрылғысынын бір жарым еселік дәлдігінен (t) аспауы керек, яғни

Айналма тәсілдер әдісі. Мұнда теодолитті нүктенік үстіне орналастырып, барлық бағыттарды сағат тілінің бағытымен жүйелі нысаналау жолымен есептеулер алады. Лимбаның орнынан қозғалмағандығына көз жеткізу үшін сонғы нысаналауды бастапқы бағытпен аяқтайды. Осы әрекеттер бірінші жартылай тәсілді кұрады. Екінші жартылай тәсілде лимбаны орнынан жылжытып, дүрбіні зенит арқылы ауыстырады да барлық бағыттарды сағат тілінің бағытына қарсы жүйелі нысаналайды..

Горизонталь бұрыштарды техникалық теодолиттермен өлшеудің дәлдігіне негізінен аспаптар мен нысаналаудың қателіктері, аспапты, қаданы орналастыру және есептеу қателіктері әсерін тигізеді.

Қазіргі кездегі теодолиттер тиісті жөндеулерден еткізілсе және өлшеудің лайықты методикасы қолданылса, онда қателіктер өте аз жіберілетін болады.

Аспапты және қаданы мұқият орналастырғанда және қабырғаларының ұзындығының ен аз болуына шек қойылғанда центрлеу мен редукция қателіктерінің әсерін азайтуға мүмкіндік туады. Есептеудің кателігін есептеу кұрылғысынын дәлдігінің жартысына тең деп қабылдайды, яғни т_е =t/2.

Қорыта келгенде, металл лнмбалы теодолиттермен бұрыштарды өлшегенде, оның дәлдігіне негізінен лимбадан алатын есептеулердің қателіктері әсерін тигізеді. Осыны еске алып, әрі калған кателіктер бұрышты елшеудің дәлдігіне елеулі әсерін тигізбейтінін біле отырып, мысал ретінде металл лимбалы теодолитпен бұрышты өлшеудің орташа квадраттық қателігін анықталык. Сонымен екінші есептеу құрылғысынан алатын санау есептеудің дәлдігін арттырмайды, ол тек кана алидаданың эксцентриситет кателігін жояды деп қабылдалык.

Апта 11

Дәріс 7 Ұзындықтарды өлшеу

Сызықтардың ұзындығын өлшеу әдістері

Белгілі бір жердегі нүктелердің ара қашықтығын тікелей өлшеуге немесе есептелінген басқа шамалар арқылы есептеп шығаруға болады.

Тікелей әдіс кезінде ұзындықтарды өлшеу рулеткалардын, ленталардың және сымдардын көмегімен жузеге асырылады. Оларды болаттан немесе инвардан (64% темір мен 36% никельдік қорытпасы) жасайды. Инварлық өлшеуіш аспаптардың сызықтық ұлғаю коэффициенті өте аз. Болат өлшеуіш аспаптар ара қашыктыктарды 1:10000, 1:25000, ал инварлық 1:25000...1:1000000 шамасындай салыстырмалы қателікпен өлшеуге мүмкіндік береді.

Жанама әдісте ара қашықтықтарды өлшеу үшін оптикалық қашықтық өлшеуіштер, жарық және радио қашықтык өлшеуіштер кеңірен қолданылады. Сонымен қатар, ізделініп отырған ара кашықтыкты аналитикалық жолмен есептеп шығару үшін өлшенген базистер мен бұрыштардың геометриялық арақатынасы пайдаланылады. Оптикалық қашыктық өлшеуіштермен ара қашықтықты анықтаудын салыстырмалы қателіктері 1:200-ден 1:500-ге дейін, ал жарык және радио қашықтық өлшеуіштерде — 1:10000-нан 1:250000-ға дейінгі аралықтарында болады.

Геодезиялық жұмыстардын түрі мен жүктелген міндетіне, олардың дәлдігіне қойылатын талаптарға, сондай-ақ өлшеу жағдайына қатысты сызықтардың ұзындығын өлшеу үшін әр түрлі әдістер мен аспаптар колданылуы мүмкін.