ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық- техникалық университеті

Машина жасау факультетінің

050730 «Құрылыс материалдарын, бұйымдары мен конструкцияларын өндіру» мамандықтың

1 курс студентеріне 2009-2010 оқу жылының 1 семестріне арналған Геодезия пәні бойынша

дәріс кешені

(міндетті компоненті)

Орал – 2009ж.

Құрастырушылар: т.ғ.к., доцент Оңаев М.Қ.

«Жерге орналастыру және кадастр» кафедрасы

«Политехникалық факультет, аудитория №318»

Кредит саны – 2

Дәріс – 10 сағат

Бақылау түрі – емтихан

Кафедра отырысында талқыланды «___» ____________2009 ж. №__ хаттама

Апта 2

Дәріс 1 Геодезия және топография туралы жалпы мәліметтер

Геодезия пәні және оның міндеттері. Геодезия — жер туралы өте ежелгі ғылымдардың бірі. Адамзаттың бағзы заманда жер бетінде қашықтық пен ауданды өлшеудегі ашқан заңдылықтары геометрия мен геодезияның ғылым ретінде дүниеге келуіне негіз болды. Грек тілінен аударғанда «геодезия» сезі «жерді бөлу» деген мағынаны білдіреді. Қазіргі заманғы геодезияның жерді бөлу мағынасы шеңберінен әлдеқашан шыққаны түсінікті.

Геодезия — жердің немесе оның жекелеген бөліктерінің пішіні мен көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу әдістерін зерттейтін ғылым.

Адамзат қоғамының дамуына және ғылым мен техниканың өсуіне байланысты, геодезияның мазмұны да өзгеріп отырды. Соның нәтижесіңде өзінің даму процесінде геодезия бірсыпыра дербес ғылыми және ғылыми-техникалық пәндерге бөлінеді:

1. Жоғарғы геодезия — жердің және планеталардың фигуралары мен келемдерін зерттеу, сондай-ақ геодезиялық негізгі тірек жүйелерін құру женіндегі міндеттерді шешеді. Жоғарғы геодезия міндеттерін шешу әдістерін егжей-тегжейлі зерттеу устінде одан жеке пәндер болып геодезиялық астрономия, геодезиялық гравиметрия және ғарыш геодезнясы бөлінеді.

Геодезиялық астрономия — геодезиялық тірек жүйелері үшін аспан шырақтарын бақылау негізінде координаталық бастапқы мәліметтерді анықтап беру мәселелерімен айналысады.

Геодезиялық гравиметрия — жер бетінің жекелеген нүктелерінің ауырлық күшін арнайы аспаптармен өлшеу арқылы жердің фигурасын зерттеумен шұғылданады.

Ғарыш геодезиясы—жердің жасанды серіктерінің көмегімен жер беті нүктелерінің геометриялык арақатынастарын зерттейді.

2. Геодезия немесе топография жер бетінің біршама шағын учаскелерін түсірумен байланысты мәселелерді зерттейді.

2. Картография жер бетінің едәуір территорияларының кескіндерін әр түрлі мақсаттағы карталар түрінде жасау әдістері мен процестерін, оларды жасау және көбейту технологиясын зерттейді.

4. Аэрофототопография жердің карталары мен пландарын фотосуреттер және әуеден түсірген фотосуреттер бойынша жасаудын әдістерін талдаумен айналысады.

4. Теңіз геодезиясы мұхиттар мен теңіздер түбінің табиғи корларын барлау мен картаға тусіруге байланысты арнайы өлшеу әдістерін талдап жасайды.

4. Колданбалы геодезия іздеулер, құрылыстар мен инженерлік ғимараттарды салу және пайдалану, жабдықтарды монтаждау, сонымен катар еліміздің табиғат байлықтарын пайдалану кезінде атқарылатын геодезиялық жұмыстардың әдістерін зерттеумен айналысады. Қолданбалы геодезия өзінін жұмыс барысында геодезия әдістерін кең пайдаланады, ал кейбір жағдайларда оны өз тәсілдері мен қүралдары арқылы шешеді.

Геодезия мен топография пәнінің негізгі ғылыми-техникалық міндеттеріне мына төмендегідей жұмыстар жатады:

а) жер бетіңдегі жекелеген нүктелердің орындарын тандап алынған координаталар жүйесінде анықтау;

б) әр түрлі инженерлік ғимараттарды жобалау және салу кезінде сонымен қатар ауыл шаруашылығы өндірісінде, жер бетінің және қойнауының табиғат байлықтарын пайдалануда кажет болатын түрі, сипаты, дәлдігі жағынан алуан түрлі өлшеулерді жер бетінде немесе жер астында атқару;

г) еліміздің қорғаныс мұқтаждығын геодезиялык мәліметтермен қамтамасыз ету.

Халық шаруашылығын дамытудағы геодезияың ролі. Геодезияның халық шаруашылығының түрлі-түрлі салалары үшін практиқалық үлкен маңызы бар. Мәселен, геодезиялық өлшеулер жолдар, каналдар, жер асты кұрылыстары (метро, кабельдер, құбырлар), әуе желілері (электрлік беріліс, байланыс желілер) трассаларын белгілеу кезінде, пайдалы кен орындарын барлау және пайдалану кездерінде кең қолданылып келеді. Геодезия жеке ауыл шаруашылығын орналастыруда, жерді құрғату мен суландыруда, орман шаруашылығын жүргізу кезінде қолданылады. Карта әскери істе белгілі бір жерді зерттеу, оның бетіне әскери жағдайды бейнелеп түсіру, жауынгерлік операцияларға талдау жасау және т. б. үшін пайдаланылады.

Геодезия біршама ғылыми пәндерге, яғни математика, физика, астрономия, автоматика, телемеханика, радиотехника, география, геология, геоморфология, гравиметрия және геофизика жетістіктеріне сүйенеді. Сондықтан геодезияның осы ғылымдармен тығыз байланыстылығы күмән туғызбайды.

