Tarasiuk%20Lukasz

naprawdę bitwa zakończyła się klęską Asyrii227. Mimo to Salmanasar III w późniejszym czasie ustanowił hegemonię Asyrii na terenie Syrii i Fenicji. Jednakże żaden kraj na zachód od Eufratu nie został jeszcze wtedy przekształcony w prowincję Asyrii. Na wszystkich podbitych terenach pozostawiono dawną strukturę polityczną z obowiązkiem płacenia danin państwu asyryjskiemu228. Słynne odkrycie archeologiczne, „czarny obelisk”, zawiera scenę, na której król izraelski Jehu składa daninę królowi asyryjskiemu229.

Kolejni władcy Asyrii, Szamsziadad V (823-811 r. p.n.e.) oraz Adadnirari III (811-781 r. p.n.e.) utrzymali górującą pozycję Asyrii. Pierwszy z nich zdobył Babilon, przyjmując tytuł „król Sumeru i Akadu”230. Drugiemu udało się zająć Damaszek i utrzymać tym samym zwierzchnictwo nad Syrią. Był to jednak ostatni przejaw asyryjskiej przewagi militarnej. Wkrótce bowiem Asyria musiała zająć się nieustannymi konfliktami, które wybuchały na pograniczu medyjsko-babilońskim. Państwo asyryjskie utraciło również kontrolę nad krajami na zachód od Eufratu oraz panowanie nad regionem środkowego Eufratu. Wydarzenia te sprawiły, że Asyria nie była w stanie przeciwstawić się rosnącej sile państwa Urartu231.

Władcą, który na nowo przywrócił asyryjską potęgę był Tiglatpilesar III (745-727 r. p.n.e.)232. Przede wszystkim uporządkował wewnętrzne sprawy państwowe, wprowadził reformę administracyjną oraz zreorganizował armię. Dopiero wtedy zajął się polityką zewnętrzną. W bitwie pod Kisztan (743 r. p.n.e.) pokonał króla Urartu. Wówczas królowi asyryjskiemu daninę złożyli

227A. Jepsen, Von Sinuhe bis Nebukadnesar. Dokumente aus der Umwelt des Alten Testament, StuttgartMünchen 1975, ss. 152-154.

228Zob. J. Zabłocka, dz. cyt., s. 321.

229Zob. Przewodnik po Biblii, dz. cyt., s. 275.

230Na temat traktatu zawartego przez Szamsziadada V oraz króla babilońskiego Marduka-zakir-szuma zob. Parpola S., Watanabe K., Neo-Assyrian Treaties and Loyalty Oaths, w: State Archives of Assyria, pod red. K. Deller, F. M. Fales, S. Parpola, N. Postgate, t. II, Helsinki 1988, ss. 4-5; por. I. Baron, dz. cyt., s. 383.

231Zob. J. Zabłocka, dz. cyt., s. 322.

232Na temat panowania Tiglatpilesara III zob. S. Moscati, Kultura starożytnych ludów semickich, Warszawa 1966, s. 47.

51

m.in. królowie Damaszku, Tyru i Izraela233, chcąc uchronić w ten sposób swoje państwa przed najazdem asyryjskim. W 734 r. p.n.e. Tiglatpilesar ponownie wyruszył przeciwko Urartu. Pomimo oblężenia nie udało się zdobyć stolicy – miasta Turuszpy, lecz spowodowało to znaczne osłabienie tego państwa234. W tym samym czasie zbuntowały się Damaszek, Samaria, Aszkalon i Gaza. Do antyasyryjskiej koalicji próbowano zmusić również Achaza, króla Judy235. Jednak król asyryjski wyruszył z potężna armią, której nie mogła oprzeć się koalicja. Wzdłuż wybrzeża fenickiego utworzono sześć okręgów wojskowych, które miały zapobiegać ponownym buntom. Izrael od tej pory stał się wasalem Asyrii i był zobowiązany do płacenia corocznej daniny. Natomiast Damaszek został zdobyty i przekształcony w prowincję asyryjską236. Do swoich militarnych osiągnięć Tiglatpilesar III dołożył jeszcze zdobycie w 728 r. p.n.e. Babilonu. Koronując się na króla babilońskiego przyjął imię Pul i również pod tym imieniem występuje w licznych sprawozdaniach biblijnych237.

