2. Жақ бет аймағындағы одонтогенді ісіктері, этиологиясы, эндогенді, экзогенді туғызушы факторлары, патогенезі.

Одонтогендік ісіктер — тістің өрбір тінінен — эмальден, ден-тиннен, цементтен немесе үшеуінен бірдей өседі.

Одонтогендік ісіктер де басқа ісікгердей қатерсіз жөне қатерлі түрлерге бөлінеді.

Tic тіндерінен өсетін одонтогенді ісіктер:

а)амелобластома ә)одонтома;

б)дентинома;

в)цементомд; г) одонтогенді кисталар.

Амелобластома (синонимі — адамантинома, эпителиалды одон­тома) - тіс эмалінің жетілмеген эпителиінен өсіп шығатын қатерсіз ісік. Көбінесе 20 жастан 50 жасқа дейін кездесіп, төменгі азу тістерде көпке дейін байқалмай өсіп, кейіннен көлемі үлкейген кезде жақ сүйектерін зақымдайды. Рентген көрінісінде зақымданған сүйек-тер араның жеке немесе көп қуысты үясы сияқты болып көрінеді. Ісіктің өзі жүмсақ пышақпен оп-оңай кесіледі. Макроскопиялық көрінісі бойынша оның екі түрін ажыратады: 1) солидты (қатты-лау); 2) қистозды.

Амелобластоманың солидты турі қаттылау немесе жүмсақтау, ақшыл-сүр немесе қоңыр-қызыл түсті түйін болып көрінеді. Кесіңдісін қарағанда бүл ісік маңайдағы тіндерден капсуламен шекараланған. Микроскоппен қараганда сопақ немесе домалақ эпителийлі ошақтар (комплекстер) арасьшда дәнекер тіннің тал-шықтары мен қан тамырлары көрінеді. Эпителийлі кешендердің шет жағы бір қабат цилиндр төрізді эпителиймен жиектеледі, бүл жасушалардың ядросы үлкен, хроматині мол, ал эпителийлі кешендердің ортасында жүлдыз тәрізді тармақтанған жасушалар көрінеді (219-сурет).

Кисталы адамантинома көбінесе көп қуысты болып көрінеді. Кисталардың қуысында ашық немесе қоңыр түсті сүйық, колло-идты зат болуы мүмкін. Кисталардың ішкі қабырғасы цилиндр тәрізді эпителиймен астарланған. Эпителийлі кешендер кистаара-лық талшьщты дәнекер тіндерде байқалады.

Одонтома тістің эпителиінен жөне талшықты дөнекер тіндерінен өскен қатерсіз ісік. Бүл ісік туа пайда болған ақауларға жатады, көбінесе жас адамдарда кездеседі. Ісік негізінен төменгі

жақтың азу тістері орнына өседі. Одонтомалардың қатты жөне жүмсақ түрлерін, микроскоптық қүрылымына қарап: қарапайым және күрделі түрлерін ажыратады. Одонтомалар тіс сауытынан немесе тіс түбірінен өседі. Одан басқа одонтомалық фибромалар да кездеседі (220-сурет).

Дентшома — көбінесе одонтогенді эпителиден, жетілмеген тал-шықты дөнекер ііндерден және солардьщ арасында өсетін жетілмеген (дисплазияға үшыраған) дентиннен қүралған қатерсіз ісік.

Дисплазияға үшыраған дентин микроскоптық көріністе жан-жаққа қалай болса солай орналасқан, көлемі де, пішіні де өртүрлі көрінетін массалар болып, бір жиегі эмальмен, басқа жағы цемен-тпен қапталып түрады. Рентгенде сүйектердің сорылып жүқарға-ны байқалады.

Цементома — қатерсіз ісік, морфологиялық қүрамы бойынша цементке үқсас көп қуыстардан, талшықты дәнекер тіндерден және қабат-қабат топталған цементикалдерден және цементобластардан түрады. Көбінесе үлкен, кіші азу тістердің орнында өседі.

Цементоманың бір түрі — алып цементома, көп түйінді болып өседі

3. Жақ бет аймағының ісік алды ауруларының патологиялық анатомиясы, макро-микропрепараттағы көрінісі. I. Ісікалды жөне ісіктерге үқсас өзгерістер: а) эпулистер; ә) фиб- розды дисплазия; б) эозинофидді гранулема; в) херувизм; г) лейкоп­лакия. Эпулис ("синонимы - эпулид) екі грек сөзінен қүралған: ері -үсті; ulon - қызыл иек. Эпулис деп қызыл иек үстінен томпайып ісік терізді өскен үрдісті атайды. Ол көбінесе 30-40 жас шамасын-да өсіп шығады және әйелдерде жиілеу кездеседі. Ол қызыл иектің үстінен үртқа қарай немесе тіл, жаққа қарай томпайып өседі. Реңі қызыл немесе қоңыр-қызыл түсті, кейде үсті жараланып, қанап түрғаны көрінеді. Микроскоппен қарағаңца эпулистің 2 түрін ажыратады: 1) тал-шықты (фиброзды); 2) қан тамырларына бай (ангиоматозды) эпу­лис. ген жаңадан пайда болған қан тамырлар, ескі жөне жаңа қан қүйылу ошақтары, гемосидериннің топталғаны көрінеді. Кейде бірен-са-ран альш жасушалар да кездесуі мүмкін.

Қан тамырларына бай эпулисті жеке түрге бөліп шығарудың себебі — оның қүрамында капиллярлар өте көп болады.

Эпулистің ерекше бір түрі есебінде алып жасушалы эпулис кара-лады. Ол талшықты дөнекер тін арасында көпядролы алып жасу-шалардың көптігімен сипатталады. Қазіргі кезде бүл өзгерістерді остеобластокластомаға яғни нағыз ісіктер қатарьша жатқызады .

Эпулистер ас шайнағанда жарақаттаңып қанайды, ауырады. Сол себептен оны хирургия жолымен альш тастайды, бірақ олар кейде қайта өседі.

Фиброзды дисплазияда тек жақ сүйектерінде (монооссалды түрі) немесе бірнеше сүйектерде (полиоссалды түрі) ақ немесе ақшыл-сүр түсті қатты түйіндер өсіп кетеді. Соған байланысты сүйектер қисайып, пішінсізденіп, сьшады. Микроскогшен қарағанда жақ сүйектерінде дәнекер тін талшықтары, фибробластар, жетілмеген сүйек тіндері мен остеобластардың көбейіп топталғаны көрінеді, ал зақымданған, сынған сүйектердің орнында көптеген қуыстар байқалады. Түнғыш рет бүл сырқатты зерттеп сипаттаган В.Р. Брайцев (1927) пен Лихтенштейн (1938). Бүл көбінесе жастарда кездеседі. Кейде бүл өзгерістер басқа сүйектерде де көрінеді, со-нымен қатар теріде мөлшерден тіс пигменттену, жыныс бездерінің мерзімінен бүрын жетілуі байқалады (Олбрайт синдромы). Қазіргі уақытта бүл сырқаттың себебін гормондардың тепе-тендігінің бүзы-луына байланысты деп санайды.

Херувизм деп фиброзды дисплазияньщ бір түрін атайды. Сы-рқатта жоғарыда айтып кеткен өзгерістердің нөтижесінде жақ сүйектерінің зақымданып, сынуынан көптеген қуыстар пайда бо­лады. Херувизм сөбилерде кездесетін сырқат. Морфологиялық өзгерістер көбінесе астынғы жақ сүйектерінде болғаны үшін, ба-ланың бетінің төменгі екі жағы херувимнің бетіндей томпайып түрады.

Эозинофилді гранулема жақ пен бет сүйектерінің ошақты за-қымданып, олардың арасында ретикулярлы және эозинофилді жасушалардьщ көбейіп өсіп кетуімен сипатталады. Түңғыш рет бүл сырқатты орыс дәрігері Н.И.Таратынов (1913) самай сүйектерінде тапқан. Б.И.Мигунов эозинофилді гранулеманың жақ сүйекте-ріндегі морфологиялық өзгерістерін жазған. Бүл сырқат көбінесе ерлерде, жастарда кездеседі.

Рентгендік көріністе сүйектің зақымданып сорылғаны, қуыстанғаны байқалады. Ауыз қуысында, шырышты қабықтың, ідызыл иектің ісінуі, жаралануы, қан қүйылу ошақтары, тіс мойындары-ның жалаңаштануы, олардың босап қалғаны байқалады.

Лейкоплакия. Бүл үғым гректің екі сөзінен қүралған — leucos ақ, plague — табақша (пластинка). Лейкоплакия — ауыз қуысы шырышты қабығының созылмалы сырқаты. Морфологиялық түрғыдан бүл қүбылыс созылмалы қабынудың асқынуы болып, ошақты қайтымсыз дистрофиялық өзгерістермен сипатталады. Жай көзбен қарағанда,ол тіл үстінде немесе үрттың шырышты қабы-ғында ақ түсті, көлемі де, пішіні де әртүрлі, жалпақ қатты «та-бақшалар» түрінде көрінеді. Кейде ош>щ үсті кедір-бүдыр болады. Лейкоплакия көбінесе ер адамдарда 30 бен 50 жастың арасыңда кездеседі.