Математика геодезияны әр түрлі геодезиялық есептердің аналитикалық түсіндірмелерінің тәсілдерімен, сондай-ақ өлшеулердің нәтижелерін өңдеудің талдауларымен, әдістерімен қаруландырады. Физика геодезияны электроникамен және электротехникамен катар оптикалық, оптикалық-механикалық және электронды-оптикалық аспаптар мен жүйелердің жобалау есептерінің негіздерімен толықтырады. Астрономия геодезияны геодезиялық тірек жүйелерін дамыту үшін бастапқы мәліметтермен қамтамасыз етеді. Автоматика, телемеханика және радио-электроника салаларындағы ғылым мен техника жетістіктерінің негізінде аса жана геодезиялық аспаптар құрастырылады. Географияны білу жер бедерін құрайтын ландшафт элементтерін, жер бетінің табиғи жамылғыларын және адам қызметінің нәтижелерін дұрыс түсіндіруді қамтамасыз етеді. Жер бедерінің пішіндерін және олардың өзгеру заңдылықтарын танып-білуде геология мен геоморфология кемекке келеді. Жердің фигурасын зерттеу оның сыртқы гравитациялық өрісіне зерттеулер жүргізумен байланысты. Ал гравиметрияның заңдары мен аспаптарын пайдаланбай, мұндай зерттеулер жүргізу мүмкін емес. Пландар мен карталарда графикалық сапалы безендіру топографиялық сызу тәсілдерін білуді қажет етеді.

Геодезияның дамуының қысқаша тарихи. Геодезия өте ерте заманда жер бетін шаруашылық мақсаттар үшін зерттеу қажеттігі туған кезде пайда болды. Әсіресе, Ежелгі Египетте геодезияның пайда болуы мен дамуына ерекше колайлы жағдайлар туды. Онда Ніл өзені алқабындағы егін шаруашылығы өте ерте заманда-ақ пайда болып, кең дамыған еді. Астық өнімінің мол болуы кұнарлы тұнбалардың шөгуімен байланысты болатын. Ол кезде әр жыл сайын Ніл өзенінің су таскыны жер танаптарын шайып кетіп отырды. Египеттіктерге бұл жерлерді қайта-қайта қалпына келтіріп отыруға тура келді. Әрине, бұл жағдай жер танаптарын межелеп бөлу, жерге өлшеулер жүргізу кезінде тәжірибе жинақтауға алып келеді, сөйтіп «жерді өлшеу» (геометрия) және «жерді бөлу» (геодезия) саласындағы теориялық білімнің тез дамуына септігін тигізді. Біздің заманымызға дейінгі XIV-XII ғасырларда Қытайда «бүкіл жерді» зерттеу мақсатында геодезиялық жұмыстар жүргізілді: бұл жұмыстар жер танаптарын елшеуіш тізбектер мен өлшеу шеберліктерінің болғандығын керсетті.

Геодезия атам заманғы (антикалық) Грецияда жоғары дамыған болатын, онда геодезия теориялық жағынан негізделді. Оған бізге жеткен Александриялық Геронның «Диоптрия туралы» және «Ауданды өлшеу» атты кітаптары дәлел бола алады. Бұл кітаптарда геодезиялық жұмыстар мен геодезиялық құралдардың сипаттамалары келтірілген. Грек ғалымы Эратосфен (б.з.д. 274-194 жылдар) Египетте жердің келемін анықтады. Ол жер шарының радиусы шамамен алты мың километр екен анықтап берді.

Геодезиялық жұмыстардың Ресейде ғылыми жолға койылу I Петрдің дәуірінде жүзеге асырылды. Осы кезенде өнеркәсіптің, тенізде жүзудің, әскери істің және сауданың кең дамуы геодезиялық өлшеулер мен карта жасауға жаңа талаптар койды. Осы максатпен мемлекеттің аз зерттелген аудандарында түсіру жұмыстарын жасау үшін арнайы экспедициялар жіберілді. Осының арқасында Донда, Ертісте, Камчаткада және Курил аралдарында алғашкы топографиялык түсірулер жасалынды.

XIX ғасырдың бірінші жартысында Ресейдегі геодезиялық жұмыстардың ғылыми жағынан жоғары койылуына көп еңбек сінірген атақты орыс астрономы және геодезисі, Пулков астрономиялық обсерваториясының негізін салушы және бірінші директоры В. Я. Струве болды.

Геодезиялық қызмет Кеңес екіметі жылдарында карқындап дами бастады. Осы кезеңде негізгі геодезиялық жұмыстар мен топографиялық түсірулер жүргізу үшін орталық және жергілікті геодезиялық ұжымдар құрылды. Сол уакыттан бастап геодезияның негізгі міндеті одақтың өндіргіш күштерін зерттеу мен дамытуға жәрдемдесу болды.

Бүгінгі таңда геодезия жоғары ғылыми деңгейде, аса жаңа техникалық базада дамып, халык шаруашылығының барлық саласының мұқтаждарын қанағаттандыруда. 1925 жылдан бастап бұрынғы одақта мемлекеттік карталар жасау үшін жер бетін әуеден суретке түсіру қолданылды, ал ол бүгінгі күндері жердің бетін картаға түсірудің ең негізгі әдісі болып табылады. Ал геодезия жұмыстары үшін авиацияны колдану қысқа мерзімде (1945 жылға дейін) бұрынғы ТМД территориясының 1:1000000 масштабтағы топографиялык карталарын жасауға мүмкіндік берді. Соғыстан кейінгі кезеңдегі геодезиялык қызметтің елеулі жетістігі 1954 жылға қарай 1:100000 масштабтағы карталар жасау болды. Қазіргі кезең 1:25000 ірі масштабтағы карталарды жасаумен сипатталады.

Топографиялық-геодезиялық жұмыстардың және картография өндірісінің мұнан әрі алға қарай дамуы ғарыш техникасын қолданумен тікелей байланысты болып отыр.

Қелешекте халық шаруашылығының шұғыл өсіп отыратын қажеттерін ғарыштан суретке түсірмей жүзеге асыру мумкін емес. Қазірдің өзінде-ақ жасалған ғарышты борттык аппаратуралардың мүмкіндіктері сондай орбитадан қабылданған бейне-ақпараты өзіне койылған міндетті шешуге қабілеттілігі жағынан белгіленген масштабтағы карталардың кепшілігін жасауға мүмкіндік береді, демек олар кең диапазонды масштабтағы карталарды тікелей даярлауға жағдай туғызып отыр деуге болады.

1974 жылдан бастап шельфті жалпы мемлекеттік картаға түсіру одан әрі дамыды, теңіз түбінің беті координаталар мен биіктіктердің бірыңғай жүйесінде кескінделді. Теніз түбін түсіру үшін жер бетін әуеден суретке түсірген сиякты теніз түбінің сурет карталары мен планын алуға мүмкіндік беретін қазіргі заманғы техникалық құралдар жасалды.

Бірыңғай мемлекеттік координаталар жүйесінің теориясын талдап жасау және оны практикаға ендіру саласында Ресей ғылым академиясының корреспондент мүшелері Н.Г. Келль және Ф.Н. Красовский зор жұмыстар істеді. Геодезия және картография саласындағы аса көрнекті зерттеулер осы ғалымдардың және профессорлар А.А. Михайлов, А.А. Изотов, А.С. Чеботарев, М.С. Молоденский, Н.А. Урмаев, В.В. Данилов, В.В. Попов және т. б. еншісіне тиеді.