Jego syn Salmanasar V (726-722 r. p.n.e.) był kolejnym władcą imperium nowoasyryjskiego. Salmanasar jako król Babilonu posiadał także babilońskie imię Ululai238. Również o nim wspomina Biblia w swoich historycznych relacjach239, przypisując mu zdobycie Samarii. W 724 r. p.n.e. wyruszył król asyryjski przeciwko Samarii, stolicy państwa izraelskiego. W trzecim roku oblężenia miasto zostało zdobyte240. Jednak w trakcie oblężenia Samarii Salmanasar padł ofiarą sprzysiężenia. Prawdopodobnie Sargon II, jeden z dowódców królewskich, mając poparcie kapłaństwa i arystokracji, dokonał przewrotu pałacowego i zasiadł na tronie asyryjskim. Z racji tego, że upadek

233H. Langkammer, Mały słownik biblijny, Wrocław 2001, s. 209.

234Zob. B. Baron, I. Baron, dz. cyt., s. 195.

235A. Jirku, Geschichte des Volkes Israel, Leipzig 1931, s. 174; 2Krl 16,7.

236Zob. J. Zabłocka, dz. cyt., ss. 328-329.

237Tiglatpilesar III / Pul; 2Krl 15,19.29; 16,7.10; 1Krn 5,6.26; 2Krn 28,20.

238J. Laessøe, dz. cyt., s. 163.

2392Krl 17,3-6; 18,9.10.

240Por. J. Zabłocka, dz. cyt., s. 330.

52

Samarii był równoległy w czasie ze zmianą władcy na tronie asyryjskim, różne źródła podają bądź Salmanasara bądź Sargona, jako zdobywcę stolicy Izraela241.

Imperium nowoasyryjskie

Sargon II (721-705 r. p.n.e.), który sobie przypisuje zdobycie Samarii242, utrzymał zwierzchność Asyrii nad Syrią, Palestyną, państwem Urartu i Babilonem, nazywając siebie „wicekrólem Babilonu”243. W 710 r. rozpoczęto budowę nowej stolicy, którą Sargon nazwał swoim imieniem Durszarrukin244 tj. „twierdzą Sargona”. Przypuszcza się, że jedną z przyczyn tego posunięcia było pragnienie ukrócenia wpływów kapłanów oraz części arystokracji, której król

241Zob. G. Ricciotti, Dzieje Izraela, Warszawa 1956, s. 356; por. B. Baron, I. Baron., dz. cyt., ss. 197-198.

242Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 75.

243J. Laessøe, dz. cyt., s. 163.

244Durszarrukin, dzisiejszy Chorsabad, około 25 km na północny wschód od Niniwy; stolica imperium asyryjskiego za panowania Sargona II; po jego śmierci miasto straciło na znaczeniu; por. Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, dz. cyt., s. 131.

53

asyryjski zawdzięczał objęcie panowania, co miało zabezpieczyć go przed ewentualnymi problemami z tymi grupami społecznymi w przyszłości245.

Po śmierci Sargona II na tronie asyryjskim zasiadł Sancheryb (704-681 r. p.n.e.). Niedługo po objęciu tronu Sancheryb pokonał wojska babilońskie w bitwie pod Kutą i Kisz, w następstwie której zdobył także Babilon246. Za panowania Sancheryba stolicą imperium asyryjskiego staje się Niniwa247. W 701 r. p.n.e. Sancheryb wyruszył z wielkim wojskiem do Palestyny, pokonując między innymi Lakisz, Sydon i Aszkalon248. Podczas tej wyprawy wojska asyryjskie stanęły również pod murami Jerozolimy, lecz jej nie zdobyły. Ich niepowodzenie opisane zostało dokładnie w Starym Testamencie249. W 694 r. p.n.e. Sancheryb ponownie wyruszył ze swoim wojskiem przeciwko Chaldejczykom, wspomaganym przez wojska elamickie, a w 691 r. p.n.e. nad rzeką Tygrys doszło do bitwy Asyryjczyków z Elamitami250. W wyniku spisku Sancheryb został zamordowany251 a władzę po nim objął jego syn Asarhaddon (681-669 r. p.n.e.). Za panowania tego władcy nastąpił zwrot w polityce zagranicznej Asyrii. Celem wojsk asyryjskich stał się Egipt, który nieustannie podsycał nastroje antyasyryjskie w Syrii i Palestynie. Pierwsze zetknięcie się wrogich armii w 674 r. zakończyło się jednak niepowodzeniem Asarhaddona252. Po trzech latach wojska asyryjskie ponownie udały się w kierunku Egiptu. Tym razem udało im się pokonać wojska egipskie, lecz prawdopodobnie Asyryjczycy zajęli tylko obszar delty Nilu253, zajmując m.in. Memfis254. Król asyryjski

245Zob. J. Zabłocka, dz. cyt., ss. 332-333.

