табигат

үнемделуі инфильтрациясын төмендетуге арналған сәйкесінше құрылғылыр жүргізілген каналдармен тасымалдау арқылы, немесе су көзінде су қоймасының бетінің ауданын кішірейту есебінен , немесе тұтынушыдан төмен сулы технологияларды қолдану нәтижесінде жүзеге асады.

Есептеулер келтірілген шығындар бойынша жүргізіледі (С+ЕК)

Бұл мысалда бірінші ауданға арналған суды тұтынуды үнемдеу шараларынан 1-ші 3-ші нұсқаулар эффектілі болып тұр, және пайдасызы тек 4-шісі. Екінші аудан үшін пайдалылары алғашқы екі нұсқа.

Бұл байланыста ренттік концепцияны өңдеу кезінде үш эффектті ажырата білу керек (дифференцияды эффект, ренттік эффект және рентік төлемдер), оларды түсіну мен баяндау өте ұқсас емес.

Дифференциялды эффект қоғамдық қажет шығындар индивидуалды шығындардан асуы шығындарды үнемдеуді білдіретін және де бұл ғылыми техникалық жетістіктерді қолдану арқылы, еңбекті дұрыс ұйымдастыру арқылы еңбек өнімділігін арттыру арқасында жүзеге асатын халық шаруашылығының кез-келген саласында пайда бола алады. Бұл эффект еңбек өндірісінің жоғарғы қарқыны барлық салаға жайылмайынлша сақталады.

Эффект сөз табиғат қорлары туралы жүргізілсе мүлде өзгеше сипатталады. Себебі диффнренциялдану, оның сипаттамалары және қорлардың шектеулігі әртүрлі шаруашылық обьектілері арқылы алынған эффекттердің теңелуі үшін обьективті кедергі болады.

Сонымен қатар табиғатта пайдалану саласындағы эффекттердің барлығы рентаға айналып кете алмайды. Бұған су кезінде әсіресе өзен жүйелерінде су қорларын пайдалану нәтижесінде алынған эффект нақты мысал бола алады. Әрине суы мол жылдарымаксималды экономикалық эффект алынуы мүмкін. Бірақ ренттік негізге оның қалыптасуы тұрақты табиғи факторлармен байланысты, орта статистикалық тұрақтылыққа ие бөлігі ғана ие бола алады.

Мысал ретінде күріш өсіруге арналған түсімділігі суаруға тәуелді алқапты алайық:

Осы кестеден көрініп тұрғандай, оптималды суару тәртібі 8¸0 мың м³/ га болып табылады, себебі бұндай суару нормасында максималды шығымдылық болады. Ал суарудың жоғары нормасында шығымдылық топырақ эрозиясыәсерінен, тұздануданазаяды.

Әдебиеттер: (9),(10),(14),(23),(24),(25)

ТАҚЫРЫП 7. ҚАЗАҚСТАННЫҢЖАҢАРТЫЛАТЫН БИОЛОГИЯЛЫҚҚОРЛАРЫ

Лекция жоспары:

7.1Орман қорлары және оларды қорғау мен пайдалану проблемалары

7.2Орман қорларын экономикалық бағалау ерекшеліктері

7.3Өсімдік және жануарлар әлемінің қорлары

7.1Орман қорлары және оларды қорғау мен пайдалану проблемалары

Әлемде орман алып жатқан аудан 36 млн.км² немесе бүкіл әлем территориясының 2%-ы , ал ағаш қоры 359 млрд.куб км³ соның ішінде қылқан жапырақтылар-127, ал ағаш қоры 359 млрд.кубқа соның ішінде қылқан жапырақтылар – 127, жапырақтылар – 232. ТМД – ның орманмен жабылған ауданы – 36,69 – 814 млн.ға, Қазақстандікі - 14% - ға дейін.