Геодезиялық жұмыстарды жүргізу процестері мен геодезиялық кызметтің ұйымдастырылуы. Геодезиялық жұмыстар далалық және ғылыми өңдеу жұмыстары болып бөлінеді. Далалық жұмыстардың ең басты мазмұны өлшеу процесі болып табылады, ал ғылыми ендеу жұмыстары есептеу және графикалық процестерден тұрады.

Өлшеу процесіне пландар мен карталар жасау үшін немесе арнайы мақсаттар, мысалы, трассалар жүргізу, барлау траншеялары мен құрылыстарын бөлу үшін жүргізілетін жер бетіндегі өлшеулер жатады.

Топографиялық-геодезиялық өлшеулер мынадай элементтерді қамтиды: горизонталь және вертикаль бұрыштар, еңкіш, горизонталь және вертикаль қашықтықтар. Осыларды өлшеу үшін әр түрлі геодезиялық аспаптар қолданылады. Оларға мыналар жатады: а) қашықтықтарды өлшеуге арналған аспаптар- өлшеуіш ленталар, сым, рулеткалар, оптикалық қашықтық өлшеуіштер, жарық кашықтық өлшеуіштері және т. б.; ә) бұрыш өлшеуіш аспаптары: теодолиттер, буссольдар, гониометрлер және т. б.; б) вертикаль биіктіктерді өлшеуге арналған аспаптар: нивелирлер, рейкалар, және т. б.

Геодезиялық өлшеулер нәтижелері тиісті журналдарға енгізіледі және дала жағдайында түсірілетін объектінін схемалық сызбалары жасалады, ол абрис (сұлба) деп аталады.

Есептеу процесі өлшеулердін сандық нәтижелерін жүйеге келтіру мен өндеуден және оларды пайдалануға неғұрлым жарамды түрге келтіруден тұрады. Есептеуді женілдету, керекті нәтижелерді тез табу және есептеу жұмыстарынын дұрыстығын дер кезінде тексеріп отыру үшін барлық есептеулер белгілі бір схемалар бойынша жүргізіледі, ал бұл схемалар есептеулердің әрбір түріне арнайы талдап жасалады. Есептеу жұмыстарын жеңілдету үшін әр турлі қосымша құралдар: кестелер, графиктер, номограммалар, электрондық есептеуіш машиналары және т.с.с. қолданылады.

Графикалық процесс елшеу және есептеу нәтижелерін белгіленген шартты белгілерді сақтай отырып, мәліметтерді сызба түріне келтіруден тұрады. Геодезияда сызбалар топографиялық жұмыстардың түпкі өнімі болып табылады. Одан арғы есептеу мен жобалау солардың негізінде жүргізіледі. Сондықтан сызба тексерілген әрі дәл мәліметтер нәтижесінде жасалынуы керек және графикалық жағынан салынуының сапасы жоғары болуы тиіс.

Қазақстанда топографиялық-геодезиялық және картографиялық қызметті Геодезия және картография бас басқармасы басқарады. Бұл басқарманың негізгі өндірістік міндеттері мынадай:

1. Республика территориясында геодезиялық тірек жүйесін дамыту және карталар жасауда қажетті топографиялық түсірулер жасау жөнінде жоғары дәлдіктегі жұмыстарды ұйымдастыру.

1. Алуан тектегі және түрлі максаттағы карталарды, пландар мен атластарды жасау және оларды басып шығару.

2. Әр түрлі мекемелер жасаған геодезиялық және топографиялық жұмыстарды үйлестіріп, мемлекеттік бақылау жасап отыру.

Геодезия және картография бас басқармасы жанында республикада атқарылған картографиялық және геодезиялық жұмыстардың бәрі жиналған Орталык картографиялық қор және Мемлекеттік геодезиялық қадағалау басқармасы бар. Бұл мемлекеттік басқарма топографиялық және геодезиялық жұмыстарды жүргізуге рұқсат береді, олардың орындалу сапасын бақылайды, әрі келешектегі геодезиялық жұмыстар үшін бастапқы мәліметтер қызметін атқаратын материалдарды бір жүйеге келтіреді.

Апта 3

Дәріс 2 Жер бетіндегі бетіндегі нүктелердің орнын анықтау

Жердің пішіні мен мен көлемі туралы түсінік. Жердің пішіні мен көлемін зерттеу жер бетін картада дұрыс кескіндеуге мумкіндік туғызады және ол ғылым мен техниканың көптеген міндеттерін шешу (жасанды серіктерді және ғарыш кемелерін ұшыру, теңізде жүзу, авиация, радиобайланыс және т. б.) үшін қажет.

Жердін физикалық бетінің жалпы ауданы 510 млн км²-қа тең және геометрия жағынан алғанда пішіні күрделі. Орасан кеністікті (жер бетінің 71 %-ін) мұхиттар мен теңіз шұңкырлары алып жатыр, олардың тереңдігі 11000 м-ге дейін жетеді. Дүниежузілік мұхиттың орташа тереңдігі — 3800 м-ге жуык. Құрлықта тау жоталары, шатқалдар, жазықтар, өзен алқаптары және жыра-сайлар бар. Кейбір таулардың, мәселен, Эверестің биіктігі 9000 м-ге жуык. Құрлықтың теңіз деңгейінен орташа биіктігі 875 м-ге тең. Сонымен, құрлықтың көлемі дүниежүзілік мұхитқа карағанда аз ауданды алып жатқандықтан, сондай-ақ кұрлықтың мұхит тереңіндегі қыраттармен салыстырғанда онша биік болмайтындықтан, мұхит деңгейін жердің фигурасы ретінде қабылдауымыз қажет.