246Reallexikon der Assyriologie, t. V, s. 613; t. VI, ss. 384-387; Berlin-New York 1976-1983.

247Encyklopedia Biblijna, dz. cyt., s. 838.

248A. Tschirschnitz, dz. cyt., ss. 77-78; zdobycie Lakisz upamiętniają płaskorzeźby w pałacu Sancheryba w Niniwie, przedstawiając szczegółowo, jak wyglądało oblężenie miasta; zob. B. M. Metzger, Wielkie wydarzenia czasów biblijnych, Warszawa 1998, s. 100.

2492Krl 18,13-19,36.

250Zob. M. Van De Mieroop, dz. cyt., s. 259; B. Baron, I. Baron, dz. cyt., ss. 202-203.

2512Krl 19,37.

252A. Sparlinger, Esarhaddon and Egypt: An Analysis of the First Invasions of Egypt, Roma 1974, s. 295; pozytywnym wynikiem tej wyprawy wojennej był m.in. traktat z Baalem, królem Tyru; zob. Parpola S., Watanabe K., dz. cyt., ss. 24-27.

253Por. J. Zabłocka, dz. cyt., ss. 337-338; J. Laessøe, dz. cyt., s. 165.

254Zob. Encyklopedia Biblijna, dz. cyt., ss. 735-736.

54

ustanowił w Dolnym Egipcie asyryjskich namiestników, sam zaś obwołał się królem Dolnego i Górnego Egiptu255.

Wojnę z Egiptem prowadził także następca Asarhaddona, Aszurbanipal (669-626 r. p.n.e.)256, natomiast na tronie w Babilonie zasiadł jego brat Szamasz- szum-ukin. W 667 r. p.n.e. wojska asyryjskie ponownie zdobyły Memfis, a trzy lata później Teby257 w Górnym Egipcie. W 652 r. p.n.e. klęskę poniosła antyasyryjska koalicja, w skład której wszedł m.in. Egipt, Elam oraz Babilon pod rządami brata Aszurbanipala. Cztery lata później wojska asyryjskie zajęły Babilon258. Po długotrwałej wojnie Asyria pokonała również Elam, zdobywając w 639 r. p.n.e. ich stolicę, Suzę259. G. Roux pisze: „Ze wspaniałego pałacu w Niniwie wykształcony monarcha spoglądał na cały świat bijący mu czołem. Zwyciężony król Elamu, jego syn i jeden z władców arabskich byli – dosłownie

– zaprzęgani do jego wozu. Zdradliwego brata spotkała śmierć, odpowiadająca jego zbrodniom, a Babilonia została spacyfikowana. (...) Niniwa pławiła się w bogactwach zdobytych w Memfis, Tebach i Suzie, a Aszur był czczony od zielonych wybrzeży Egei po rozpalone piaski Arabii. Asyria zdawała się wszechmocna. Ileż jednak cieni kładzie się na tym obrazie. Wielki i bogaty Egipt stracony na zawsze; Elam podbity, ale też całkowicie zniszczony; Babilon rozdarty między stronników i przeciwników Asyrii; zniewoleni Fenicjanie tracący władzę nad morzami na korzyść Greków; niepewne księstwa wasalne, armia wycieńczona wiekami krwawych walk; granice Asyrii sięgające od Nilu aż po Morze Martwe, od Arartu do podnóża Tauru, od Morza Kaspijskiego po Zagros; a za tym pasmem wątpliwi sprzymierzeńcy – Scytowie, i groźni przeciwnicy – Medowie. Pod cienką warstewką chwały, jaką zdobyło sobie

255A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 81.

256Na temat panowania Aszurbanipala zob. J. Warzecha, Historia dawnego Izraela, Warszawa 2005, s. 249.

257Zob. Encyklopedia Biblijna, dz. cyt., s. 841; o zdobyciu Teb wzmiankuje prorok Nahum (Na 3,8-10); por.

Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, dz. cyt., ss. 430-432.

258Szeroki opis tych wydarzeń znajduje się w: I. Starr, Queries to the Sungod. Divination and Politics in Sargonid Assyria, w: State Archives of Assyria, pod red. K. Deller, F. M. Fales, S. Parpola, N. Postgate, t. IV, Helsinki 1990, ss. 262-273; zob. również A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 82.

259Por. J. Wolski, dz. cyt., s. 103.

55

ostatnimi zwycięstwami, imperium było słabsze niż kiedykolwiek, i zapewne niejeden władca mówił to, co głosili hebrajscy prorocy”260.