Жыл сайын өсімдіктер фотосинтез нәтижесінде 200 млрд.т көмірқышқыл газын жұтып, 150 млрд.т оттегі бөледі. Фотосинтез әсерінен өсімдіктерге де, басқа да тірі ағзаларға қажет органикалық заттар түзіледі. Міне осыдан құрлықта да, суда да өсімдіктерді сақтау мен дамыту қажеттілігі туады. Ол 50 – ші жылдары 1,5 млрд.м³, 60 – шы жылдары – 1,9 млрд.м³, 70 – ші жылдары – 2,2 млрд.м³, 80 - 2,7 млрд.м³, 90 – шы жылдары – 3,3 – 3,5 млрд.м³ болады. Әлемде жыл сайын 30 млн.га орман кесіліп, мұхиттар мен теңіздер өсімдіктер азаюда. Комірқышқыл газды өсімдіктердің жұтуы азайып, оның мөлшері атмосферада көбеюде қазіргі уақытта оның мөлшері 0,03 – 0,04%, ал 2020 жылдары ( кейбір есептеулеріне ) 0,065% - ға өсуі мүмкін. Бұл келеңсіз жағдайларға әкелуі мүмкін, жер бетінен атмосфераға жылудың берілуі азайып , партниктік эффектке әкелуі мүмкін, яғни

температураның көтеріліп, полярлы облыстарда мұз еруі мүмкін. Ерудің әсерінен теңіздер мен мұхиттар деңгеиі көтеріліп, көлемді жерлер суға кетеді.

АҚШ тың орманды ауданы −195млн га, Канаданыкі−264, Бразилияныкі−320. Қылқан жапырақты орманнан 1−орында ТМД тұр. ТМД−67 млрд м³, жапырақты орман бойынша Бразилия−41млрд м³.ү

Ерлер бойынша орманды сыртқа шығарудан бірінші орында АҚШ жылына 405 млн м³ ағаш , содан кейін−ТМД−190 млн м³. Бұның бәрі орманның аяусыз құртылуына, адамзатқа климаттың өзгеруінен қауіп төндіріп, атмосфера үшін ауыр салдарлар мен экономикаға ірі шығындар әкеледі.

7.2 Орман қорларын экономикалық бағалау ерекшеліктері

Ағаш шикізатын, қалдықтарын кешенді пайдалану, оның бүкіл әлемдік экономиясы тек қана табиғи қорлардың ең бағалыларының бірін тиімді қолдануды өсіріп қана қоймай, ұтымды пайдалану нәтижесінде, қоршаған ортаны жақсартып, орманның санитарлы жағдайын жақсартып, өрт қаупін азайтады. Тек қана шынғындық нормаларды 1%-ға азайту. 100 мың м³ ағашты үнемдеуге мүмкіндік береді. Осыған қарағанда, қорлардың экомикалық бағалануы орманның өндірілуіне арналған қоғамдық қажетті шығындар арқылы жүргізілуі тиіс. Өнім бірлігін алуға арналған қоғамдық қажетті және индивидуалды шығындардың арасындағы айырмашылық негізгі бағалау көрсеткіш болып табылатын дифференциалды рентамен сипатталады. Негізгі құрама бөлік болып орман жағдайын көрсететін , олардың функционалды бағытталуымен халық шаруашылық маңызын, орман қорларын пайдалану дәрежесін сандық және сапалық көрсеткіштерден тұратын ормандардың экономикалық бағалануы болып табылады. Орман қорларының барлық түрін бағалау әдістері толық жасалмаған, сондықтан да орманды экономикалық бағалау тек оның бір ғана қоры –ағаш арқылы жасалады. Орманды ағаш алу үшін өңдеу кезінде, ағаш құны понетті төлем бойынша бағаланады – орман таксасына сәйкес келетін сома түрінде, яғни бұл дифференциялды рентаның негізі болып табылады. Понетті төлемнің маңызды функциялары есептеу және бағалау, сондай ақ шабылып жатқан орманнан ағашты өңдеу мен шығаруды қалыпқа келтіру. Понетті төлем қазіргі кезде орман шаруашылығын жүргізуге кететін шығындардың 50 ын ғана жабады. Потентті төлем үлесі (1 м³ ағаш үшін таксаның мөлшері) негізгі әзірлеу аудандарында аз орманды аудандарға қарағанда 3,5 есе аз. Орман таксаларының төмен деңгейі орман өнімдеріне көтерме бағаның төмендеген деңгейін анықтайды. Бұл кәсіпорындардың ағаштарды толық және ұтымды пайдалануына қызығушылықтарын тудырмайды. Орман қорларының бағалау салалары ішінен орманды кадастрлы бағалауды атап өткен жөн, мұнда орман қорлары потенциялының күңгірт өлшеуіш ретінде ағаш алудың негізгі обьектісі болып табылатын

орман ауданын қолдану ұсынылады. Дифференциялданған құндық бағалау экономикалық – географиялық және орман шаруашылығы шарттарына тәуелді жүргізіледі.