Егер де букіл планета материктер астымен үздіксіз жалғасып жататын дүние-жузілік мүхит бетінің тынық кезіндегі жағдайымен шектелген десек, тұтас алғанда жердің пішіні туралы түсінік алуға болады. Осындай тұйық бет өзінің әрбір нүктесінде вертикаль бағытқа, яғни ауырлық күшінің бағытына перпендикуляр болады, ал ол деңгейлік бет деп аталады. Осы деңгейлік бетпен шектелген денені геоид дейді. Геоид — толқын мен ағынның жоқ кезінде мұхиттардағы судың орта деңгейі мен материктегі мұ хитпен жалғасқан шартты түрде алынатын су денгейінің фигурасы. Салмақ күші деңгей бетінің потенциалы болып табылатын геоид жер фигурасы деп есептелінеді. Геоид пішіні күрделі, дегенмен осы фигура жалпы сфероидқа, яғни РQ₁Р₁Q эллипстің кіші осі РР₁ төнірегінде айналуынан шығатын айналу эллипсоидына жақын. Сфероид бетін РР₁ айналу осі арқылы өтетін жазықтықтармен қиғанда меридиандар деп аталатын эллипстер (РКР₁К₁) пайда болады. РР₁ айналу осіне перпендикуляр жазықтық қималар параллель шеңберлерін түзеді. Сфероидтың центрі (О) арқылы өтетін жазықтық параллель QКQ₁К₁ экватор деп аталады. Экватордың QQ₁=а радиусы және ОР=b кесіндісі сфероидтын үлкен және кіші жартылай осьтерін құрайды. ά=(а-b)/а шамасы сфероидтың сығылушылығы деп аталады; а, b және ά шамаларын градустық өлшеулер арқылы анықтауға болады, ол үшін меридиан доғасының ұзындығын әрбір 1° сайын өлшеу керек. Меридианның әр түрлі жеріндегі градустын ұзындығын біле отырып, жердің пішіні мен көлемін анықтауға болады.

Жердің фигурасына мейлінше жақын келетін эллипсоидты жер эллипсоиды деп атайды. Жер эллипсоидының көлемдерін аныктау үшін жер бетінің барлық жерінде геодезиялық өлшеулер жүргізілуге тиіс. Әзірше мұндай елшеулер толық жүргізілмегендіктен, жер эллипсоидының дәл параметрлерін анықтауға мүмкіндік болмай отыр. Осы орайда кейбір елдерде геодезиялық өлшеулерді өңдеу барысында геодезиялық жұмыстардың нәтижелері бойынша шығарылған өз эллипсоидтары колданылады; олар сол елдің немесе бірнеше елдің территориясын толық, не ішінара қамтиды. Осындай эллипсоид референц-эллипсоид деп аталады. Референц-эллипсоид дегеніміз нақты бір елде геодезиялық елшеулерді өңдеу үшін қолданылатын, жер денесінде белгілі түрде бағдарланған, нақты көлемі анықталған эллипсоид.

Жер эллипсоидының көлемін әлденеше рет әр турлі елдердің ғалымдары анықтады. 1946 жылға дейін ТМД-да 1841 жылы неміс ғалымы Ф. В. Бессель есептеп шығарған жер эллипсоидынын көлемі қолданылды (а=6377397 м, b=6356079 м, ά=1:299,2). 1945 жылдан бастап геодезиялық және картографиялық жұмыстар үшін Ф.Н. Красовскийдің референц-эллипсоидының мынадай көлемдері бекітілді: а=6378245 м, b= 6356863 м, ά=1:298,3. Батыс Европаның және АҚШ-тың гравиметриялық және астрономиялық материалдарының өңдеуден алынған градустык өлшеулері осы эллипсоидтың көлемдері қолданылған материалдардан аумағы жағынан да, оларды еңдеудің дәлме-дәлдігі жағынан да неғұрлым басымырақ болып табылады.

Көптеген есептерді шығарғанда сфероид сығылушылығының аз (ά=1:300) болғандығынан жердің фигурасы үшін радиусы 6371,11 км сфераны қолдануға болады. Кейбір жағдайларда, жер учаскелерінің ұзындықтары 20-30 км-ден аспаған кезде, жердің сфералылығын елемеуге де болады.

Тікбұрышты жазық координаталар жүйесі.

Біршама қысқа ара кашықтықтарға байланысты есептерді шешкенде тікбұрышты жазық координаталар жүйесі пайдаланылады. Бұл жүйеде нүктелердің координаталары, ара қашықтығы және бағыттары арасындағы байланыс аналитикалық геометрияның қарапайым формулаларымен өрнектеледі, мұның өзі есептеулерді айтарлықтай жеңілдетеді. Егер жер беті учаскесінің өлшемі жердің сфералылығын ескермеуге мүмкіндік беретін болса, онда геодезиялық жұмыстар жүргізген кезде тікбұрышты жазық координаталардың шартты жүйесі жиі қолданылады, онын координаталар басы еркін таңдап алынады.

Осы координаталар жүйесінін элементтері мынадай: х абсцисса осі, оның бағыты бастапқы меридианға, магниттік және осьтік меридианға параллель немесе еркін қабылданады. Оу — ордината осі Ох осіне перпендикуляр болады; О нүктесі — координаталар басы.

Горизонталь жазықтық координаталар осімен төрт ширекке бөлінеді. Математикада қолданылатын тікбұрышты жазық координаталар жүйесінен (декарттық) айырмашылығы — геоде-зияда оң тікбурышты координаталар жүйесі колданылады; онда ширектердің нөмірленуі солтүстік-шығыс ширектен басталып, сағат тілінін бағыты бойымен жүргізіледі; мұнын өзі геодезиялық есептеулер кезінде тригонометриялық формулаларды ешбір өзгеріссіз пайдалануға мүмкіндік береді.

Кез келген А нуктесінің орны бұл координаталар жүйесінде координаталар басынан осы нуктелердің Ох және Оу осьтеріндегі проекцияларына дейінгі х_а және у_а кесінділерімен анықталады. Ох және Оу осьтеріндегі АВ түзуінің проекциялары координаталар өсімшелері деп аталады, олар ∆х және ∆у деп белгіленеді. Өсімшелердің белгілері де ширектің орнына байланысты; егер координаталар өсімшелерінің бағыттары, яғни тікбұрышты ұшбұрыштардың катеттері координаталар осьтерінің оң бағытымен сәйкес болғанда, координаталар өсімшелері оң болады да, ал сәйкес келмеген жағдайда теріс болады. Координаталар өсімшелерінің белгілері кестеде келтірілген.

Егер де А нүктесінің х_а, у_а координаталары және А мен В нүктелері арасындағы ∆х,∆у координаталар өсімшелері белгілі болса, онда В нүктссінің координаталары мынаған тең болады

Тікбұрышты жазық координаталардың шартты жүйесі жергілікті сипаттағы геодезиялық барлау жұмыстарының жобаларын барлауды жүргізетін жерде бөлу кезінде қолданылады.

Жер бетінің едәуір территориясын жазықтықта кескіндеу үшін нүктелерді элліпсоидтың бетінен белгілі бір математикалық заңдылық бойынша жазықтыққа көшіруге мүмкіндік беретін картографиялық проекциялар қолданылады. Геодезияда бұрыштардың мәнін бұрмаламайтын тең бұрышты немесе конформдық проекция қолданылады. Эллипсоидтың едәуір көлемді бетін кескіндеген кезде ұзындықтың бұрмалануын азайту мақсатымен оларды жеке аймақтарға (зоналарға) бөледі. Бұл кезде олардың әрқайсысы тікбұрышты координаталар жүйесіндегі жазықтықта кескінделеді.