Лейкоплакияның себептеріне жөйсіз тіс протездерінің, кариоз-ды тістердің әсерінен пайда болған жаралар, темекінің немесе насы-бай әсерінен пайда болатын жаралы қабыну, дистрофиялық қүбы-лыстар жатады.

Микроскоппен қарағанда көп қабатты жалпақ эпителийдің қалындағаны, түлеу қүбылысыньщ қалыптан тыс артып кеткені көрінеді. Эпителий жиегінде акантоз қүбылысы күшейгенде «емізікшелер» эпителий асты қабатқа және сыртқы өсіп, лейкопла-кияның үсті кедір-бүдыр болып көрінеді. Эпителий асты тіндерде лимфоциттерден, моноциттерден, плазмоциттерден қүралған сіңбелер байқалады. Сонымен қатар склероз де күшейеді.

Лейкоплакияньщ 50 пайызы ерте ме, кеш пе малигнизацияға үшырап қатерлі жалпақ жасушалы карциномаға айналады, сондық-тан лейкоплакияны облигатты ісікалды урдісі деп атауға болады

7-билет

1. Жақ сүйегінің остеомелиті анықтамасы, жіктелуі. „Остеомиелит" термині „сүйек миының қабынуы' дегенді білдіреді, XIX ғасырдың І-ші жартысында ұсынылды. Бірақ бұл қабынуда патологиялық процесс тек сүйек миымен шектелмей оның барлық құрамын, қоршаған жұмсақ тіндерін қамтиді. Сондықтан бүл атау ауруға толық сәйкес келмейді. Кейін бүл аурудың басқаша атауы ұсынылғанмен (сүйек флегмонасы, гаверсит, остеит, остит, паностит т. б.) осы „остеомиелит" атауы қалдырыл-ды. Жақ сүйегінің барлық элементтерінің және оны қоршаған жұмсақ тіндердің, ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен пайда болатын инфекциялы-аллергиялық іріңдеп өлеттеніп қабынуы. Этиологиясы. Жақ сүйектері остеомиелитінің қоздырғышы — ауыз қуысының тұрақты микрофлорасы: стафилококк, стрептококк, энтерококк, диплококк, Гр-таяқшалар т. б. Көптеген авторлар бойынша одонтогенді инфекция ошағын стафилококк монокультурасы немесе стрептококктар тудырады. Кейде остеомиелитте стафилококктың бета-гемолитикалық стрептококпен ассоциациясы кездеседі. В. И. Кочеровец (1981) барлық одонтогенді остеомиелитпен ауыратын адамдарда анаэробты флораның 3—4% өлімінің (фузобактерия, бактероид, пептост-рептококк т. б.) ассоциациясын, сонымен бірге 70% ауруда анаэробты стафило— стрептококктың көптеген антибиотиктерге резистентті түрін тапқан. Клиникалық және эксперименталдық мәліметтерге қарағанда инфекцияның пайда болуы мен дамуы тек микроорганизм қасиетіне емес организмнің төзімділігіне де байланысты. Патогенезі. Қазіргі кезде микробиология, биохимия, иммунология, патофизиология жетістіктерімен остеомиелит даму механизмдері анықталды.Сүйектегі іріңді-өлеттену процесінің дамуында организм реактивтігі, туа және жүре пайда болған иммунитет бұзылыстары орын алады.Жақ сүйектері остеомиелиті дамуында жергілікті иммунитет жағдайы, созылмалы одонтогенді ошақ, оның өршуі жергілікті клетка және гуморальдық реакция балансын бұзады. Микробтар мен оның өнімдерінің үнемі сүйек миына әсерінен оның құрылысын, қорғаныш реакциясын, клеткалық потенциясын бұзады.Іріңді процестің периодонттан сүйекке өтуіне анатомиялық ерекшеліктері: қан, лимфа тамырлары, нервтер өтетін майда тесіктердің болуы көмектеседі. Жедел ағымды периодонтит пен созылмалы периодонтиттердің өршуінде сүйек тіні едәуір сорылып тіс түбірі ұшында қайта құрылу процесі жүреді де альвеола қабырғасындағы табиғи тесіктер кеңейеді. Нәтижесінде іріңді экс-судат периодонттан сүйекке еркін өтеді. Патологиялық анатомиясы. Жедел ағымды іріңді остеомиелиттің біріншілік кезеңінде макроскопиялық зерттеу кезінде сүйек миының қара-қызыл түсті бөлек аймақтарын көруге болады. Әрі қарай сүйек миының іріңді ыдырауы болып осы қара-қызыл аймақтар арасында сарғыш ошақтар көрінеді. Микроскопияда сүйек миында көптеген әртурлі іріңді инфильтрация ошағы мен іріңді ыдырау ошақтары, көптеген микроорганизмдер шоғырлары көрінеді. Біртіндеп іріңді ошақтар бір-бірімен қосылады, Сүйектің зақымданған жерінде қан тамырлары кеңейген, стаз, тромбоз, тромбтың іріңдеуі байқалады. Ал оның айналасында тамырдың кеңеюі және көптеген қан құйылу ошақтары көрінеді. Сүйек миы инфильтрация кезеңінде серозды экссудатпен анықталады.Қабыну процесі сүйек миынан сүйектің қоректік өзекшелеріндегі затқа өтеді. Онда да тамырлар кеңіген, стаз, тромбоз байқалады. Тамырлардың маңындағы тіндерге алдымен серозды, кейін іріңді экссудат жиналады. Қоректік өзекшелердегі зат іріңдеп, ыдырап, қан тамыр қабырғасымен бірге жойылады.Сүйек миы мен сүйек балкаларының лейкоциттерге толуынан өте үлкен ірің ошақтары пайда болып, ондағы сүйек тіні өледі. Жіктелуі. Жақ сүйектерінің остеомиелиті одонтогенді, травмалық, гематогенді, арнайы болып бөлінеді. 3 фазада өтеді: жедел ағымды, жеделдеу, созылмалы. Процестің жайылуына қарай шектелген, жайылған түрі бар.