Po śmierci Aszurbanipala rozpoczął się gwałtowny upadek potęgi Asyrii. Dwaj ostatni władcy, Aszuretililani (625-621 r. p.n.e.) oraz Szinszariszkun (620612 r. p.n.e.) niczym szczególnym się nie wyróżnili poza tym, że nie byli w stanie zapobiec temu gwałtownemu upadkowi. Asyria pod wpływem wzrostu potęgi Egiptu, Elamu, Scytów, Medów i Chaldejczyków została zmuszona do zaprzestania podbojów. Skoncentrowanie się wyłącznie na obronie swego stanu posiadania oznaczało jej upadek261. Cztery lata trwała walka pomiędzy dwoma ostatnimi władcami Asyrii, kolejna bratobójcza walka o Babilon, co poważnie osłabiło Asyrię. Aszuretililani poniósł śmierć, natomiast Szinszariszkun ogłosił się władcą imperium asyryjskiego. Tę sytuację wykorzystał Nabopolasar, który zajął Babilon i rozpoczął siedmioletnią walkę z Asyrią262. Egipt zaniepokojony wzrostem potęgi Medów udzielił wsparcia Asyrii, lecz na nic się to zdało, ponieważ Medowie wdarli się na terytorium asyryjskie i w 614 r. p.n.e. zdobyli m.in. Aszur. Sprzymierzone wojska medyjsko-babilońskie w 612 r. p.n.e. stanęły pod murami Niniwy i po trzech miesiącach oblężenia stolica Asyrii została zdobyta263. S. H. Horn komentuje to wydarzenie: „Uprzednio sami musieli przez kilka stuleci znosić ciężką rękę Asyryjczyków, teraz mścili się na pałacach, burzyli świątynie i równali z ziemią fortyfikacje. (...) Gdy Asyria uległa wskutek okrutnego ataku, jej mieszkańcy zostali wycięci, bogactwo zniszczone, a miasto, dla którego świetności pracowano przez setki lat, zamieniono w kupę gruzów i już nigdy nie zostało odbudowane”264. Resztki armii asyryjskiej schroniły się w Haranie, lecz w 610 r. p.n.e. zostały ponownie pokonane. W 609 r. p.n.e. król asyryjski próbował przy pomocy wojsk egipskich

260G. Roux, dz. cyt., s. 278.

261Zob. J. Zabłocka, dz. cyt., s. 348.

262Zob. B. Baron, I. Baron, dz. cyt., s. 212.

263Por. B. M. Metzger, dz. cyt., s. 104.

264S. H. Horn, Z archeologią przez kraje biblijne, Warszawa 1987, ss. 21-22; na temat zniszczenia Niniwy zob. również A. J. Palla, Sekrety Biblii, Rybnik 2002, ss. 63-67.

56

odbić Haran, niestety próba ta nie powiodła się. Klęska pod Haranem oznaczała koniec państwa asyryjskiego265.

2.2. Imperium babilońskie

Ruiny starożytnego Babilonu leżą nad brzegiem Eufratu266 w Środkowej Mezopotamii, około 80 km na południe od dzisiejszego Bagdadu, stolicy Iraku. W Starym Testamencie miasto to występuje pod nazwą Babel(u)267. „Babel to niewątpliwie Babilon. Bab-el to babilońskie bab ili(m), oznaczające <brama Boża>, wyrażone pierwotnie w języku sumeryjskim jako KA DINGIR RA(K), <brama Boża>”268. Nie jest wykluczone, że Babilon został założony przez Sumerów w III tys. p.n.e. Po upadku III dynastii z Ur, Babilon wszedł w skład państwa Isin, które walczyło o wpływy w południowej Mezopotamii z miastempaństwem Larsa269.

Dzieje Babilonii można podzielić, podobnie jak w przypadku Asyrii, na trzy okresy czasu:

1.Okres starobabiloński – 2000 - 1595 r. p.n.e.

2.Okres średniobabiloński – 1595 - 1000 r. p.n.e.

3.Okres nowobabiloński – 1000 - 539 r. p.n.e.

265Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 85.