Тікбұрышты жазық координаталардың жалпы мемлекеттік жүйесінде жер бетіндегі нүктелердің орындары жазықтықта х, у тікбұрышты координаталарымен анықталады. Олар жазықтыққа Гаусс-Крюгердің тең бұрышты көлденең-цилиндрлі проекциялау заңы бойынша проекцияланады. Сонда жер эллипсоиды бойлықта әрбір 6° сайын меридиандармен 60 зонаға бөлінеді, олар полюстен полюске дейін созылады. Зоналардың мұндағы N - 6 градустық зонаның нөмірі.

Зонаның осьтік меридианы экватор жазықтығында өзара перпендикуляр сызықтармен кескінделеді. Осьтік меридианнын кескіні X осі, ал экватор — У осі болып қабылданады. Осьтік меридианның экватормен қиылысқан жері әрбір зонадағы координаталардың басы болып саналады. Абсциссалар экватордан солтүстікке және оңтүстікке қарай, ал ординаталар осьтік меридианнан батысқа және шығысқа қарай саналады.

Қазакстан территориясы экватордың солтүстік жағында орналасқан, сондықтан абсциссалардың мәні барлық уақытта он, болады. Бірақ ординаталардың теріс мәнінен туатын колайсыздықтан құтылу үшін осьтік меридианның ординатасын 0-ге емес, 500 км-ге тен деп есептеу келісілген. Бұл шама осьтік меридианнан алты градустық зонаның шегіне дейінгі (шамамен 330 км) ен үлкен ара кашықтықтан артық, сондықтан ол зонаның барлық нуктелерінің ординаталары мәнінің оң болуын камтамасыз етеді.

Әрбір зонада координаталардың сандық мәндері қайталанып отырады. Нүктелердің координаталары бойынша оның 60 зонаның қайсысына жататынын анықтау үшін ординаталардың сандық мәнінің алдына осы нүкте орналасқан зонаның нөмірі қосымша жазылады. Мысалы, егер А және В нүктелері 7-зонада орналаскан болса, онда олардың координаталары мынадай мәнге ие болады: х_а =6090 км, у_а=7430 км, х_в= 5020 км, у_в =7210 км.

Координаталық осьтер мен тікбұрышты координаталар басының әрбір зонада толық анықталған географиялық орны болатындықтан тікбұрышты және геодезиялық координаталар жүйелері өзара байланысты болады. Ендеше нүктенің тікбұрышты координаталарын геодезиялық координаталарға есептеп шығаруға және қайтадан керісінше жасауға, сонымен қатар нүктенің тікбұрышты координаталарын бір зонадан шектес зонаға есептеп шығаруға болады.

Геодезиялық жұмыстарды атқарған кезде, біршама нүктелердің орындарын бастапқы нукте ретінде қабылданған қандай да бір нүкте арқылы анықтау үшін жазық полярлық координаталар жүйесі қолданылады. Осы координаталар жүйесінің мынадай элементтері болады: 1) полярлық осі — Ох; Ох осін кез келген жаққа бағыттауға болады, мысалы, теодолит жүрісінің қабырғасы; 2) О нүктесі — координаталар басы (полюс), еркін қабылданады; полюс ретінде әдетте теодолит журісінің нуктесі кабылданады.

Нүктелердің жазықтықтағы орны қарастырылып отырған жуйеде екі координатамен; яғни β— полярлық осімен анықталатын нүктеге қарай бағытталған кесіндінің арасындағы горизонталь бұрышпен; d — полюстен анықталатын нүктеге дейінгі горизонталь ара қашықтықпен анықталады. Мәселен, А нүктесі А (β₁, d₁), В нүктесі В (β₂, d₂). Полярлық бұрыштар полярлық осінен сағат тілінің бағыты бойымен 0°-тан 360°-қа дейін өлшенеді. Осы координаталар жүйесі теодолит тусіргісінде және жобадағы барлау скважинасының горизонталь жазықтықтағы орнын табу кезінде қолданылады.

Апта 5

Дәріс 3 Сызықтарды бағдарлау

Сызықтарды шын және магниттік меридиандар бойынша бағдарлау. Геодезиялық барлау жұмыстарын атқарған кезеңде көбіне жүру маршрутын, яғни жер бетіндегі түсіру жұмыстарынын бағытын бағдарлауға тура келеді. Жердегі сызықты бағдарлау дегеніміз, онын бағытын бастапқы бағыт арқылы табу. Геодезияда бастапқы бағыт ретінде меридиан пайдаланылады.

Сызықтын бағытын анықтайтын бұрыштар ретінде шын азимуттар, магниттік азимуттар және дирекциондық бұрыштар қызмет етеді. Осы бұрыштар бастапқы бағыттан бастап сағат тілінің бағыты бойымен 0°-тан 360°-ка дейін өлшенеді.

Шын азимут деп, сағат тілінің бағыты бойымен бастапкы (географиялық) меридианның солтүстік бағытынан осы белгілі бір алынған бағытқа дейінгі есептелетін горизонталь бұрышты атайды.

Қандай да бір АВ сызығының А нуктесінде анықталатын азимут тура азимут деп, ал В нүктесінде анықталған азимут кері азимут деп аталады. Тура және кері азимуттар арасындағы байланыс мына формуламен өрнектеледі

мұндағы γ - меридиандардың жақындасуы, яғни меридиан мен абсцисса осіне немесе осьтік меридианға параллель сызық арасында берілген нүктедегі бұрыш. Бұл бұрыштың мәні берілген нүктедегі әр зонаның осьтік меридианынан қашықтауына байланысты болады, әрі 0°-тан ±3°-қа дейін ауытқуы мүмкін.

Меридиандардың жакындасуын мына формула бойынша анықтауға болады:

мұндағы l - нүктелер арқыкылы өтетін меридиандар бойлығының айырмашылығы; φ - сызықтын орташа геодезиялық ендігі.

Сызықты азимут боиынша бағдарлау кезінде меридиандар жакындасуын есепке алу кажеттілігі даладағы өлшеулерді өңдеуді қиындатады, сондықтан азимуттар көбінесе жоғары геодезияда қолданылады.

Магниттік азимут деп, сағат тілінің бағыты бойымен магниттік меридианның солтүстік бағытынан (магнит тілінің солтүстік шетінен) белгілі бір алынған бағытка дейін есептелетін горизонталь бұрышты атайды. Магниттік азимуттар компаспен немесе буссольмен өлшенеді.