7.3 Өсімдік және жануарлар әлемінің қорлары

Өсімдіктер әлемі. Өсімдіктер адам өмірінде маңызды рөл атқарады, орлар оттегін шығарып, көмірқышқыл газын жұтады, адам мен жануарларға азық болады, дәрілік және өндірістік шикізат болып табылады. Адам үшін ерекше маңызы бар: олар топырақты эрозиядан сақтайды, өзендерді құрғап кетуден сақтап, ауаны жақсартып, тазартады, құстар мен жануарларға үй, адамдар үшін демалатын орын, денсаулық және эстетикалық рахат көзі болып табылады. Орман қорларының шаруашылықтың мәні өте зор. Ғылым мен техниканың қарқынды дамуы ағашты ысырып тастаған жоқ, керісінше оның қолданылу аймағын кеңейтті: құрылым материалы мен отынның кең тараған түрі бола тұра, ағаш мақсаттарда қолданылады. Қазіргі уақытта орман құрлықтың 28−30%-н алады, және осы қорлардың ¼ бөлігі ТМД-ға тиеді. Бірақ рақымсыз қатынас салдарынан –кесу, темптен асқан қалпына келтіру, өрт, өышкыл жаңбыр, ауаның ластануы, грант суы деңгейінің өзгеруінен жыл сайын планета орманының 1%−ы өлімге ұшырайды. Ормандарға, ісіресе қылқан жапырақты ормандарға қауіп төніп тұр. Жоюдың қазіргі қадамдарына 50 жылдан кейін олардан ештеңе де қалмайды.

Жануарлар әлемі. Барлық биогеоценоздардың, әсіресе ормандардың қажетті мүшелері жабайы жануарлар болып табылады. Олар атмосфераны өсімдіктер фотосинтезі үшін пайдаланатын көмірқышқыл газымен байытады, топырақты тезекпен құнарландырады., өсімдіктерді тозаңдандырып (жәндіктер), қоныстандырады (тұқымды тарату), өте қалың шөптермен көшеттерді сиретеді және т.б. Адамдар оларды азық түлік, дәрілік шикізаттар алу үшін қолданады. Бірақ тікелей (аң аулау, балық аулау кәсібі) және жанама жою немесе қоршаған ортаның экологиялық факторларының өзгеруінен көптеген түрлер азайып, тіпті жойылып та кетті.

Классикалық мысал−теңіз сиыры, ірі сүт қоректі, Канандор арлдарында өмір сүріп, 1741 жылы байқалған. Бірақ ғасыр ширегі өтісімен бұл бейбітсүйгіш жануарды қолда асырау мүмкіндігінен түгелдей айрылды. Оны жағалауға жақын суасты жайылымдарында бағып, өсіру зор пайда әкелер еді. Тірідей жою әсерінен популяцияның кенет қысқаруына, тіпті жоғалып кету қаупі колонизация кезеңінен бүгінгі күнге дейін Африка жануарларына төнді: пілдер, мүйіз тұмсықтар, антилоптар мен басқа да жануарлар еті үшін ғана емес, олжа мен сувинерлер үшін де өлтірілген (мысалы, антилоп құйрығынан жасалған желпеуіштер модада болған), саяси

– соғыс түсініктерінен (мысалы, индейлердің қарсылығын тоқтату үшін олар қоректенген бизондарды жойған) немесе тек рахат алу үшін де ауланған. Бірақ ешбір жануар немесе өсімдік, әсіресе ірілері жалғыз өлмейді, ол өзімен бірге, егер жоғалған түрі негізі қоректендіру обьектісі болса, көптеген ұсақ, кейде ірі түрлерді де тарта кетеді. Егер түрлердің тез азаюы нәтижесінде

табиғат олардың орнына керекті материал таппаса, бұл экожүйенің толық өліміне әкелуі мүмкін.