2. Жақ сүйектің кисталары және ісік алды аурулары этиологиясы, эндогенді және экзогенді туғызушы факторлар, патогенезі. Киста деп сырты талшықты дөнекер тінмен қапталған, іші эпителимен көмкерілген қуысты атайды.Кисталардың даму себептеріне байланысты екі түрге бөлінеді: 1) одонтогенді (тіске тікелей байланысты); 2) тістен тыс пайда болғ-ан кисталар. Оларды мына топтарға белуге болады: 1) дизон-тогенездік кисталар; 2) фолликулярлы (ішінде тістер бар) киста¬лар; 3) тіс түбіріндегі қабынудың әсерінен пайда болған кисталар.Дизонтогенездік кисталар тума ақаулар қатарына жатады. Көбінесе томенгі жақ сүйегі бүрышында азу тістердің орнына өсіп шығады. Морфолопмлық қүрылысьша қарай бір қуысты жөне көп қуысты түрлерін ажыратады. Қабырғасының ішкіжиегін көп қабат-ты жалпақ эпителий астарлайды, бүл эпителийдің түлегені де байқа-лады. Операция жолымен алып тастағаннан кейін, бүл кисталар кейде қайта пайда болады.Фолликулярлы кисталар тістің өсе бастаған кезіндегі жетілмеген эмалінен дамиды. Кисталардың осы түрі жақ сүйектерінің тіс үяшы-ғьш қүрайтын бөлігіңде орналасады. Қуыс қабырғасының ішкі қаба-тын көп қабатты түлейтін жалпақ эпителий астарлайды. Ал қуыс-тың ішінде бір немесе бірнеше тістер табылуы мүмкін.Қабынудан соң пайда болган кисталар тіске байланысты киста-лардың 90% қүрайды. Кистаның бүл түрі тістің түбірін қаптап түрған созылмалы периодонтиттің күрделі гранулемасынан дами¬ды. Микроскопией қарағанда бүл кистаның фиброзды қабырға-сы, ішкі жағынан көп қабатты жалпақ, түлемейтін эпителий айқ-ын көрінеді. Ал фиброзды қабырғаның өзінде лимфоциттерден, плазмоциттерден, гистиоциттерден қүралған сіңбелер байқалады. Қабыну асқынганда киста қуысына ірің толып кетуі мүмкін (218-сурет). Қабыну үрдісі түрлі жолдармен тараса гайморит және фрон¬тит деген асқынуға әкелуі мүмкін.Ауыз қуысында ең жиі кездесетін ісікалды үрдістеріне эпули¬стер жатадыЭпулис ("синонимы - эпулид) екі грек сөзінен қүралған: ері -үсті; ulon - қызыл иек. Эпулис деп қызыл иек үстінен томпайып ісік терізді өскен үрдісті атайды. Ол көбінесе 30-40 жас шамасын-да өсіп шығады және әйелдерде жиілеу кездеседі. Ол қызыл иектің үстінен үртқа қарай немесе тіл, жаққа қарай томпайып өседі. Реңі қызыл немесе қоңыр-қызыл түсті, кейде үсті жараланып, қанап түрғаны көрінеді Микроскоппен қарағаңца эпулистің 2 түрін ажыратады: 1) тал-шықты (фиброзды); 2) қан тамырларына бай (ангиоматозды) эпу¬лис.Талшықты эпулис қабынудан соң дамитын грануляциялы дә-некер тіннің ошақты өсіп кетуімен сипатталатын қүбылыс. Мик-роскоптық көрінісінде жасушалар мен талшықтар арасында көпте ген жаңадан пайда болған қан тамырлар, ескі жөне жаңа қан қүйылу ошақтары, гемосидериннің топталғаны көрінеді. Кейде бірен-са-ран альш жасушалар да кездесуі мүмкін.Қан тамырларына бай эпулисті жеке түрге бөліп шығарудың себебі — оның қүрамында капиллярлар өте көп болады.Эпулистің ерекше бір түрі есебінде алып жасушалы эпулис кара-лады. Ол талшықты дөнекер тін арасында көпядролы алып жасу-шалардың көптігімен сипатталады. Қазіргі кезде бүл өзгерістерді остеобластокластомаға яғни нағыз ісіктер қатарьша жатқызады (217- . сурет).Эпулистер ас шайнағанда жарақаттаңып қанайды, ауырады. Сол себептен оны хирургия жолымен альш тастайды, бірақ олар кейде қайта өседі.Фиброзды дисплазияда тек жақ сүйектерінде (монооссалды түрі) немесе бірнеше сүйектерде (полиоссалды түрі) ақ немесе ақшыл-сүр түсті қатты түйіндер өсіп кетеді. Соған байланысты сүйектер қисайып, пішінсізденіп, сьшады. Микроскогшен қарағанда жақ сүйектерінде дәнекер тін талшықтары, фибробластар, жетілмеген сүйек тіндері мен остеобластардың көбейіп топталғаны көрінеді, ал зақымданған, сынған сүйектердің орнында көптеген қуыстар байқалады. Түнғыш рет бүл сырқатты зерттеп сипаттаган В.Р. Брайцев (1927) пен Лихтенштейн (1938). Бүл көбінесе жастарда кездеседі. Кейде бүл өзгерістер басқа сүйектерде де көрінеді, со-нымен қатар теріде мөлшерден тіс пигменттену, жыныс бездерінің мерзімінен бүрын жетілуі байқалады (Олбрайт синдромы). Қазіргі уақытта бүл сырқаттың себебін гормондардың тепе-тендігінің бүзы-луына байланысты деп санайды.Херувизм деп фиброзды дисплазияньщ бір түрін атайды. Сы-рқатта жоғарыда айтып кеткен өзгерістердің нөтижесінде жақ сүйектерінің зақымданып, сынуынан көптеген қуыстар пайда бо¬лады. Херувизм сөбилерде кездесетін сырқат. Морфологиялық өзгерістер көбінесе астынғы жақ сүйектерінде болғаны үшін, ба-ланың бетінің төменгі екі жағы херувимнің бетіндей томпайып түрады.Эозинофилді гранулема жақ пен бет сүйектерінің ошақты за-қымданып, олардың арасында ретикулярлы және эозинофилді жасушалардьщ көбейіп өсіп кетуімен сипатталады. Түңғыш рет бүл сырқатты орыс дәрігері Н.И.Таратынов (1913) самай сүйектерінде тапқан. Б.И.Мигунов эозинофилді гранулеманың жақ сүйекте-ріндегі морфологиялық өзгерістерін жазған. Бүл сырқат көбінесе ерлерде, жастарда кездеседі.Рентгендік көріністе сүйектің зақымданып сорылғаны, қуыс-танғаны байқалады. Ауыз қуысында, шырышты қабықтың, ідызыл иектің ісінуі, жаралануы, қан қүйылу ошақтары, тіс мойындары-ның жалаңаштануы, олардың босап қалғаны байқалады.Лейкоплакия. Бүл үғым гректің екі сөзінен қүралған — leucos ақ, plague — табақша (пластинка). Лейкоплакия — ауыз қуысы шырышты қабығының созылмалы сырқаты. Морфологиялық түрғыдан бүл қүбылыс созылмалы қабынудың асқынуы болып, ошақты қайтымсыз дистрофиялық өзгерістермен сипатталады. Жай көзбен қарағанда,ол тіл үстінде немесе үрттың шырышты қабы-ғында ақ түсті, көлемі де, пішіні де әртүрлі, жалпақ қатты «та-бақшалар» түрінде көрінеді. Кейде ош>щ үсті кедір-бүдыр болады. Лейкоплакия көбінесе ер адамдарда 30 бен 50 жастың арасыңда кездеседі.Лейкоплакияның себептеріне жөйсіз тіс протездерінің, кариоз-ды тістердің әсерінен пайда болған жаралар, темекінің немесе насы-бай әсерінен пайда болатын жаралы қабыну, дистрофиялық қүбы-лыстар жатады.Микроскоппен қарағанда көп қабатты жалпақ эпителийдің қалындағаны, түлеу қүбылысыньщ қалыптан тыс артып кеткені көрінеді. Эпителий жиегінде акантоз қүбылысы күшейгенде «емізікшелер» эпителий асты қабатқа және сыртқы өсіп, лейкопла-кияның үсті кедір-бүдыр болып көрінеді. Эпителий асты тіндерде лимфоциттерден, моноциттерден, плазмоциттерден қүралған сіңбелер байқалады. Сонымен қатар склероз де күшейеді.Лейкоплакияньщ 50 пайызы ерте ме, кеш пе малигнизацияға үшырап қатерлі жалпақ жасушалы карциномаға айналады, сондық-тан лейкоплакияны облигатты ісікалды урдісі деп атауға болады.

3. Сілекей безі ауруларының паталогиялық анатомиясы.макро-микро.Сілекей бездерінің ісікгері — жеке ағзаға тән эпителий жасу­шаларынан өсетін ісіктер қатарына жатады. Бүл ісіктер де қатерсіз және қатерлі түрлерге бөлінеді.Қатерсіз ісіктер - аденомалар гистологиялық көрінісі бойынша мономорфты жөне плеоморфты болып бөлінеді. Ал қатерлі ісікгерге: мукоэпидермоидты, ацинозды-жасушалы ісік жөне кар-циномалар кіреді.Плеоморфты аденома орта жастан асқан адамдарда жиі кездесетін және сілекей бездер ісіктерінің 50 пайызын қүрайтын ісік. Оның 90 пайызы шықшыт безінде дамиды. Жай көзбен қара-ғанда бүл ісік бөлшектенген тығыз,айқын шекараланған түйін түрінде көрініп, оның кейбір жері шеміршектеніп немесе шырьии-танып түрады.Микрокөріністе ісік екі компоненттен: эпителий және мезен­хима өнімдерінен түрады. Цилиндр төрізді немесе куб төрізді эпи­телий түрлі түтікшелер түзеді, сонымен қатар көп қабатты жалпақ эпителий төрізді жасушалар болады. Бүлардың арасында шырьпп толған қуыстар, қалындығы әртүрлі дәнекер тіннің талшықтары топтальш, гиалинозға үшырап жатқан ошақтар және хондроцитгердің топтары көрінеді (өте сирек жағдайларда бүл ісік қүра-мында жетілмеген сүйек тінінің өнімдері де байқалуы мүмкін.Мономорфты аденома қатерсіз ісік. Көбінесе аденолимфома түрінде кездеседі. Бүл ісік те шықшыт безінде өседі. Мономорфты аденоманың негізгі қүрылымы цилиндр және куб төрізді эпите-лиймен астарланған түтікшелер жөне кисталар болады.Мукоэпидермоидты ісік қүрамында екі түрлі эпителий, олар-дың арасында дәнекер тін талшықтары көрінеді. Эпителийдің бір түрі — призма тәрізді шырыш түзетін эпителий жасушалары, екінші түрі — көпқабатты жалпақ эпителий. Бүл ісікті көп жағдайларда қатерлі карцинома деп есептейді. Ісік сүр-қызғылт түсті, үсті шырышпен жабылған, консистенциясы тығыз, қатгылау, маңай-дағы тіндерден айқын шектелген түйін түрінде көрінеді.Ацинозды жасушалы ісік — сирек кездесетін ісіктердің бірі. Микроскоппен қарағанда сілекей бездердің ацинустарын астар-лайтын эпителий жасушалары көбейіп, топталып, тінде жол-жол болып өседі. Бүл эпителий жасушаларьшың ядросы қанық боялғ-ан, цитоплазмасында базофилді түйіршіктер анықталады. Бүл ісікті де қатерлі ісіктер қатарына жатқызуға болады.Карциномааар — эпителийден өсетін қатерлі ісіктер қатарына жатады. Ең жиі кездесетін түрі — аденокистозды карцинома (ци-линдрома). Көбінесе кіші сілекей бездерінде өседі. Сілекей бездерінде аденокарциномалар және жалпақ жасушалы түлейтін немесе түлемейгін карциномалар кездеседі.Карциномалар племорфты аденомадан жөне мукоэпидермо­идты ісіктерден малигнизация нәтижесінде дамуы мүмкін.Аурулары. Сиалолитиаз, Сиалоаденит, Гипо-Гиперсаливация. Сілекей-тас дерті сілекей бездері дерттерінің ішіндегі жиі кездесетіні (40—60%). Сілекей тастары жиі вартонов түтігінде және төменгі жақасты безінде орналасады. Өте жиі төменгі жақасты безі зақымдалады. М. Н. Михайловтың мәліметтері бойынша (1957), төменгі жақасты сілекей безі 89,5% науқастарда, тіласты сілекей безі 7,5%, ал құлақмаңы безінің жарақаттануы—3% науқастарда кездеседі. Көбіне тастар бір сілекей безінде пайда болады. Ер адамдарда әйелдерге қарағанда жиі кездеседі. Жас шамасының шешуші маңызы жоқ. Тастардың көлемі мен пішіні әр түрлі, бірақ сілекей безінде орналасқан тастар, негізінен үлкен, пішіні домалақтау болады. Кейде көпқырлы тастар да кездеседі. Тастардың түсі ақшыл, сары, қоңыр, жасылдау болуы мүмкін. Түсінің түрлі болуы олардың химиялық қүрамына, яғни қышқылды фосфор, көмірқышқылды калий, натрий, хлор, темір, магний эле-менттерінің іздері және белок, муцин сияқты органикалық заттарға байланысты. Сілекей тастары ядросының пайда болуына сілекейлі тығындықтар, бөгде заттар, бактериялар колониясы әсер етуі мүмкін. Сілекей бездерінің бүзылыстары олардың қызметтерінің котерілуімен немесе төмеңдеуімен көрінеді. Осыдан сілекей көп немесе тым аз болінуі байқалады. Сілекейдің көп бөлінуін гииерсаливация, аз болінуін гипосаливация деп атайды. Гиперсаливация. Бүлінген тістерден, ауыз қуысының кілегей қабықтарынан, ас қорыту ағзаларынан жүйкелік серпіндер түсіп сілекей бездерінің қызметін көтереді. Бүл бездер парасимпатикалық жүйкелермен реттелінеді. Осыдан сілекейдің көп бөлінуі:

• ауыз қуысы кілегей қабықтарының қабынуларында (стоматит, гангивит), тістің және оны қоршаған тіндердің бүліністерінде (пульпит, периодонтит, тісті қажау кезінде т.б.);

• ас қорыту ағзаларының дерттерінде, қүсу, жүрек айну кездерінде;

• жүкті әйелдердің уыттануларыңда;

• парасимпатикалық жүйкелерді қоздыратын дөрі-дәрмектер (пилокарпин, физостигмин) қабылдағаңда т.б. жағдайларда — байқалады.

Гиперсаливация кезінде ересек адамда тәулігіне 8-14 литр сілекей болінеді. Көп сілекей асқазан сөлін бейтараптап, оңда ас қорытылудың бүзылыстарын туындатады. Сонымен қатар, гиперсаливация, көп мөлшерде сілекеймен судың жоғалуына, организмнің сусыздануына өкеледі. Балаларда барлық сілекей жүтылмай, сыртқа ағады. Осыдан төменгі еріннің сыртында терінің базданып қабынуы дамиды. Сонымен бірге сілекей жоғары тыныс жолдарына түсіп, олардың қабынуына әкелуі мүмкін.

Гипосаливация — сілкейдің аз бөлінуі. Ол мына жағдайларда:

— сілекей бездерінің өспемен, қабыну үрдістерімен (сиаладенит, паротит) бүліністерінде;

— олардың өзектеріңде тас түрып қалғанда (сиалолитиаз);

— дене қызымы көтерілгеңде;

— дене сусыздануыңда;

— парасимпатикалық жүйкелердің әсерін тежейтін дәрі-дөрмектер {атропин, скопаламин) қабылдағанда - байқалады. Сілекейдің аз бөлінуімен бірге ас қорыту жолдарының сел шығаруы, коз жасы азаюымен, жүрекқапта, өкпеқап қуысында, жоғары тыныс жолдарында, буындарда қүрғақтық дамуымен қабаттасатын дертті Шегрен ауруы дейді. Бүл ауру жүйелік аутоиммундық дерт.

Сілекейдің аз болінуі ауыз қуысының қүрғауына әкеледі. Бүндай жағдайды ксеростомия деп атайды. Осыдан шайнау мен жүтыну қиындайды, ауыздың кілегей қабықтары қабынады. Олар қүрғап, кеберсуінен жарылып кетеді, жаралар пайда болады. Бүл жаралар арқылы

522

жүмсақ тіңдерге, сілекей бездеріне микробтар өтіп, қабыну туындатады. Содан тістерде кариес, тілдің қабынуы (глоссит) дамиды, тілде сыдырылған эпителий жасушаларынан түратьш тандақтар пайда болады. Гипосағшяация кезінде асқазан мен ішектердің сөл бөлуі әлсірейді.

8-билет

1. Жақ сүйегінің оститі. Анықтамасы, жіктелуі. Оститтер – жеке ауру ретінде сирек кездеседі, әдетте сүйектің барлық элементтері – сүйек қабығы, сүйек, эндоост және сүйек кемігі зақымдалады. Клиникалық белгілері бойынша – жіті және созылмалы; экссудат сипатына қарай – асептикалық және іріңді, ал патоморфологиялық өзгерістеріне қарай – конденсирленген және сиретілген деп ажыратылады.

      Асептикалық остит / оситис асептика / - жұмсақ ұлпалармен әлсіз қорғалған сүйектердің механикалық зақымдалуы, сонымен қатар көрші ұлпалардағы қабыну үрдістерінің ауысуы нәтижесінде болуы мүмкін.

      Патогенез: қабыну үрдістері тамырлар гиперемиясымен және лейкоциттердің жаппай көшуімен экссудаттың ағуымен өтеді.

      Сүйек негізінің қабырғаларының бұзылуының нәтижесінде гаверс каналдары үлкейеді, лакундар түзіледі, сүйек сиретіледі, сондықтан қабыну үрдісі сиретілген остит деп аталады. Инфекция түспесе қабыну эксудаты сорылып кетеді, лакундерге дәнекер ұлпа және остеоидті ұлпа толады, ол кейін жаңа сүйек ұлпасына ауысады. Сүйектің осындай жаңа түрінің түзілуі конденсирленген остит стадиясы деп аталады.

      Клиникалық белгілері: Пальпацияда және перкуссияда ауырсыну реакциясы байқалады, бұл сүйек қабығының зақымдалғанын көрсетеді, ақсақтық байқалады.

      Іріңді остит / оститус пирулента / - біріншілік және екіншілік кокты микрофлораның енуі. Жіті және созылмалы түрлерін ажыратады.

      Жіті іріңді остит / оститус парулента акута / - қабыну ошағында сүйек ішілік тамырлар қысылады, қан және лимфа айналу бұзылады, микробтардан улы өнімдер пайда болады, тамырлардың тромбозы және оның қабырғаларының некрозы, сүйек аймағының өліеттенуі.

2. Сілекей безінің Қатерсіз ісіктері, этиологиясы, эндо-экзо. Қатерсіз ісіктер - аденомалар гистологиялық көрінісі бойынша мономорфты жөне плеоморфты болып бөлінеді. Плеоморфты аденома орта жастан асқан адамдарда жиі кездесетін және сілекей бездер ісіктерінің 50 пайызын қүрайтын ісік. Оның 90 пайызы шықшыт безінде дамиды. Жай көзбен қара-ғанда бүл ісік бөлшектенген тығыз,айқын шекараланған түйін түрінде көрініп, оның кейбір жері шеміршектеніп немесе шырьии-танып түрады.

Микрокөріністе ісік екі компоненттен: эпителий және мезен­хима өнімдерінен түрады. Цилиндр төрізді немесе куб төрізді эпи­телий түрлі түтікшелер түзеді, сонымен қатар көп қабатты жалпақ эпителий төрізді жасушалар болады. Бүлардың арасында шырьпп толған қуыстар, қалындығы әртүрлі дәнекер тіннің талшықтары топтальш, гиалинозға үшырап жатқан ошақтар және хондроцитгердің топтары көрінеді (221-сурет). өте сирек жағдайларда бүл ісік қүра-мында жетілмеген сүйек тінінің өнімдері де байқалуы мүмкін.

Мономорфты аденома қатерсіз ісік. Көбінесе аденолимфома түрінде кездеседі. Бүл ісік те шықшыт безінде өседі. Мономорфты аденоманың негізгі қүрылымы цилиндр және куб төрізді эпите-лиймен астарланған түтікшелер жөне кисталар болады.