Магниттік азимуттан шын азимутқа көшу үшін магнит тілінің бұрылуының шамасын және атын (шығыс немесе батыс) білу қажет. Магниттік азимутты А_м (10-сурет) анықтап және магниттік бұрылуды δ, яғни шын және магниттік меридиандар арасындағы бұрышты біле отырып шын азимутты (А) мына формуланы пайдаланып табуға болады:

мундағы δ_ш, δ_б - магнит тілінің сәйкесінше шығыс және батыс бұрылулары.

Егер шығыс бұрылуды оң деп, ал батыс бұрылуды теріс деп қабылдасақ, онда екі жағдайда да мынаны шығарып аламыз:

яғни шын азимут магниттік азимут пен магнит тілінің бұрылуынын қосындысына тең.

Жер бетінің әрбір нүктесінде магниттік бұрылудың шамасы әр түрлі және 500 жылға жуық кезең ішінде магнит тілі өзінің орнынан шамамен 22,5°-қа екі жаққа ауытқиды. Демек, сызыкты магниттік меридиан бойынша бағдарлау тек қана жер бетінің шағын учаскелерінің пландарын жасаған кезде ғана қолданылады.

Сызықтарды остік меридиан бойынша бағдарлау. Карталар мен пландарды координаталардың зоналық жүйесінде жасаумен байланысты, геодезияда дирекциондық бұрыш жиі колданылады. Егер М₂ нүктесінде (11-сурет) сызықтың бағыты А₂ азимутымен емес α горизонталь бұрышымен анықталса және ол азимут сияқты сағат тілінің бағыты бойымен, бірақ накты бір М₂ нүкте меридианынан емес, дұрысында меридианға параллель бағыттан кез келген нүктеде, мәселен М₁ нүктесінде есептелсе, онда мұндай бұрыш дирекциондық бұрыш деп аталады.

Осыдан келіп, дирекциондық бұрыш (α) дегеніміз осьтік меридианның солтустік бағытынан немесе абсцисса осінің оң бағытынан сағат тілінің бағыты бойымен осы бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрыш екендігі шығады. Егер М₁ нүктесіндегі С₁О₁ сызығын тең бұрышты көлденең цилиндрлі проекциясында осьтік меридиан десек, ал С₂О₂ сызығын М₂ нүктесіндегі шын меридиан, Ох сызығын километрлік тордың вертикаль сызығының бірі деп қабылдасақ, онда А₂ шын азимутты, ал α дегеніміз М₁М₂ сызығының М₂ нүктесіндегі дирекциондық бұрышты көрсетеді, оның үстіне

яғни нақты бір нүктедегі кез келген сызықтың шын азимуты мен дирекциондык бұрышының арасындағы айырмашылық осы нүктедегі шын меридианның зонаның осьтік меридианымен жақындасуына тең.

Мына формуладан шын азимут А₂-ні табамыз:

Осьтік меридианнан батысқа қарай орналаскан нүктелер үшін меридиандардың жақындасуы теріс санмен керсетіледі.

Румбалар және олардың дирекциондық бұрышпен байланысты. Геодезиялық өлшеулерді өңдеу кезінде сызықтардың бағытын сүйір бұрыш арқылы анықтауға тура келеді. Бұл жағдайда румбалар колданылады. Осьтік меридианның жакын бағытынан екі жаққа қарай бір нақты сызыққа дейін есептелетін сүйір бұрыш румба деп аталады.

Румбалар 0°-тан 90°-қа дейін өзгереді және әрбір ширектегі шамасы бірдей болуы мүмкін. Бағытты бір мәнде анықтау үшін румбаның сандық мәнінің алдында ширектің аты көрсетіледі. Мысалы: СШ (солтустік-шығыс), ОШ (оңтүстік-шығыс), ОБ (оңтүстік-батыс), СБ (солтустік-батыс).

13-суреттен әрбір ширекте румбалар мен дирекциондық бұрыштар арасын-да мынадай байланыс болатынын кө-реміз

I ширек (СШ) r = α

II ширек (ОШ) r₂=180°- α₂;

III ширек (ОБ) г₃= α₃-180°;

IV ширек (СБ) г₄=360°- α₄.

Келесі сызықтардың дирекциондық бұрышын анықтау. Егер 1-2 сызықтын дирекциондық бұрышы (α_1-2) белгілі және жүрістің сол жағында жатқан горизонталь бұрышы β_с өлшенген болса, онда теодолит жүрісінің келесі 2-3 қабырғасының α_2-3 дирекциондық бұрышы былай анықталады. 14-сүреттен

мұндағы φ= β_с -180°. Ендеше

Егер полигондағы жүрістің оң жағындағы жатқан горизонталь бұрыш (β_о) белгілі болса, онда α_2-3 дирекциондық бұрышы былай табылады:

мұнда φ= 180°-β_о

Енді φ мәнін (15) тендікке қойып, мынаны табамыз:

Полигонның кез келген келесі кабырғасының дирекциондық бұрышын анықтау үшін табылған (14) және (16) формулаларын пайдаланып, былай жазуға болады:

Апта 6

Дәріс 4 Топографиялық карталар және пландар

Масштабтар және олардың дәлдігі. Жер бетін планда немесе картада кескіндегенде жер контурының горизонталь проекцияларын табиғи шамасымен бірме-бір көрсету мүмкін емес. Демек, план немесе карта жер контурының горизонталь проекцияларынын кішірейген кескінін береді. Пландағы, яғни картадағы кесінді ұзындығынын жердегі тиісті кесіндінің горизонталь проекциясына қатынасы планның немесе картаның масштабы деп аталады. Масштаб:

және т. с. с. алынады.

Осындай масштаб сандық масштаб деп аталады, оның белімі жердегі сызықтардың план мен картаға кескіндеу кезінде қаншалықты кішірейгенін көрсетеді. Масштаб әрбір план мен карта бетінің рамкасының оңтүстік қабырғасынын астында сандық (сандық масштаб) және графикалық (сызықтық масштаб) түрде көрсетіледі.

Карта және план туралы түсінік. Геодезиялық өлшеулер мен жекелеген учаскелердің түсірулері жер беті, оның сапалық жағдайының өзгеру зандылыктары, физикалық кеністік, табиғи, жер ресурстарының халық шаруашылығының барлық салаларында пайдаланудағы әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктері туралы жеткілікті дәрежеде толық мағлұмат бере алмайды. Халық шаруашылығына қажетті осы сияқты және т. б. мәліметтерді картография береді. Картография уақыт пен кеңістіктегі процестер мен құбылыстардың өзара байланысы және өзгеруі туралы географиялық карталарды жасау мен әдістерді пайдалану туралы ғылым.