8 ТАҚЫРЫП. ӘУЕ БАССЕЙНІН ҚОРҒАУДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

Лекция жоспары:

8.1Табиғи ортаның ластануы мен атмосфераны қорғау проблемалары.

8.2Әуе бассейнінің сапалық бағалануы, ПВД, ПДК нормативтері.

8.1 Табиғи ортаның ластануы мен атмосфераны қорғау проблемалары

Табиғи ортаға биологиялық элемеиттердің ( қатты, сұйық, газ, тәрізднс), энергияның әр түрлерінің тірі организмдер үшін табиғи деңгейден артық мөлшерде және жиынтықта түсуі оның ластануына әкеледі. Ластанудың жіктелуіне бірнеше тұрғыдан қарауға болады.

1. Шығу түріне қарай табиғи және антропогенді ластануы болып бөлінеді: а) Табиғи ластану – адамның қатысуынсыз туындайтын немесе оның табиғатқа жекелеген жанама әсері нәтижесімен болатын кез – келген ластану. Ластанудың негізгі көздері – стихиялы, апатты табиғи процестер: су тасқыны, жанартаулардың атқылауы, сел, өрт, т.б.

б) Антропогенді ластану – адам қызметінен туындайтын кез-келген ластану. Ластану обьектілеріне қарай былай бөлінеді: атмосфераның, судың және

бүлдіретін заттар тасталады. Бұл заттардың біраз бөлігінен атмосфера ауырлық күшінің әсерінен босайды немесе олар шөгінді ретінде топыраққа немесе суға оларды ластай отырып сіңеді. Алайда өзін-өзі тазартудың бұл процесі қалдықтардың түсуі мейлінше зиянды қосылыстар жаңаша түр құрап, бір-бірімен өзара әрекет ете отырып жинақтала түседі, ақырында адамдар мен жануарлардың өкпесі мен терісіне түседі, олардың денсаулығы әлсіретеді, өсімдіктерді жауып, олардың фотосинтезге қабілетін нашарлатады: ғимараттардың, құрылыстардың техниканың, ескерткіштердің бұзылуы процесі жүреді.

Атмосферада көмір қышқыл газы құрылуының ұлғаюы өте қауіпті, ол органикалық отынды (көмір, мұнай) шағу нәтижесінде пайда болып, процесс барысында газ бөлінеді, ал екінші жағынан оны жұтын алушы орманды кесуге жол беріледі. Сіддер өздеріңіз байқағандай, мұның нәтижесі климаттық түбірлі жылынуы болуы мүмкін: іс тиімділігі әсерімен нәтижесінде әр түрлі жағдайлар, теріс жағынан да, оң жағынан да, планетаның әртүрлі аймақтарында ол басымдылықтарымен көрініс алады.

Теріс жағдайда мұз таулардың еруі салдарынан Әлемдік мұхит деңгейінің айтарлықтай көтерілуін жатқызуға болады. Бұл жағалауларды сөзсіз су басуға әкеледі және көшіп қонуға қиын шншілетін проблемалар тудырады (ол аралдағы мемлекеттер үшін шешілмейтін ). Екінші бір теріс салдарға адам денесі температурасымен салыстырғанда күндізгі ең жоғарғы температураның айрықша және ұзақ уақыт терілуі жатады, мұндайда планетаның халқы тығыз орналасқан өңірлерінде, әсіресе Азияда, көптеген адамдар өліміне әкеледі.

Температура мен ылғалдықтың өзгеріс әсері ауыл шаруашылығы үшін тіпті қауіпті.

