66. 1920-1940 Жж. Қазақстандағы индустрияландыру: ерекшеліктері, әлеу-к-экон-қ және демографиялық нәтижелері.

Индуст-ң басталуы. Қ-ғы индус-у ісі уақыты жағынан КСРО халық шаруашылығын дамыту-ң 1-ші 5-жылдығымен (1928-2932 жж.) тұтас келді ж/е мейлінше қиын жағдайға өтті. Ол кезде халық шар-н қалпына келтіру әлі де аяқталмаған еді. Тұтас алғанда өнеркәсіп өндірісі соғ-қа дей-гі деңгейі-ң 61% - ына ғана жетті. Өнеркәсіптен Орал – ембі өңіріндегі бірнеше мұнай кәсіпшілік-і, Орт Қ-ғы көмір өндіретін шағын шахта-р ж/е Алтайдағы қуаты шамалы түсті металлургия кәсіпорын-ы ғана бар еді. Қ-ң байлыққа толы кең-байтақ өлкесі тур жинақтаған ғылыми білім көп емес–ті. Байланыс ж/е тасымал құрал-ы нашар дамыған нашар дамыған еді. Қ-н эконом-да ауыл ш-ғы басым бол-тан, ЖЭС жағдайындағы өзгеріс-ң әсері әлі сезіле қоймаған болатын.Халық ш-ғы ауыр өнеркәсіп-ң жетекші сала-ын дамытуды, шахта-р мен кегіш-ді толық іске қосуды, жергілікті өнеркәсіп орындары-ң ескі-ін қалпына келтіріп, жаңа-ын салуды, халық ш-ғының мұқтажына қажетті теміржол-р мен тех-қ байл құрал-ын орнықтыруды талап етті. Бұған жерг-ті халық өкіл-ін кеңінен тарту арқ жұмысшы табы мен өндірістік - тех-қ зиялы қауымды қалыптастыру қажетті болды.Инд-у үдіресі басқару жүйесіне әміршіл-әкімшіл басқару әдісі-ң енг-мен байланысты еді. 1925-1933ж-р ар-да билік басында болған бұр-ғы кәсіпқой революционер Ф.И.Голощекин капиталистік емес даму жағд-ғы социализм-ң теоретигі рөлін атқаруға тырысып, Сталин-ң қатаң бағытын жақтап, аймақтық көсемшілдік идеясын ұстанды.Жергілікті партия – кеңес ж/е шарушалық кадр-ң (С. Сәдуақасов, Ж.Мыңбаев) Инд-ды жүзеге асыру бар-да өлке эконом-да сақталып отырған отрашылдық құрылымын қайта қарау қажеттігі тур орынды ұсыныс-рын: «жерг-ті ұлтшылдық көрініс-і» деп қаб-ды.Қ-да Ин-у ісі болашақ өнеркәсіп үшін қажетті табиғи байлық-ды зерттеуден басталды. КСРО ҒА 1920ж-ң соңы–1930ж-ң басында көптеген көрнекті ғалымдар-ң қатысуымен ұйымдастырған кешенді экспедиция-р жүргізген зерттеу-р іс жүзінде респ-ң бүкіл аумағын қамтыды. Орт Қ-ң Минерал-шикізат байлық-ын академик Н.С.Курнаков басшылық еткен геолог-р мен геофизиктер-ң үлкен тобы зерттеді. Ол топ өз зерттеу-ң нәт-де Қазақ Респ-сы «Кеңес Одағы-ң тұтас металлогенді аймағы болып табылады» деген тұжырым жасады. Кеңес билігі-ң алғ-қы күн-інен бастап Орал-Ембі мұнайлы ауданын зерттеумен айналысған академик И.М.Губкин бұл кен орны – елдегі мұнайға аса бай обл-ң бірі деп есептеді. Жерг-ті геология-қ-іздестіру ұйым-ы да респ-ң өндіргіш күш-ін зерттеу жұмыс-ын жүргізе бастады. Қазақ-ң жас инженер-геологі Қ.И.С Жезқазған ауд-ғы мыс кені орын-н мұқият зерттеп, өңір-ң болшағы зор екенін дәлелдеп берді.Қ-тан индустриясы-ң жетекші объекті-і.1927ж Түркістан-Сібір теміржолы магистралі салына бастады. Бұл теміржол құрылысы еліміз-ң тарихында еңбек ерлігі-ң үздік үлгісі ретінде енді. Теміржолды салуға басшылық етуші-ң ар-да белгілі зиял-р Қ.Рысқұлбеков, М.Тынышбаев, т.б. болды. Оның құрылысында 100 мыңдай адам- орыс, қазақ, украин, қырғыз, дүнген, татар, башқұрт-р еңбек етті. Оң мыңдай қазақ жұмысшы-ы теміржолшы, құрылысшы, техник, жол ісі-ң шебері мамандық-ын меңгерді.