Карта дегеніміз жер бетінің едәуір территориясының жердің кисықтығын еске ала отырып картографиялык проекцияда салынған жазықтықтағы кішірейген кескіні. Карта арқылы шешілетін міндеттердің сан алуандығы мазмұны жағынан да, олардың масштабтары жағынан да әр түрлі карталардың қажеттілігін тудырады. Мазмұны жағынан географиялық карталар жалпы географиялық және тақырыптық болып белінеді.

Жалпы географиялык карталарда жер беті туралы физикалық-географиялық мәліметтер (бедер, топырак, өсімдік, гидрография және т.б.) және адам қызметімен байланысты объектілер (елді мекендер, өнеркәсіптік кәсіпорындар, жол торабы және т.т.) кескінделеді. 1:10000-1:1000000 масштабтағы жалпы географиялық карталар топографиялық карталар деп аталады. Олар ірі масштабты - 1:500, 1:1000, 1:2000, 1:5000, 1:10000, 1:25000, 1:50000, орта масштабты - 1:100000, 1:200000, ұсак масштабты - 1:500000, 1:1000000 болып бөлінеді. 1:500, 1:1000, 1:2000 және 1:5000 масштабтағы топографиялық карталар топографиялық пландар деп аталады. Жер бетінің шектеулі учаскесі бедерінің контурлары мен пішіндерін горнзонталь проекцияда кағаз бетінде кішірейтіп және осы сияқты кескіндеуді (жер қисықтығы ескерілмейді) топографиялык, план деп атайды.

Ұсақ масштабты карталары халық шаруашылығының дамуын негізгі жобалау кезінде жерді жалпы зерттеуге, су кеңістігінің және жер бетінің қорларын есепке алуға, күрделі инженерлік объектілерді алдын ала жобалауға, еліміздің қорғаныс мүддесіне арналған.

Орта масштабты карталар егжей-тегжейлі мазмұнға және неғүрлым жоғары дәлдікке ие болады; олар ауыл шаруашылығында егжей-тегжейлі жобалауға, жолдарды, трассаларды, электр жеткізу желісін жобалауға, селолық елді мекендерді алдын ала жоспарлау және салуға, пайдалы қазбалардың қорын барлау және іздестіруге арналған.

Ірі масштабты карталар мен пландар әр алуан жүмыстарды неғұрлым дәл егжей-тегжейлі жобалау (суландыру, құрғату, көгалдандыру, қалалардың басты жоспарларын жасау, инженерлік тораптарды және коммуникацияларды жобалау) үшін жасалады.

Тақырыптык арнайы карталар жалпы географиялық карталардың негізінде жасалынады, бірақ олардың элементтерінің бірі ғана барынша толық ашылады (топырақ карталары, орман, сортаңдану, дымқылдану геологиялық карталар және т. б.).

Қазіргі уақытта пайдалы қазбалар кенін барлау және игеру кезінде жердің үлкен ауданын мелиорациялау және игеру жөніндегі шараларды жүзеге асыруда, жолды салуда, айналадағы ортаны қорғауда және халық шаруашылығының басқа мақсаттарында арнайы салалық карталар жасалынады.

Топографиялық карталардың жол-жол сызығы және номенклатурасы. Топографиялық карталар үлкен территорияларға жасалады, олар көптеген беттен тұрады. Картаның бетке бөлінуін жол-жол сызық, ал беттің белгісін картаның номенклатурасы деп атайды. Топографиялық картаның әрбір беті трапеция болып саналады, оған номенклатура беріледі. Қарта бетінің номенклатурасы рамканың солтүстік қабырғасының үстінде орналаскан. Номенклатураның жанында, одан басқа осы жерде, ең ірі болып саналатын елді мекеннің аты жазылады. Әрбір бетте тағы да қатар жатқан беттердің номенклатурасы керсетіледі, мұның өзі карталарды жалғастырып жапсырған кезде оларды іріктеуді жеңілдетеді. Осы жазулар беттің рамкасының сыртындағы қабырғасының ортасында орналасады.

Карталардың номенклатурасы негізін 1:1000000 масштабтағы карта құрады, оның рамкасының өлшемі бойлықта 6°, ал ендікте 4°. Осы масштаб бетінін номенклатурасы белдеуді білдіретін латын алфавитінің бас әрпінен және реттік нөмірін көрсететін цифрлардан тұрады.

Мысал ретінде М-41-60-Б-Г карта бетінің номенклатурасының 1:1000000 масштабтан бастап рет-ретімен кұрастыруды қарастырамыз.

М-41 бет 1:100000 масштабтағы 144 бетке бөлінеді, олар 1, 2, 3, ..., 144 цифрларымен белгіленеді. Осы масштабтың 60-нөмірлі бетінің номенклатурасы М-41-60 болады.

1 : 100000 масштабтағы М-41-60 картасының бір беті 1:50000 масштабтағы картаның 4 бетіне сәйкес келеді: олар А, Б, В және Г әріптерімен белгіленеді. Осы масштабтың екінші бетінің номенклатурасы М-41-60-Б болады.

Осы бетті 4-ке бөлуден 1:25000 масштабтағы картаның 4 бетін алады; бұл беттер а, б, в, г әріптерімен белгіленеді. Осы масштабтағы картаның ең соңғы бетінің номенклатурасы М-41--6О-Б-г-4 болады.

1:5000 масштабтағы картаның номенклатурасының негізі болып 1:10000 масштабтағы картаның беті саналады, ал ол болса 1:5000 масштабтағы картаның 256 бетіне бөлінеді. 1:5000 масштабтағы картаның ең соңғы бетінің номенклатурасы М-41-60 (256) болады.

1:2000 масштабтағы картаның номенклатурасын алу үшін 1 :5000 масштабтағы картаның беті 9 бөлікке бөлінеді; оларды орыс алфавитінің кіші әріптерімен белгілейді. Сонымен 1:2000 масштабтағы картаның ақырғы бетінің номенклатурасы М-41-60 (256-и) болады.

Топографиялық карталардың масштабына байланысты жеке беттерінің өлшемі туралы мәліметтер және номенклатура үлгілері 2-кестеде берілген.

1:5000, 1:2000, 1:1000 және 1:500 масштабтағы топографиялық пландарды жасаудың негізгі ережелеріне сәйкес ауданы 20 км²-тан аз учаскелердін планын жасау үшін тікбурышты жол-жол сызық қолданылады. Оның рамкасының өлшемі 1:5000 масштаб үшін 40*40 см, ал 1:2000, 1:1000 және 1:500 масштабтар үшін 50*50 см болады. Бұл жағдайда жол-жол сызықтын негізі ретінде 1:5000 масштабтағы картаның беті қабылданып, олар араб цифрымен белгіленеді. Оған 1:2000 масштабтағы картаның 4 беті сәйкес болады. Олардың әрқайсысы 1:5000 масштабтағы беттің нөміріне орыс алфавитінің бас әріптерінін (А, Б, В, Г) бірін қосып жазу арқылы белгіленеді. Мысалы: 14-Б.