Әлемнің маңызды ауыл шаруашылық аймақтарында – Солтүстік Американың орталық бөлігінде және бірқатар басқа аудандарында бидай мен жүгері өнімділігінің күрт төмендеуі күтілуде. Біздің еліміз үшін болжамдар аз болса қолайырақ, себебі температура мен ылғалдық көтерілуі есебімен солтүстіктің ауыл шаруашылығы дақылдарын қазіргі қуаң даларға көшіруге мүмкіндік туады. Бірақ жоғары өнім үшін құнарлы топырақ бәрібір қажет. Ең қиыны, ғалымдар жердің қай аймағында құрғақшылық көтеріліп немесе ылғалдылық молаятынын күтуге болатынын анықтай алмайды. Бұл селекционерлердің ауыл шаруашылығы дақылдарын іріктеу жөнінде, міндеттерін қиындатады, ал бұл көп уақытты қажет етеді. Бірақ біз климаттың шектеулі фактор екендігін және оның мейлінще тез өзгеруі барлық биосфераның динамикалық тепе теңдігінің бұзылуына соқтыруы мүмкіндігін ойға ала бермейміз.

Келесі бір айрықша қауіп – өзен қабатының бұзылуы және өзен тесігінің полюстер үстінде ғана емес, экваторға жақын тұста және орташа ендіктерде пайда болуы.

Жер бетінде тіршіліктің сақталуындағы өзен қабатының рөлі туралы бұрында айтылып келеді. Бұл процесс шамамен 70ші жылдарда басталды. Оның табиғи туындауының пайда болатын және жоғалып кететін әуе ағыны қозғалысы ерекшеліктерңмен байланыстылығы туралы болжамдар бар, бірақ ол дәлел таппады. Өзеннің бұзылуына азот тыңайтқыштарын кеңінен қолдану, әуе техникасы мен жоғары авиация жану өнімдерінің қалдықтары сияқты процесстер мүмкіндік туғызады. Бірақ, басты себеп болып ерітінді, аэрозоль, мұздатқыш камераларда пайдаланылатын фреондардың жаппай қолданылуы табылады.

Фреонның дүниеге келу тарихы мейлінше үлгі аларлық. Ол біздің табиғат процесстері туралы әлі аз білетінімізді, кез келген, былай қарағанда залалсыз көрінетін, оған араласуымыздың қандай трагедиялық зардаптарға соқтыратынын айқын көрсетеді, Фреон алғаш рет жинақтталғанда бұл шаттық сезімін тудырды. Шынында да қуанарлықтай бар еді – арзан, залалсыз, жарылғыш қаупі жоқ, және ол пайдаланылғаннан кейін қоршаған ортада оның ізінен ешкім қауіптенбеді де. Ал, шын мәнінде момын құбылыс кейін рактан қайтыс болған көптеген адамдардың себепкері болды. Анығында, фреон булы тиімділіктің ұлғаюына әсер етсе де, түрлі организмдер үшін. Жердің үстіңгі қабатына жақын тұста зиянсыз еді. Бірақ

жоғғарыға тарала отырып, фреон күшті сәулелену әсерімен бұзыла бастайды. Сондайда әрбір атомы 10,000 азон молекуласына дейін жоя алатын фтор, тіпті хлор сияқты белсенді заттарды бөледі. Планетаның кез келген аймағында құралған фреон бүкіл атмосфераға таралады, ал бүкіл Арктиканың үстінде олар оқшауланған полярлық құйынға тап болады да, бүкіл қыс бойы Оңтүстік полюсте аялдап көктемде қайтадан таралады. Сондықтан озон қабатының неғұрлым әлсіреуі қыркүйек – қазан айларында

байқалмайды, бірақ мейлінше қауіпті, яғни онда организмдер көп, оның ішінде адамдар күшейтілген сәуленуден зардап шегуі мүмкін. Соңғы онжылдың көлемінде қышқылды жаңбырмен атмосфераның ластануының күшейген сәулеленуі салдарынан туындайтын тағы бір өткір проблема бар. Жалпы алғанда, тіпті таза ауаның өзінде әрқашан қоспа бар., оның ерітіндісімен жаңбыр суы қышқылданады. «Қышқыл жаңбыр» терминінің бұдан 100 жылдан астам уақыт бұрын пайдаланылады. Алайда XX ғасырдың үшінші бөлігінде бұл қышқылдану жаңбырдың лимон сөлі мен асхана сірке суы арасындағы бір заттың елестететіндей жағдай туғызды. РН- 7 бейтарап реакциясы кезінде бір бірлікке РН-нің азаюы қышқылдықтың 10 есе ұлғаюы білдіреді. Жаңбырдың қышқылдылығы нормада РН 5,6-5,7 құрауы тиіс. Қышқылды жаңбыр жауынның негізгі себебі-ауаға кез-келген қазба отынның жану қалдықтары әсіресе төменгі сортты көмір мен мазуттың өрт және күкірт тотығының таралуында . Қышқылды жаңбырлар атмосфераның ластануы нәтижесінде құралып, өз кезегінде биосфераның өзге компоненттерін су қоймаларын, орманды, топырақты, олардың тұрғындарын ластайды және бұзады, адамдар тұтынатын балықта су құрамында әр түрлі улы металдар – сынап қорғасын пйда болуына соқтырады. Қышқыл балықпен өсімдікке жасай отырып әсер етеді.