266Eufrat to najdłuższa rzeka Bliskiego Wschodu; źródła Eufratu znajdują się w górach wschodniej Turcji. W wyniku połączenia Eufratu Zachodniego zwanego też Karasem, Firatem lub po prostu Eufratem z Eufratem Wschodnim zwanym Muratem mającym źródła prawie u samych stóp Araratu. Obie odnogi łączą się w okolicach zapory wodnej w Kebanie. Eufrat przepływa przez Turcję, Syrię i Irak w dolnym biegu w okolicach Al Qurnah łącząc się z Tygrysem i formując rzekę Shatt al-Arab, która wpada do Zatoki Perskiej. Długość

Eufratu liczona wzdłuż dłuższej z odnóg (Eufrat Wschodni) wynosi 2700 km, a powierzchnia dorzecza 673 tys. km2. Najważniejsze dopływy to Balikh, Khabur (oba lewostronne); wokół Eufratu usytuowane są takie krainy historyczne jak Urartu, kraina Hajów, Mitanni, Akad i Sumer. Wzdłuż rzeki znajdowały się takie wielkie ośrodki jak: Karkemisz, Mari, Babilon, Borsippa, Nippur, Uruk, Ur, Eridu; por. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, t. II, ss. 281-282.

267Rdz 10,10; 11,9; 2Krl 17,24 i inne; na temat Babilonu zob. Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, dz. cyt., s. 52.

268L. I. Mashchak, Epokowe wydarzenia, Warszawa 2004, s. 63.

269Na temat rywalizacji Isin-Larsa zob. D. Arnaud, dz. cyt., ss. 80-82.

57

2.2.1. Okres starobabiloński

Na początku II tys. p.n.e. na południowe tereny Mezopotamii zaczęły napływać z Syrii semickie plemiona Amorytów, które koczując wzdłuż Tygrysu i Eufratu posuwały się coraz bardziej na południe, zajmując m.in. miasto Babilon270. Założycielem I dynastii babilońskiej był Sumu-abum (1894-1881 r. p.n.e.), który prawdopodobnie był z pochodzenia Amorytą271. W skład tej dynastii wchodziło jedenastu królów, lecz do panowania Hammurabiego niewiele o nich wiemy. W każdym razie celem pierwszych władców było uczynienie z miasta Babilonu stolicy potężnego królestwa272.

Przez okres około stu lat Babilonia nie odgrywała na arenie politycznej żadnej znaczącej roli. Dopiero pod koniec XIX w. p.n.e., kiedy Isin utraciło swoje znaczenie polityczne, a Larsa została podbita przez Elamitów (około 1830 r. p.n.e.), powstała wyjątkowo korzystna sytuacja polityczna dla Babilonii. Na terenie Mezopotamii północnej dał się odczuć chwilowy wzrost potęgi Asyrii, która m.in. podporządkowała sobie państewka Esznunnę i Mari273.

Tę korzystną sytuację wykorzystał Hammurabi (1792-1750 r. p.n.e.). W drugiej połowie swojego panowania władca ten wyruszył przeciwko koalicji Elamu, Subartu i Esznunny. Hammurabi odniósł zdecydowane zwycięstwo, któremu towarzyszyło zniszczenie Esznunny, co wyeliminowało to państwo raz na zawsze z udziału w rozgrywkach politycznych. Rok później udało mu się zdobyć państwo Larsy, a także kraj Jamutbal, który stanowił część Elamu274. Po śmierci Szamsziadada, króla asyryjskiego w roku 1782 p.n.e. wydaje się, że Hammurabi rozciągnął swoje panowanie również na Asyrię, podporządkowując

270Zob. M. Van De Mieroop, dz. cyt., ss. 91-92; por. I. Baron, dz. cyt., s. 392.

271Na temat panowania tego króla zob. D. Charpin, D. O. Edzard, M. Stol, Mesopotamien. Die altbabylonische Zeit, Göttingen 2003, ss. 80-86.

272Por. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 86.

273Zob. Tamże, s. 86.

274Zob. J. Zabłocka, dz. cyt., ss. 206-207.

58

rezultacie tych wydarzeń większość ziem zdobytych przez Hammurabiego oderwała się od Babilonii278.

Państwo starobabilońskie za panowania Hammurabiego

Ostatnim władcą I dynastii babilońskiej był Samsuditan (1625-1595 r. p.n.e.). Za jego panowania władca państwa Hetytów – Mursilis I, najechał Babilonię i w roku 1595 p.n.e. zdobył i ograbił jej stolicę279, zabierając m.in. złoty posąg babilońskiego boga Marduka.

278Zob. G. Roux, dz. cyt., s. 211; por. S. Moscati, dz. cyt., s. 44; I. Baron, dz. cyt., s. 394.

279Por. J. Wolski, dz. cyt., s. 27; zob. również: D. Charpin, D. O. Edzard, M. Stol, dz. cyt., ss. 381-383.

60