3. Жақ бет аймағындағы одонтогенді ісіктері, пат. Анатомиясы, макро-микро.

Одонтогендік ісіктер — тістің өрбір тінінен — эмальден, ден-тиннен, цементтен немесе үшеуінен бірдей өседі.

Одонтогендік ісіктер де басқа ісікгердей қатерсіз жөне қатерлі түрлерге бөлінеді.

Tic тіндерінен өсетін одонтогенді ісіктер:

а)амелобластома ә)одонтома;

б)дентинома;

в)цементомд; г) одонтогенді кисталар.

Амелобластома (синонимі — адамантинома, эпителиалды одон­тома) - тіс эмалінің жетілмеген эпителиінен өсіп шығатын қатерсіз ісік. Көбінесе 20 жастан 50 жасқа дейін кездесіп, төменгі азу тістерде көпке дейін байқалмай өсіп, кейіннен көлемі үлкейген кезде жақ сүйектерін зақымдайды. Рентген көрінісінде зақымданған сүйек-тер араның жеке немесе көп қуысты үясы сияқты болып көрінеді. Ісіктің өзі жүмсақ пышақпен оп-оңай кесіледі. Макроскопиялық көрінісі бойынша оның екі түрін ажыратады: 1) солидты (қатты-лау); 2) қистозды.

Амелобластоманың солидты турі қаттылау немесе жүмсақтау, ақшыл-сүр немесе қоңыр-қызыл түсті түйін болып көрінеді. Кесіңдісін қарағанда бүл ісік маңайдағы тіндерден капсуламен шекараланған. Микроскоппен қараганда сопақ немесе домалақ эпителийлі ошақтар (комплекстер) арасьшда дәнекер тіннің тал-шықтары мен қан тамырлары көрінеді. Эпителийлі кешендердің шет жағы бір қабат цилиндр төрізді эпителиймен жиектеледі, бүл жасушалардың ядросы үлкен, хроматині мол, ал эпителийлі кешендердің ортасында жүлдыз тәрізді тармақтанған жасушалар көрінеді (219-сурет).

Кисталы адамантинома көбінесе көп қуысты болып көрінеді. Кисталардың қуысында ашық немесе қоңыр түсті сүйық, колло-идты зат болуы мүмкін. Кисталардың ішкі қабырғасы цилиндр тәрізді эпителиймен астарланған. Эпителийлі кешендер кистаара-лық талшьщты дәнекер тіндерде байқалады.

Одонтома тістің эпителиінен жөне талшықты дөнекер тіндерінен өскен қатерсіз ісік. Бүл ісік туа пайда болған ақауларға жатады, көбінесе жас адамдарда кездеседі. Ісік негізінен төменгі

жақтың азу тістері орнына өседі. Одонтомалардың қатты жөне жүмсақ түрлерін, микроскоптық қүрылымына қарап: қарапайым және күрделі түрлерін ажыратады. Одонтомалар тіс сауытынан немесе тіс түбірінен өседі. Одан басқа одонтомалық фибромалар да кездеседі (220-сурет).

Дентшома — көбінесе одонтогенді эпителиден, жетілмеген тал-шықты дөнекер ііндерден және солардьщ арасында өсетін жетілмеген (дисплазияға үшыраған) дентиннен қүралған қатерсіз ісік.

Дисплазияға үшыраған дентин микроскоптық көріністе жан-жаққа қалай болса солай орналасқан, көлемі де, пішіні де өртүрлі көрінетін массалар болып, бір жиегі эмальмен, басқа жағы цемен-тпен қапталып түрады. Рентгенде сүйектердің сорылып жүқарға-ны байқалады.

Цементома — қатерсіз ісік, морфологиялық қүрамы бойынша цементке үқсас көп қуыстардан, талшықты дәнекер тіндерден және қабат-қабат топталған цементикалдерден және цементобластардан түрады. Көбінесе үлкен, кіші азу тістердің орнында өседі.

Цементоманың бір түрі — алып цементома, көп түйінді болып өседі.

9-билет.

1. Сілекей безінің қатерлі ісігтері анықтама ,жіктелуі.

Сілекей безінің қатерлі ісігі өте сирек кездеседі.

Полиморфты аденома ( аралас ісік). Құлақмаңы және төменгі жақсүйекастылық ,сонымен қатар қатты және жұмсақ таңдайда кездеседі. Әдетте ісік бір түйін ретінде баяу өседі,айналасындағы тінге өспейді, фиброзды капсуласы бар , метастаз бермейді, рецидивке бейім емес. Баяу өсіп өте үлкен размерге жетуі мүмкін. Макроскопиялық тілік жасағанда ісік біртекті,тығыз,ақ түсті,оларда шеміршек тәрізді консистенциялы сүйек тінді аралшық кездесуі мүмкін.

Мономорфты аденома (аденолимфома). Сілекей безінің дизонтогенетикалық түзілісі, жиі құлақмаңы сілекей безінде орналасады. Безді және лимфоидты компоненттердің қатарласуымен сипатталады. Бұл ісікті 12-16 жастағы балаларда сирек кездестерді. Диагноз лимфоидты компоненте фолликул ісіктерінің болуына байланысты қойылады.

Мукоэпидермоидты ісік. Ол 5-12 жастағы балаларда кездеседі. Ол эпителидің аралық түрлерінің шырышты және эпидермоидты қабілеті бар жасушаға айналуына байланысты.

2. Жақ сүйегінің Периоститінің этиологиясы ,экзо және эндогенді. Периостит — жақ сүйек қабығының қабынуы. Бұның жедел, созылмалы түрлері болады. Ауруды қоздыратын факторлар: одонтогенді (тіспен төркіндес) инфекция, туберкулез, мерез, жарақаттар т. б. Жақ сүйек, шықшыт буын және тіc айналасындағы тканьдер зақымданғанда периостит өрбиді. Сүйек қабығын кан кернеп, инфильтрацияланып (тканьге енген клеткалардың шоғырлануы) ісініп ауру күшейе түседі.[1] Аурудың негізгі себебі ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) жағдайлардан туындайды. Сыртқы Этиологиялық себептерге: түрлі жарақат, температура, атмосф. қысымның өзгеруі, сәуле және электр энергиясының әсері, органик. және органик. емес улар, микробтар, вирустар, зат алмасудың бұзылуы (ашығу, витамин жетіспеушілік, құнарсыз тамақ, т.б.) жатады. Ішкі Этиологиялық себептерге: адам организмі құрылысы ерекшелігі, тұқым қуалайтын аурулар жатады. Соңғы кезде Этиологиялық себептердің қатарына физикалық, химиялық биолологиялық әлеуметтік. және психлогиялық. әрекеттерді жатқызады. Аурулардың пайда болуының негізгі себебі организмнің ерекшелігіне байланысты, ал әр түрлі факторлар белгілі бір аурудың дамуына ғана әсер етеді. Сондықтан Этиология мәселесі сыртқы және ішкі ортамен тығыз байланыстыра отырып, адам организмінде туа және жүре пайда болатын күрделі физиол. өзгерістермен ұштастырыла зерттеледі.[1][2]

Ауыз қуысында қабынуға себепші болған тістің тұсындағы шырышты қабық қызарып, домбыққан. Егер қабыну жақтың вестибулярлық бетіне орналасса, оған себеп болған және оның жанында орналасқан тістердің тұсындағы етпелі қатпар ептеп тегістеліп, ірің жинала бастағанда көтеріледі. Ол жерді қолмен басса ауырады, кейінірек флюктуация пайда болады. Егер бір се-бептермен сүйектің сыртқы қабығы астындағы абсцесс тіндерді тілу арқылы шығарылмаса, онда 4—6 күн өткен соң сүйектен ажыраған сыртқы қабығы өлеттеніп, тесіледі де, іріңді зат альвеолды өсіндінің шырышты қабығының астына жиналады. Яғни шырышты қабықасты абсцесі пайда болады. Біраз уақыт еткен соң, ірің өз бетімен шырышты қабықты тесіп ауыз қуысына шығады да қабыну процесі кері дамиды. Егер де ірің қызыл иек арқылы шықпай жұмсақ тіндерге өтеп кетсе, шектелген не жайылмалы іріңді қабыну (абсцесс, флегмона) процесі пайда болады. Қабыну жақ сүйегін қаптап жатқан қабық альвеолды өсіндінің вестибулярлық бетінде ғана емес басқа жерінде де болуы мүмкін. Жоғары үйлескен және кіші азу тістердің жедел ағымды және қайта қозған созылмалы периодонтитінде, ірің гаймор қуысының ішіне еніп, іріңді гайморит пайда болуы мүмкін. Төменгі азу тістерден пайда болған периодонтиттерде, қабыну альвеолды өсіндінің тіл жағына орналасса, науқас жұтынғанда ауырсынады. Қабыну бар жердегі альвеолды өсіндінің шырышты қабығын қан кернеп қызарған, домбыққан, 2-З-ші тістің тұсында (тіл жақ бетінде) ауыратын инфильтрат білінеді.