1 : 2000 масштабты картаның бетіне рим цифрларымен (I, II, III, IV) белгіленген 1:1000 масштабтағы төрт бет және араб цифрымен (1, 2, 3, .... 16) белгіленген 1:500 масштабтағы 16 бет сәйкес келеді.

Осыларға сәйкес, 1:1000 масштабтағы карта бетінің номенклатурасы 14-Б-ІV (17-сурет), ал масштабы 1:5000 үшін 14-Б-16 болады.

Геологиялық барлау жұмыстарын келешекте жүргізілетін ауданның керекті карта беттерін табуға және олардың номенклатурасын тез анықтауға арналған карталардың құрама кестелері атты жинақтар бар. Олар меридиандар мен параллельдер аркылы осы масштабтағы карта бетіне сәйкес келетін торларға бөлінген ұсақ масштабты схемалық карталар болып табылады.

Пландар мен карталардың шартты белгілері. Топографиялық карталардың шартты белгілері шартты белгілерден, оларды түрлі-түсті безендіруден, түсіндірме жазулар мен цифрлы белгілерден тұратын біртұтас жүйе болып табылады.

Шартты белгілер және олардың түр-түстері жердің әр түрлі объектілерін және тектік түрлерін кернекі көрсетеді. Түсіндірме жазбалар және цифрлық белгілеулер шартты белгілерді кескінделетін объектілердің жеке ерекшеліктері туралы мәліметтермен толықтырады.

Біркелкі объектілердің әр түрлі масштабты топографиялық карталардағы кескіні және бояуы негізінен алғанда бірдей, тек көлемдері жағынан ғана өзгеше болады. Белгілі бір топқа енетін объектілердін сапалық және сандық сипаттамалары олардың өзіне тән ерекшеліктерін аздаған толықтырумен еске салатын бастапқы графикалық белгілермен беріледі.

Шартты белгілер өзінің атқаратын міндеті және қасиеттері жағынан масштабтык, масштабтан тыс және түсіндірме шартты белгілер болып бөлінеді.

Объектілер өзінің шын мәніндегі көрінісінде масштабтық контурлы шартты белгілермен белгіленеді; мұнда олардың көлемдерін (ұзындығын, енін және ауданын) картадан өлшеуге мүмкіндік болуы тиіс. Әрбір осындай шартты белгі контурдан, яғни кескінделетін объектінің пландағы көрінісінен және фон-дык бояу тустері, түрлі-тусті штрихтар немесе белгілер торлары түрінде толтырылған түсініктеме жазбалардан тұрады. Объектілердің контурлары нүктелік пунктирмен немесе жіңішке тұтас сызықпен жер бетінің бедерін және шын мәніндегі сұлбаға (абрис) ұксастығын сақтай отырып белгіленеді.

Масштабтан тыс (нүктелік) шартты белгілермен сұлбасын картанын масштабына түсіруге мүмкін болмайтын көлемі шағын объектілер белгіленеді (ескерткіш, жеке тұрған ағаш, көпір, кұдық және т. б.). Масштабтан тыс шартты белгілер - тиісті объектінің сыртқы түрін еске салатын шағын геометриялық фигуралар. Масштабтан тыс шартты белгілер нүктелерінің бірі жердегі объектінің орналасу жағдайын көрсетеді. Осы нүктелермен картадағы объектілердің координаталарын және өзара кашықтығын анықтайды.

Өзендер, каналдар, жолдар және баска сызықтық объектілер де масштабтан тыс шартты белгілермен кескінделеді. Осы белгілер объектінің осін, яғни ортасын табиғи орнына толық сәйкестікте береді, ал оның ені біршама ұлғайтылып көрсетіледі.

Жазулар және түсіндірме шартты белгілер масштабтық және масштабтан тыс шартты белгілермен үйлесімді түрде қолданылады да, олар объектілердің қосымша сипаттамалары ретінде кызмет атқарады. Елді мекендердің, өзендердің, көлдердің, таулардың және т.б. аттары толык жазылады. Қысқартылған жазулар объектілердің шартты белгілерінің жанында орналасады; олар объектілердің маңызын немесе қасиетін түсіндіреді. Мысалы, мк.- мектеп, вкз.- вокзал. Цифрлық белгілер көбіне объектінің сандык сипаттамасын (көпірдің ұзындығын, енін және жүк көтеру кабілетін; ағаштардың биіктігін, диаметрін және олардың ара кашыктығын, т. б.) керсету үшін қолданылады.

Топографиялык карталарды түрлі-түсті безендіру оның көрнекілігін және айқындығын анағұрлым арттыруға септігін тигізеді. Бояулардың түсі кескінделетін объектілердің шын өңіне негізінен сәйкес болады; ормандар - жасыл, гидрография - көк, жер бедері - коныр, елді мекендердің сұлбалары, темір жолдар, көптеген өнеркәсіптік, халық шаруашылық және әлеуметтік-мәдениет объектілері - кара бояулармен боялады.

Апта 8

Дәріс 5 Геодезиялық жүйелердің дамуы туралы мәлімет

Түсіру жұмыстарын ұйымдастыру.

Өлшеу канша ұқыпты жүргізілсе де, әрі қолданылатын аспаптар қаншама жетілдірілген болса да, кез келген өлшеулер елшеу қателіктерімен қатар жүреді. Оған кез келген шаманы бірнеше рет елшеген кезде оңай кө жеткізуге болады. Әрдайым өлшеулердің нәтижелері бір-бірінен, демек өлшенген шама шын мәнінен біршама өзгешелеу, яғни қателіктер болады. Сондықтан барлық геодезиялық өлшеулер болмай қоймайтын кездей-соқ қателіктермен қатар жүреді. Олар өлшеу жағдайларының сөзсіз өзгеріп отыратын күрделі кешенінің салдарынан болады (температура, аспап бөліктерінің өзара орналасуы, ауаның ылғалдылығы, бақылау объектісінін көрінушілігі). Өлшеу нәтижелерінің сапасын немесе өлшеу дәлдігін абсолют немесе салыстырмалы қателіктердің шамасына қарап бағалауға болады. Геодезиялық жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру үшін түсіру жүргізер алдында күні бұрын керекті өлшеу дәлдігімен тапсырма беріледі, содан соң оны ескере отырып жұмысты жүргізу методикасымен тиісті аспаптар таңдап алынады.