Солар-ң бірі – Д.Омаров қатардағы жұмысшыдан Түрксіб теміржол-ң бастығына дейін көтерілді.Социалистік еңбек ірі, «Қазақкөлік-құрылыс» тресі-ң бастығы болған Т.Қазыбеков те қатардағы құрылысшы-ң бірі еді. Түрксіб жоспарда белгіленген 5 ж-ң орнына 3 ж-да салынып бітті. 1930 ж-ғы 28 сәуірде солт ж/е оңт учаскелері Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол уақытша іске қосылды, 1931 ж қаңтарда тұрақты пайдалануға бер-ді. Оның салынуы-ң мем-тік ж/е әлеум-экон-қ маңызы болды. Жол Орта Азияны Сібір аудан-мен жалғастырды, елдің шығ аудандар-ң экон-сы мен мәден-ін өрге басуға ықпал етті.Соғ-қа дей-гі 5-жылдықтар кезінде Қ-танда Түрксіб теміржолы, Қарағанды шахта-ы, Ембі-ң мұнай кәсіпшілік-і, Шымкент қорғасын з-ты, Балқаш ж/е Жезқазған кен-металлургия комб-ры, Кенді Алтай мен Ащысайдағы полиметалл к-ры, Ақтөбе комб-ты, т.б. салынды.Балқаш-ң, Қарсақпай-ң, Жезқазған-ң түсті метлалургия кәсіпорын-ымен бірге көмірлі Қарағанды алып өнеркәсіп кешеніне айналды.Шымкент қорғасын зауыты-ң, балқаш мыс балқыту, Лениногор «Риддер», Зырян полиметалл комбинат-ң, Ащысай, Қоңырат, кеніш-інің салынуы, Жезқазған кен орны-ң игерілуі түсті метал-ны Қ-н өнеркәсібі-ң жетекші саласына айналдырды. Респ-ка ин-ң дамуында Ертіс өңірі-ң үлес салмағы зор болды. Қ-ң астанасы мен оңтүстігі-ң ин-лық қуаты арта түсті. Кенді Алтай Сібір-ң ин-лы кешенімен ұласты. Орал – Сібір – Қ-н үшбұрышы мырыш, мыс, қорғасын және басқа да стратегиялық өндіру жөнінен КСРО-да жетекші орын алды. Ембі Бат Қ-ғы ірі мұнай өнеркәсібі базасына айналды. Қазақстандағы индустрияландырудың ерекшеліктері. Ин-у әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі-ң әдіс-імен – директивалық жоспарлаумен, орталық-ң әмірімен іске асырылды. Тікенек сыммен қоршалған лагерь санын көбейту, көшпелі-дің ғас-р бойы қалыптасқан тұрмыс салтын күшпен күйрету, халықтық дәстүр-не тыйым салу, қарапайым бұқараны қайыршыландыру мен аштыққа ұшрату, халықты барынша ин-у кезені-ң мейілінше тұрпатты сипатына айналды. Қ-ғы ин-у жоғарыдан жүзеге асырылды. Негізінен, шикізат көз-і қарқынды игерілді. Респ зауыт-ы мен фабрика-ы дайын өнім шығармады. Қазан төңк-не дей-дей, ин-у ж-ры да өнекәсіп-ң өндіруші сала-ы ж/е химия өнеркәсібі-ң дәстүрлі сала-ы басым дамытылды. Машина жасау, металургия, қорғаныс кәсіпорын-ы болмады. Энергетика базасы, құрылыс материал-ы өнеркәсібі едәуір артта қалды. Қ-н тау-кен шикізаты-ң көптеген түр-ін дайындаушы база ретінде қала берді. Алтын өндіру ел-ң қаржы жүйесін нығайтуға қомақты үлес қосты. Респ-н сирек кездесетін метал-р, мұнай, көмір, фосфорит орт-қа ағылып жатты. Қымбат тұратын дайын бұйым-р тасып әкетілді.Теміржол тасымалы-ң жүк айналымы, негізінен, өлке-ң бірегей табиғи байлық-ын Қ-ң тың жерге тасу есебінен 1913ж-ғы деңгейінен 21,3 есе асып түсті. Бұл тур С.Сәдуақасов күйінішпен: “Қ-тан отар болып келді ж/е солай болып қалды...”-деп көрсетті. Қ-тан жан басына шаққанда өнеркәсіп өнімін өндіруде едәуір қалып қойды.Қалаландыру үрдісі күшейді. Ондаған жаңа қала-р мен қала үлгісіндегі мекен-р өсіп шықты. Дегенмен жұмысшы табы құр-ғы қазақ-ң, қала тұрғындары ар-да жергілікті халық-ң үлесі баяу артты.

67=61