3. Жақ бет аймағындағы одонтогенді ісіктері, пат. Анатомиясы, макро-микро.

Одонтогендік ісіктер — тістің өрбір тінінен — эмальден, ден-тиннен, цементтен немесе үшеуінен бірдей өседі.

Одонтогендік ісіктер де басқа ісікгердей қатерсіз жөне қатерлі түрлерге бөлінеді.

Tic тіндерінен өсетін одонтогенді ісіктер:

а)амелобластома ә)одонтома;

б)дентинома;

в)цементомд; г) одонтогенді кисталар.

Амелобластома (синонимі — адамантинома, эпителиалды одон­тома) - тіс эмалінің жетілмеген эпителиінен өсіп шығатын қатерсіз ісік. Көбінесе 20 жастан 50 жасқа дейін кездесіп, төменгі азу тістерде көпке дейін байқалмай өсіп, кейіннен көлемі үлкейген кезде жақ сүйектерін зақымдайды. Рентген көрінісінде зақымданған сүйек-тер араның жеке немесе көп қуысты үясы сияқты болып көрінеді. Ісіктің өзі жүмсақ пышақпен оп-оңай кесіледі. Макроскопиялық көрінісі бойынша оның екі түрін ажыратады: 1) солидты (қатты-лау); 2) қистозды.

Амелобластоманың солидты турі қаттылау немесе жүмсақтау, ақшыл-сүр немесе қоңыр-қызыл түсті түйін болып көрінеді. Кесіңдісін қарағанда бүл ісік маңайдағы тіндерден капсуламен шекараланған. Микроскоппен қараганда сопақ немесе домалақ эпителийлі ошақтар (комплекстер) арасьшда дәнекер тіннің тал-шықтары мен қан тамырлары көрінеді. Эпителийлі кешендердің шет жағы бір қабат цилиндр төрізді эпителиймен жиектеледі, бүл жасушалардың ядросы үлкен, хроматині мол, ал эпителийлі кешендердің ортасында жүлдыз тәрізді тармақтанған жасушалар көрінеді (219-сурет).

Кисталы адамантинома көбінесе көп қуысты болып көрінеді. Кисталардың қуысында ашық немесе қоңыр түсті сүйық, колло-идты зат болуы мүмкін. Кисталардың ішкі қабырғасы цилиндр тәрізді эпителиймен астарланған. Эпителийлі кешендер кистаара-лық талшьщты дәнекер тіндерде байқалады.

Одонтома тістің эпителиінен жөне талшықты дөнекер тіндерінен өскен қатерсіз ісік. Бүл ісік туа пайда болған ақауларға жатады, көбінесе жас адамдарда кездеседі. Ісік негізінен төменгі

жақтың азу тістері орнына өседі. Одонтомалардың қатты жөне жүмсақ түрлерін, микроскоптық қүрылымына қарап: қарапайым және күрделі түрлерін ажыратады. Одонтомалар тіс сауытынан немесе тіс түбірінен өседі. Одан басқа одонтомалық фибромалар да кездеседі (220-сурет).

Дентшома — көбінесе одонтогенді эпителиден, жетілмеген тал-шықты дөнекер ііндерден және солардьщ арасында өсетін жетілмеген (дисплазияға үшыраған) дентиннен қүралған қатерсіз ісік.

Дисплазияға үшыраған дентин микроскоптық көріністе жан-жаққа қалай болса солай орналасқан, көлемі де, пішіні де өртүрлі көрінетін массалар болып, бір жиегі эмальмен, басқа жағы цемен-тпен қапталып түрады. Рентгенде сүйектердің сорылып жүқарға-ны байқалады.

Цементома — қатерсіз ісік, морфологиялық қүрамы бойынша цементке үқсас көп қуыстардан, талшықты дәнекер тіндерден және қабат-қабат топталған цементикалдерден және цементобластардан түрады. Көбінесе үлкен, кіші азу тістердің орнында өседі.

Цементоманың бір түрі — алып цементома, көп түйінді болып өседі.

10-билет.

1. Жақ сүйектің кисталары және ісік алды аурулары. Анықтамасы, жіктелуі.Киста деп сырты талшықты дөнекер тінмен қапталған, іші эпителимен көмкерілген қуысты атайды.Кисталардың даму себептеріне байланысты екі түрге бөлінеді: 1) одонтогенді (тіске тікелей байланысты); 2) тістен тыс пайда болғ-ан кисталар. Оларды мына топтарға белуге болады: 1) дизон-тогенездік кисталар; 2) фолликулярлы (ішінде тістер бар) киста¬лар; 3) тіс түбіріндегі қабынудың әсерінен пайда болған кисталар.Дизонтогенездік кисталар тума ақаулар қатарына жатады. Көбінесе томенгі жақ сүйегі бүрышында азу тістердің орнына өсіп шығады. Морфолопмлық қүрылысьша қарай бір қуысты жөне көп қуысты түрлерін ажыратады. Қабырғасының ішкіжиегін көп қабат-ты жалпақ эпителий астарлайды, бүл эпителийдің түлегені де байқа-лады. Операция жолымен алып тастағаннан кейін, бүл кисталар кейде қайта пайда болады.Фолликулярлы кисталар тістің өсе бастаған кезіндегі жетілмеген эмалінен дамиды. Кисталардың осы түрі жақ сүйектерінің тіс үяшы-ғьш қүрайтын бөлігіңде орналасады. Қуыс қабырғасының ішкі қаба-тын көп қабатты түлейтін жалпақ эпителий астарлайды. Ал қуыс-тың ішінде бір немесе бірнеше тістер табылуы мүмкін.Қабынудан соң пайда болган кисталар тіске байланысты киста-лардың 90% қүрайды. Кистаның бүл түрі тістің түбірін қаптап түрған созылмалы периодонтиттің күрделі гранулемасынан дами¬ды. Микроскопией қарағанда бүл кистаның фиброзды қабырға-сы, ішкі жағынан көп қабатты жалпақ, түлемейтін эпителий айқ-ын көрінеді. Ал фиброзды қабырғаның өзінде лимфоциттерден, плазмоциттерден, гистиоциттерден қүралған сіңбелер байқалады. Қабыну асқынганда киста қуысына ірің толып кетуі мүмкін (218-сурет). Қабыну үрдісі түрлі жолдармен тараса гайморит және фрон¬тит деген асқынуға әкелуі мүмкін.Ауыз қуысында ең жиі кездесетін ісікалды үрдістеріне эпули¬стер жатадыЭпулис ("синонимы - эпулид) екі грек сөзінен қүралған: ері -үсті; ulon - қызыл иек. Эпулис деп қызыл иек үстінен томпайып ісік терізді өскен үрдісті атайды. Ол көбінесе 30-40 жас шамасын-да өсіп шығады және әйелдерде жиілеу кездеседі. Ол қызыл иектің үстінен үртқа қарай немесе тіл, жаққа қарай томпайып өседі. Реңі қызыл немесе қоңыр-қызыл түсті, кейде үсті жараланып, қанап түрғаны көрінеді Микроскоппен қарағаңца эпулистің 2 түрін ажыратады: 1) тал-шықты (фиброзды); 2) қан тамырларына бай (ангиоматозды) эпу¬лис.Талшықты эпулис қабынудан соң дамитын грануляциялы дә-некер тіннің ошақты өсіп кетуімен сипатталатын қүбылыс. Мик-роскоптық көрінісінде жасушалар мен талшықтар арасында көпте ген жаңадан пайда болған қан тамырлар, ескі жөне жаңа қан қүйылу ошақтары, гемосидериннің топталғаны көрінеді. Кейде бірен-са-ран альш жасушалар да кездесуі мүмкін.Қан тамырларына бай эпулисті жеке түрге бөліп шығарудың себебі — оның қүрамында капиллярлар өте көп болады.Эпулистің ерекше бір түрі есебінде алып жасушалы эпулис кара-лады. Ол талшықты дөнекер тін арасында көпядролы алып жасу-шалардың көптігімен сипатталады. Қазіргі кезде бүл өзгерістерді остеобластокластомаға яғни нағыз ісіктер қатарьша жатқызады (217- . сурет).Эпулистер ас шайнағанда жарақаттаңып қанайды, ауырады. Сол себептен оны хирургия жолымен альш тастайды, бірақ олар кейде қайта өседі.Фиброзды дисплазияда тек жақ сүйектерінде (монооссалды түрі) немесе бірнеше сүйектерде (полиоссалды түрі) ақ немесе ақшыл-сүр түсті қатты түйіндер өсіп кетеді. Соған байланысты сүйектер қисайып, пішінсізденіп, сьшады. Микроскогшен қарағанда жақ сүйектерінде дәнекер тін талшықтары, фибробластар, жетілмеген сүйек тіндері мен остеобластардың көбейіп топталғаны көрінеді, ал зақымданған, сынған сүйектердің орнында көптеген қуыстар байқалады. Түнғыш рет бүл сырқатты зерттеп сипаттаган В.Р. Брайцев (1927) пен Лихтенштейн (1938). Бүл көбінесе жастарда кездеседі. Кейде бүл өзгерістер басқа сүйектерде де көрінеді, со-нымен қатар теріде мөлшерден тіс пигменттену, жыныс бездерінің мерзімінен бүрын жетілуі байқалады (Олбрайт синдромы). Қазіргі уақытта бүл сырқаттың себебін гормондардың тепе-тендігінің бүзы-луына байланысты деп санайды.Херувизм деп фиброзды дисплазияньщ бір түрін атайды. Сы-рқатта жоғарыда айтып кеткен өзгерістердің нөтижесінде жақ сүйектерінің зақымданып, сынуынан көптеген қуыстар пайда бо¬лады. Херувизм сөбилерде кездесетін сырқат. Морфологиялық өзгерістер көбінесе астынғы жақ сүйектерінде болғаны үшін, ба-ланың бетінің төменгі екі жағы херувимнің бетіндей томпайып түрады.Эозинофилді гранулема жақ пен бет сүйектерінің ошақты за-қымданып, олардың арасында ретикулярлы және эозинофилді жасушалардьщ көбейіп өсіп кетуімен сипатталады. Түңғыш рет бүл сырқатты орыс дәрігері Н.И.Таратынов (1913) самай сүйектерінде тапқан. Б.И.Мигунов эозинофилді гранулеманың жақ сүйекте-ріндегі морфологиялық өзгерістерін жазған. Бүл сырқат көбінесе ерлерде, жастарда кездеседі.Рентгендік көріністе сүйектің зақымданып сорылғаны, қуыс-танғаны байқалады. Ауыз қуысында, шырышты қабықтың, ідызыл иектің ісінуі, жаралануы, қан қүйылу ошақтары, тіс мойындары-ның жалаңаштануы, олардың босап қалғаны байқалады.Лейкоплакия. Бүл үғым гректің екі сөзінен қүралған — leucos ақ, plague — табақша (пластинка). Лейкоплакия — ауыз қуысы шырышты қабығының созылмалы сырқаты. Морфологиялық түрғыдан бүл қүбылыс созылмалы қабынудың асқынуы болып, ошақты қайтымсыз дистрофиялық өзгерістермен сипатталады. Жай көзбен қарағанда,ол тіл үстінде немесе үрттың шырышты қабы-ғында ақ түсті, көлемі де, пішіні де әртүрлі, жалпақ қатты «та-бақшалар» түрінде көрінеді. Кейде ош>щ үсті кедір-бүдыр болады. Лейкоплакия көбінесе ер адамдарда 30 бен 50 жастың арасыңда кездеседі.Лейкоплакияның себептеріне жөйсіз тіс протездерінің, кариоз-ды тістердің әсерінен пайда болған жаралар, темекінің немесе насы-бай әсерінен пайда болатын жаралы қабыну, дистрофиялық қүбы-лыстар жатады.Микроскоппен қарағанда көп қабатты жалпақ эпителийдің қалындағаны, түлеу қүбылысыньщ қалыптан тыс артып кеткені көрінеді. Эпителий жиегінде акантоз қүбылысы күшейгенде «емізікшелер» эпителий асты қабатқа және сыртқы өсіп, лейкопла-кияның үсті кедір-бүдыр болып көрінеді. Эпителий асты тіндерде лимфоциттерден, моноциттерден, плазмоциттерден қүралған сіңбелер байқалады. Сонымен қатар склероз де күшейеді.Лейкоплакияньщ 50 пайызы ерте ме, кеш пе малигнизацияға үшырап қатерлі жалпақ жасушалы карциномаға айналады, сондық-тан лейкоплакияны облигатты ісікалды урдісі деп атауға болады.