Қышқылды жаңбырлар 100 жыл тұрған тарихи ескерткіштерді бүлдіреді, мейлінше қымбат өндірістік ғимараттар мен тұрғын үйлерді қиратады.

2.Ластану өзінің түрлері мен көздеріне қарай ластанудың мынадай түрлеріне бөлінеді: физикалық, химиялық, биологиялық, биотикалық, механикалық.

Физикалық ластану температура нормасынан, энергетикалық, толқындық, радиациялық және басқа физикалық ерекшеліктер ауытқығанда пайда болады. Ластанудың бір түрі әр түрлі формада көрінуі мүмкін:

1)Жылулық (терминалдық) ластану ортадағы температураның табиғи деңгейден мерзімді немесе ұзақ көтерілуімен сипатталады (су және әуе ортасы үшін жанған газ бен пайдаланылған су қалдықтары нәтижесінде).

2)Жарық ластануы жасанды жарықтандыру көздерін пайдалануесебінен айналаны табиғи жарықтандыру деңгейінің мерзімді жіне ұзақ уақыт артуына байланысты ( индустриялды орталықтарға, үлкен қалаларғатән); ластанудың бұл формасы ластанудың басқа формаларымен үндестікке немесе дербес қоныс өзгерудің себебіне, тірі организмдердің дамуында

ауытқушылыққа әкелуге бейім.

3)Шулы ластану табиғи шудың ұлғаюымен байланысты; негізгі көзі – техникалық құрылым, транспорт, т.б. Негізінен қалаларға, әуежай маңына, өнеркәсіп обьектілеріне тән; адамды шаршауға, дағдарыс жағдайында, нервтік – психикалық аурудың дамуына әкелді, шу деңгейі 90 децибел шамасына жеткенде есту қабілетінен айырылу мүмкін.

4)Радиоактивті ластану табиғи ортада радиоактивті элементтер мен заттардың табиғи радиациялық фоны мен деңгейінің көтерілуімен байланысты. Негізгі көзі – ядролық қондырғылар, сынақтар, қақтығыстар, радиоактивті изотоптпардың ядроларының өнімдік бөлінуі, т.б. Адам, жан

– жануар және өсімдік үшін қауіпті ластануға жатады, радиация мөлшерінің көбеюі генетикалық апарат пен организмнің биологиялық құрылымына әсер етеді.

5)Қоршаған ортаның физикалық ластануының электромагниттік формасы электромагниттік ерекшіліктердің бұзылуы мен байланысты негізгі көздері – электр берілістері линиясы (ЛОП), теле және радио қондырғылары және басқалары айрықша қаіпті ластануларға жатады, өйткені, жанды организмдердің нәзік биологиялық құрылымдарында бұзылуға ықпал жасауға қабілетті.

Қоршаған ортаның химиялық ластануы оның табиғи химиялық

ерекшелігінің бұзылуы нәтижесінде немесе ортаға өзіне тән емес химиялық заттардың түсуі кезінде, сондай – ақ табиғидан асып түсетін қоспаларда қалыптасады. Ластанудың негізгі көздері – өнеркәсіп, транспорт, ауыл шаруашылығы. Химиялық заттардың арасында қоршаған ортада болуы аз мағынада белгіленген, қауіптілігі бірінші классты заттар бірінші орынға ие,бұл заттардың болуының өзі жанды организмде жинақталу қабілетімен ерекше назар аударуды талап етеді. Оған кобалть, никель, мырыш, хром, қорғасын, сынап, басқа да бірқатар ауыр металдар, металорганикалық заттар, пестицидтер, радиоактивті элементтер жатады.

Биологиялық ластанулар экологиялық жүйеге олардың организмі үшін тән емес, адамның денсаулығына және оның шаруашылық қызметіне негативті әсер ететін жағдайда құралады. Ластанудың бұл түрі дәл осы организмдер территориясы үшін жай кездейсоқ табиғи ену нәтижесінде туындайды, ол алайда адам қызметімен жиі байланысты. Биологиялық ластануға физикалық, химиялық әсер нәтижесінде тұрғылықты мекеннің табиғи жағдайының өзгеруі жағдай жасайды. Адам мен жан – жануарды инфекциялық және паразиттік аурулар қоздырғышымен, сондай – ақ ауыл шаруашылығы өсімдігі зиянкестерімен ортаны биологиялық ластау аса қауіпті саналады. Биологиялық ластанудың формасы – антропогенді немесе табиғат субстраттарындағы адам өзгерткен микроорганизмдердің жаппай көбеюімен байланысты микробиологиялық ластану; азық – түлік бағасы (микробты ластану) бойынша адам мен байланысты адам, мал және өсімдік үшін патогенді микроорганизмдер өте қауіпті.

Биотикалық ластану – адам көзқарасы тұрғысынан қаламайтын, ортада (топырақта, суда, ауада) биогеннің белгілі түрлерінің сақталуының

өсуі немесе осы аймақ үшін олардың жаңа түрлерінің пайда болуы. Ластанудың бұл түрлерінің негізгі көздері – су тоғандарына минералдық және органикалық тыңайтқыштардың түсуі, суда лас заттардың жинақталуы, қатып қалған организмдердің бөлінуі, жасанды синтезделген органикалық заттардың түсуі.

Механикалық ластану – бұл қоршаған ортаның тұрмыстық және өндірістік қалдықтармен ( құрылыс және тұрмыстық қалдық, орама материалдар) ластануы. Бұл түрге көп жағайда топырақ пен су обьектілері тап болады.

Ортаның ластануы – ортаның эстетикалық және рекреациондық сапасын айтарлықтай нашарлататын механикалық ластанудың формаларының бірі. Ластанудың бұл түріне ғарыш кеңістігі маңындағы ластанулар жатады. Қазіргі мәліметтер бойынша, таяу ғарышта 3000 тоннадай ғарыш қалдықтары орналасқан.

8.2 Әуе бассейні сапасының бағалануы, ПДВ, ПДК нормативтері

Қоршаған ортадағы ластанушы заттардың құрамы сырқаттың көбеюіне соқтырмас үшін ол санитарлық ережелердің заңды тәртібі мен, белгіленген ПДК нормативтен аспауы тиіс. ПДК асып кетуі адамға, өсімдікке және жануарларға әсер ететін ауа, су, топырақтағы ластанудың әр түрінің шекті жол берілетін құрамасы.

Қазіргі уақытта Ресейдің жүздеген қаларында дерлік әр түрлі заттардың ПДК – і ауада мерзімді түрде 10 есе және оданда көбейді. Қала ауасының әрбір см³ - да 100 мыңға дейінгі ұсақ бөліктер болады, олардың көбісі біздің денсаулығымыз үшін қауіпті. Селолық мекендерде ауада зиянды заттардың құралуы ондаған есе аз. Бір – бірімен өзара байланыста адам денсаулығына зиянды әсері шұғыл көтерілетін ацетон мен фенол сияқты кейбір заттардың қабілеті жағдайды күрделендіре түседі.

Аса қауіпті жағдайда СМОГ тудырады, бұл жай көзге де байқалатын ауаның жоғары ылғалдылықпен қолайсыз жағдайда ластануы туралы түсінік. Күшті СМОГ тұншығу, аллергиялық реакциялар, өсімдіктің, ғимараттар мен құрылыстардың бүлінуін тудырады.