2. Жақ- бет аймағының одонтогенді емес ісіктері этиологиясы, эндо-экзо. Одонтогендік емес ісіктер- тіске тікелей байланысты емес ісіктер.Одонтогенді емес ісіктер. барлық ісіктер сияқты қатерлі және қатерсіз болып екіге жіктеледі.Қатерсіз ісіктер шеміршек тінінен -хондробластома, хондрома – энхондрома, остогенді – остеобластома, остеоит, -хорда тінінен қатерсіз ходрома, -дәнекер тіннен фиброма, - май тінінен липома дамиды.Қатерлі ісіктер хондросаркома, остеосаркома, қатерлі остеобластокластома, паростальды саркома, қатерлі хондрома, дәнекер тіннен фибросаркома, липосаркома, ангиосаркома дамиды Остеобластокластома (гр. Osteoblastoclastoma, грек osteon – сүйек, blastos – өсінді, oma - ісік)- зор клеткалы ісік. Жақ сүйектерінде кездесетін қатерсіз ісіктердің жартысынан көбін құрайды. Орталық остеобластокластома жақ сүйек ішінде өссе, шетінде пайда болатын ісік азу тістердің тұсында қызыл иек үстінде көрінеді. Ісік маңындағы тістер босап, қозғалғыш келеді.Липома - май тінінен тұратын қатерсіз ісік. Көбінесе ерін, маңдай, жақ асты, құлақ айналасында кездеседі. Липома – май тоқыма түрінде дамыған ісік, олардың паренхимасының негізін май торшалары, стромасын дәнекер тоқымасы құрайды. Олардың сыртындағы капсуласы кәдімгі май торшалардан гөрі анық білінеді және тығыздығы жұмсақ болады. Липома ісігі тері астылық клеткаларда немесе кілегей астылық торшаларда орналасқан.Фиброма (fibroma. Дәнекер тінді ісік ) – ішінде клеткасы аз, талшықты құрылымы бар, пісіп жетілген дәнекер тіннен тұратын ісік. Негізінен фиброма жұмсақ және қатты болып 2 бөлінеді. Жұмсақ түрі негізгі борпылдақ дәнекер тоқымасынан тұрады. Олар сыртынан жұқа терімен қапталып жіңішке ғана түтікшемен денеге жабысып тұрады. Қатты фиброма тығыз концентрациялы және ірі кедір – бұдырлы немесе тегіс беткейлі болады.

Саркома – сүйек тінінің қатерлі ісігі. Даму мерзімі әр қилы: кейде өте тез, кейде айлап қатерлі ісікке айналады. Денсаулық күрт нашарлап, температура көтеріліп, метастаз ошақтары лимфа бездеріне, сүйектерге, өкпеге т. б. ағзаларға таралуымен сипатталатын қатерлі ауру. Клиникада кездесетін түрлері: -фиброматалшықты дәнекер ісігі, -ангиосаркома- сүйек қан тамыр элеметтерінің ісігі; -остеосаркома – сүйек тінінің ісігі; -хондросаркома – шеміршек тінінің ісігі; -ретикулосаркома – жетілмеген тор тәріздес улпа ісігіАнгиосаркома – қан жүйесі арқылы тарайтын қан тамырларының қатерлі ісігі. Ангиосаркома – сирек кездесетін ауру, әйелдерде де еркектерде де көбінесе 30 – 40 жас аралығында кездеседі. Тері ангиосаркомасы бет пен бастың шашты бөлігінде болады. Фибросаркома- жақ бет маңының дәнекер тінінен басталатын қатерлі ісік. Жұмсық тіндер, жақ сүйктерінен гөрі жиі зақымданады. Бұл ауру жас адамдарда көбірек кездеседі

3. Жақ сүйегінің оститі. Пат.анатомиясы, макро-микро. Оститтер – жеке ауру ретінде сирек кездеседі, әдетте сүйектің барлық элементтері – сүйек қабығы, сүйек, эндоост және сүйек кемігі зақымдалады. Клиникалық белгілері бойынша – жіті және созылмалы; экссудат сипатына қарай – асептикалық және іріңді, ал патоморфологиялық өзгерістеріне қарай – конденсирленген және сиретілген деп ажыратылады.

      Асептикалық остит / оситис асептика / - жұмсақ ұлпалармен әлсіз қорғалған сүйектердің механикалық зақымдалуы, сонымен қатар көрші ұлпалардағы қабыну үрдістерінің ауысуы нәтижесінде болуы мүмкін.

      Патогенез: қабыну үрдістері тамырлар гиперемиясымен және лейкоциттердің жаппай көшуімен экссудаттың ағуымен өтеді.

      Сүйек негізінің қабырғаларының бұзылуының нәтижесінде гаверс каналдары үлкейеді, лакундар түзіледі, сүйек сиретіледі, сондықтан қабыну үрдісі сиретілген остит деп аталады. Инфекция түспесе қабыну эксудаты сорылып кетеді, лакундерге дәнекер ұлпа және остеоидті ұлпа толады, ол кейін жаңа сүйек ұлпасына ауысады. Сүйектің осындай жаңа түрінің түзілуі конденсирленген остит стадиясы деп аталады.

      Клиникалық белгілері: Пальпацияда және перкуссияда ауырсыну реакциясы байқалады, бұл сүйек қабығының зақымдалғанын көрсетеді, ақсақтық байқалады.

      Іріңді остит / оститус пирулента / - біріншілік және екіншілік кокты микрофлораның енуі. Жіті және созылмалы түрлерін ажыратады.

      Жіті іріңді остит / оститус парулента акута / - қабыну ошағында сүйек ішілік тамырлар қысылады, қан және лимфа айналу бұзылады, микробтардан улы өнімдер пайда болады, тамырлардың тромбозы және оның қабырғаларының некрозы, сүйек аймағының өліеттенуі

11-билет.

1. Жақ сүйегінің периоститі. Анықтамасы, жіктелуі. Периостит — жақ сүйек қабығының қабынуы. Бұның жедел, созылмалы түрлері болады. Ауруды қоздыратын факторлар: одонтогенді (тіспен төркіндес) инфекция, туберкулез, мерез, жарақаттар т. б. Жақ сүйек, шықшыт буын және тіc айналасындағы тканьдер зақымданғанда периостит өрбиді. Сүйек қабығын кан кернеп, инфильтрацияланып (тканьге енген клеткалардың шоғырлануы) ісініп ауру күшейе түседі.[1] Аурудың негізгі себебі ішкі (эндогенді) және сыртқы (экзогенді) жағдайлардан туындайды. Сыртқы Этиологиялық себептерге: түрлі жарақат, температура, атмосф. қысымның өзгеруі, сәуле және электр энергиясының әсері, органик. және органик. емес улар, микробтар, вирустар, зат алмасудың бұзылуы (ашығу, витамин жетіспеушілік, құнарсыз тамақ, т.б.) жатады. Ішкі Этиологиялық себептерге: адам организмі құрылысы ерекшелігі, тұқым қуалайтын аурулар жатады. Соңғы кезде Этиологиялық себептердің қатарына физикалық, химиялық биолологиялық әлеуметтік. және психлогиялық. әрекеттерді жатқызады. Аурулардың пайда болуының негізгі себебі организмнің ерекшелігіне байланысты, ал әр түрлі факторлар белгілі бір аурудың дамуына ғана әсер етеді. Сондықтан Этиология мәселесі сыртқы және ішкі ортамен тығыз байланыстыра отырып, адам организмінде туа және жүре пайда болатын күрделі физиол. өзгерістермен ұштастырыла зерттеледі.[1][2]

Ауыз қуысында қабынуға себепші болған тістің тұсындағы шырышты қабық қызарып, домбыққан. Егер қабыну жақтың вестибулярлық бетіне орналасса, оған себеп болған және оның жанында орналасқан тістердің тұсындағы етпелі қатпар ептеп тегістеліп, ірің жинала бастағанда көтеріледі. Ол жерді қолмен басса ауырады, кейінірек флюктуация пайда болады. Егер бір се-бептермен сүйектің сыртқы қабығы астындағы абсцесс тіндерді тілу арқылы шығарылмаса, онда 4—6 күн өткен соң сүйектен ажыраған сыртқы қабығы өлеттеніп, тесіледі де, іріңді зат альвеолды өсіндінің шырышты қабығының астына жиналады. Яғни шырышты қабықасты абсцесі пайда болады. Біраз уақыт еткен соң, ірің өз бетімен шырышты қабықты тесіп ауыз қуысына шығады да қабыну процесі кері дамиды. Егер де ірің қызыл иек арқылы шықпай жұмсақ тіндерге өтеп кетсе, шектелген не жайылмалы іріңді қабыну (абсцесс, флегмона) процесі пайда болады. Қабыну жақ сүйегін қаптап жатқан қабық альвеолды өсіндінің вестибулярлық бетінде ғана емес басқа жерінде де болуы мүмкін. Жоғары үйлескен және кіші азу тістердің жедел ағымды және қайта қозған созылмалы периодонтитінде, ірің гаймор қуысының ішіне еніп, іріңді гайморит пайда болуы мүмкін. Төменгі азу тістерден пайда болған периодонтиттерде, қабыну альвеолды өсіндінің тіл жағына орналасса, науқас жұтынғанда ауырсынады. Қабыну бар жердегі альвеолды өсіндінің шырышты қабығын қан кернеп қызарған, домбыққан, 2-З-ші тістің тұсында (тіл жақ бетінде) ауыратын инфильтрат білінеді.

2. Сілекей бездің кисталары және ісікалдыаурулары этиологиясы, эндо-экзо. Сілекей бездерінің ісікгері — жеке ағзаға тән эпителий жасу­шаларынан өсетін ісіктер қатарына жатады. Бүл ісіктер де қатерсіз және қатерлі түрлерге бөлінеді. Қатерсіз ісіктер-аденомалар гистологиялық көрінісі бойынша мономорфты жөне плеоморфты болып бөлінеді. Ал қатерлі ісікгерге: мукоэпидермоидты, ацинозды-жасушалы ісік жөне кар-циномалар кіреді.

Плеоморфты аденома орта жастан асқан адамдарда жиі кездесетін және сілекей бездер ісіктерінің 50 пайызын қүрайтын ісік. Оның 90 пайызы шықшыт безінде дамиды. Жай көзбен қара-ғанда бүл ісік бөлшектенген тығыз,айқын шекараланған түйін түрінде көрініп, оның кейбір жері шеміршектеніп немесе шырьии-танып түрады.

Микрокөріністе ісік екі компоненттен: эпителий және мезен­хима өнімдерінен түрады. Цилиндр төрізді немесе куб төрізді эпи­телий түрлі түтікшелер түзеді, сонымен қатар көп қабатты жалпақ эпителий төрізді жасушалар болады. Бүлардың арасында шырьпп толған қуыстар, қалындығы әртүрлі дәнекер тіннің талшықтары топтальш, гиалинозға үшырап жатқан ошақтар және хондроцитгердің топтары көрінеді, өте сирек жағдайларда бүл ісік қүра-мында жетілмеген сүйек тінінің өнімдері де байқалуы мүмкін.

Мономорфты аденома қатерсіз ісік. Көбінесе аденолимфома түрінде кездеседі. Бүл ісік те шықшыт безінде өседі. Мономорфты аденоманың негізгі қүрылымы цилиндр және куб төрізді эпите-лиймен астарланған түтікшелер жөне кисталар болады.

Мукоэпидермоидты ісік қүрамында екі түрлі эпителий, олар-дың арасында дәнекер тін талшықтары көрінеді. Эпителийдің бір түрі — призма тәрізді шырыш түзетін эпителий жасушалары, екінші түрі — көпқабатты жалпақ эпителий. Бүл ісікті көп жағдайларда қатерлі карцинома деп есептейді. Ісік сүр-қызғылт түсті, үсті шырышпен жабылған, консистенциясы тығыз, қатгылау, маңай-дағы тіндерден айқын шектелген түйін түрінде көрінеді.

Ацинозды жасушалы ісік — сирек кездесетін ісіктердің бірі. Микроскоппен қарағанда сілекей бездердің ацинустарын астар-лайтын эпителий жасушалары көбейіп, топталып, тінде жол-жол болып өседі. Бүл эпителий жасушаларьшың ядросы қанық боялғ-ан, цитоплазмасында базофилді түйіршіктер анықталады. Бүл ісікті де қатерлі ісіктер қатарына жатқызуға болады.

Карциномааар — эпителийден өсетін қатерлі ісіктер қатарына жатады. Ең жиі кездесетін түрі — аденокистозды карцинома (ци-линдрома). Көбінесе кіші сілекей бездерінде өседі. Сілекей бездерінде аденокарциномалар және жалпақ жасушалы түлейтін немесе түлемейгін карциномалар кездеседі.

Карциномалар племорфты аденомадан жөне мукоэпидермо­идты ісіктерден малигнизация нәтижесінде дамуы мүмкін.

3. Сиалоаденит. Пат.анатомиясы, макро-микро. Сиалоаденит — сілекей бездерінің қабынуы. Олар өз алдына жеке дамыған біріншілік сиалоаденит және басқа ауруларға байла-нысты дамыған — екіншілік сиалоаденит түрінде кездеседі.

Этиологиясына байланысты сиалоадениттер бактериалық, ви-рустық, микогенді және асептикалық түрлерге бөлінеді.

Патогенезі бойынша сиалоадениттер былайша жіктеледі: 1) Сілекей бездерінің өзекшелерімен жоғары өршитін сиалоаде­нит. Бүл жағдайда инфекция ауыз қуысынан сілекей бездерінің өзекшелері арқылы тарап қабыну үрдісі осы өзектердің қабырға-сында және сілекей бездерінің стромасы мен паренхимасында да-миды. Қабынудың өсерінен сілекей бездерінің жолдары тарылып, сілекей іркіліп қалады. 2) Қан және лимфа тамырлары арқылы тараған инфекция сілекей бездерінің аралық затын, стромасын, кейіннен ацинустарын қабыну үрдісіне үшыратады. 3) Аралас жол-дармен дамыған сиалоаденит. Сілекей бездерінің түріне қарай шықшыт бездерінің сиалоадениті паротит деп аталады, бүдан ба­ска төменгі жақ асты, тіл асты және майда бездердің сілекей сиалоадениттерін ажыратады.

12-билет