Денсаулық зиянды көптеген жайттар ауаға газ плитасы, керосинка, т.б. жанғанда таралады. Сондықтан да үйді жылыту үшін ешқашанда газды пайдалануға бллмайды.

Соңғы жылдары норма бойынша сағатына 15 микрорентген құрайтын радиациялық фонның көтерілуі адам үшін үлкен қпуіп туғызады. Бұл ядролық сынақтардың, ядролық обьектілердегі апаттардың зардаптарымен, радиоактивті изотоптарды пайдаланатын өнеркәсіптік және ғылыми кәсіпорындар медициналық мекемелердің радиоактивті қалдықтарды сақтау мен жинау ережелерін бұзуымен байланысты.

Ластанудың бұл түрінің ерекше қатерлілігі мынада: ол біріншіден, ол тек қана арнаулы приборлармен байқалуы мүмкін, екіншіден, теріс зардаптары көп жағдайда бірден сезілмейді, бірнеше, тіпті ондаған жылдардан соң және сәулеге ұрынған адамның ғана емес, оның ұрпақтарының бойынада тарайды.

Адам жоғары сәулелену аймағында ұзақ уақыт жүріп, оны байқамауы сондықтан ешқандай қорғаныс шараларын жасамауы да мүмкін.

Адам өзін шудан, тербелістен, электр магниті сәулесінен қорғауы керек. Шу жүйке ауруының, дыбыс есту төмендеуінің, қан ағаруының себебі болып табылады, ең бастысы, жүрек қан тамырлары ауруының дамуына жол ашады. Ғалымдардың пікірінше, үлкен қалаларда шу адам өмірінің ұзақтығын 8 – 12 жылға қысқартады.

80 ДБ – дан асатын шу, 60 ДБ – дан асатын қатты дыбыстар денсаулық үшін зиянды, ол қазіргі музыканың оркестрі өнер көрсеткенде музыка күші 110 – 120 ДБ – ға жетуі мүмкін.

Радио электронды приборларды жиі қолданудың қажеті жоқ, өйткені, электромагнитті сәулелену әсерінен ракпен ауру қаупі 20 - 40% - ке ұлғаяды.

Азық – түлік өнімдерінің радиоактивті изотоптармен (әсітесе ерекше жоғары құрамы етте, саңырауқұлақта болуы мүмкін ), мырыш, скандий, қорғасын секілді ауыр металдардың тұзымен ластануы денсаулыққа ерекше залалын тигізеді. Алайда өсімдік өнімдері қазір соншалықты ластанған, сондықтан мамандар жеміс-жидекті жай сумен ғана емес, сабынмен жууды немесе, қабығын сыдырып алуды, өнімнің бәрін емес, зиянды заттар аз жинақталатын бөлігін ғана пайдалануды ұсынады. Мысалы, сәбіз бен қызылшаны төменгі жағында бірнеше см, ал қиярдың қабығын, ал қырыққабаттың жоғарғы жапырақтарын және өзегін кесу керек.

Қала көшелері мен көлік магистралы бойында өскен жеміс-жидектерді, көкөністі жемеген дұрыс. Саңырауқұлақтар өзіне зиянды заттарда жинақтай алатын күшті өсімдік болғандықтан оны өнеркәсіп кәсіпорындарынан кемі 50 шақырым қашықтықтағы ормандардан ғана жинаған дұрыс. Ал, қала шеті мен ішіндегі орман парктерінен жинауға тіпті болмайды.

Азық-түлікке құрама және улы заттардың түсуіне орама ретінде поливинилхлоридті пайдалану мүмкіндік береді! Қандай жағдайда да азықтүлікті ұзақ уақыт, әсіресе ыстықта , полимерлі орамаларда ұстауға болмайды, поливинилхлоридтің саны азық-түлікке температура мен сақталу уақытының өсуімен бірге жедел көтеріледі. Ашық консервілерді тоңазытқыштың өзінде қаңылтырмен қалдыруға болмайды, оны қорғасынмен уланудан қашу мақсатында әйнек ыдысқа ауыстыру керек. Ет тағамында, кәрі малдың етінде (сүйек сорпасында, майында) зиянды заттар мен радиоактивті заттар қосындысы көп кездеседі.