33. Арнайы қасиетi бар тiндер: ретикулярлы тін, май тіні, шырышты және пигмент тіндері.Олардың таралуы, қызметі, құрылыс ерекшеліктері.

Арнайы қасиеті бар дәнекер тіндерге ретикулярлы, майлы, пигментті және шырышты тіндерді жатқызады.

Ретикулярлы тін тармақталған ретикулярлы жасушалардан және ретикулярлы талшықтардан тұрады. Көпшілік ретикулярлы жасушалар ретикулярлы талшықтармен байланысып, тармақтары арқылы жанасып үш өлшемді тор түзеді. Ретикулярлы талшықтар қан түзуші мүшелердің стромасын түзеді.

Ретикулярлы талшықтар – ретикулярлы жасушалардың синтезінің өнімі. Олар күміс тұзымен импрегнациялау кезінде байқалады, сондықтан оны аргирофильді депте атайды. Бұл талшықтар әлсіз қышқылдар мен сілтілердің әсеріне төзімді болып келеді.

Аргирофильді талшықтар топтарында өздік ретикулярлы және преколлагенді талшықтарды ажыратады. Өздік ретикулярлы талшықтар – құрамында ІІІ типті коллагені бар соңғы түзіліс. Преколлагенді талшықтар эмбриогенезде және регенерация кезінде коллагенді талшықтардың алғашқы түзілу формасы болып табылады.

Май тіні – бұл көп мүшелерде кездесетін май жасушаларының жиынтығы. Май тінінің екі түрін ажыратады – ақ және қоңыр. Ақ май адам ағзасында кеңінен тараған, ал қоңыр май жаңа туған нәрестелерде және кейбір жануарларда өмір бойы кездеседі.

Ақ май адамдарда тері астында, санда, бөкседе, шарбыда, шажырқайда кездеседі. Борпылдақ талшықты дәнекер тіні қабаттары май тінін көлемі мен пішіні әр түрлі бөлшектерге бөледі. Бөлшектердің ішінде май жасушалары бір – бірімен жақын жанасып орналасқан. Май жасушалары – адипоциттердің цитоплазмасында бір үлкен май тамшысы бар, ал ядросы мен органеллалары жасушаның ішетін қарай ығысқан. Май жасушаларының араларынан жіңішке коллагенді талшықтар өтеді. Бұл жасушалардың арасында орналасқан борпылдақ талшықты дәнекер тін қан тамырларымен жақсы жабдықталған.

Қоңыр май тіні жаңа туған нәрестелердің және ұйқыға кететін жануарлардың мойнында, жаурын маңайында, төстің астында, омыртқа бойында кездеседі. Олар майлы жасушалардан тұрады және жылу өндіру процесіне қатысады. Қоңыр майдың адипоциттерінің цитоплазмасында көптеген ұсақ май қосындылары кездеседі. Ядролары мен органеллалары жасушаның ортасында орналасақан. Ақ май тіні жасушаларымен салыстырғанда қоңыр май тіні жасушаларының митохондриялары көп болады. Май жасушаларына митохондриядағы құрамында темірі бар пигменттер - цитохромдар қоңыр түс береді. Бұл майда борпылдақ талшықты дәнекер тіндерінің фибробластары болады. Жылу алмасу процесін реттеуде негізгі рөлді симпатикалық нерв жүйесі және бүйрек үсті безінің милы затындағы гормондар – адреналин мен норадреналин атқарады. Олар тіндік липазаның белседілігін арттырады және триглицеридтерді глицерин мен май қышқылына ыдыратады. Бұл қанды жылытатын жылу энергиясының бөлінуіне әкеледі. Ашыққан кезде қоңыр май тіні ақ май тініне қарағанда аз өзгереді.

Пигментті тін - бұл құрамында көп пигментті жасушалар – меланоциттер бар тін. Олар көздің тамырлы қабығында, сүт безі емізікшесі мен ұма айналасында кездеседі. Пигментті тін ультрокүлгін сәулесінен қорғайды.

Шырышты тін тек ұрықта ғана кездеседі. Оның зерттеу объектісі адам ұрығының кіндік бауы. Шырышты тіннің талшықтары аз, аморфты заттары көп. Жасушалық элементтері негізі мукоциттерден тұрады. Жүктіліктің екінші жартысында бұл тіннің жасушалары арасынан гиалуронды қышқылдарды көруге болады. Шырышты дәнекер тінінің фибробластары фибриллярлы белоктарды әлсіз синтездейді. Ұрықтық дамудың кеш стадиясында шырышты затта коллогенді фибриллярлар пайда болады. Ұрық дамыған сайын олардың саны артады.

8.Арнайы органеллалар. Қосындылар. Анықтамасы, жіктелуі. Гиалоплазма, оның физикалық- химиялық қасиеті, жасуша тіршілігіндегі маңызы.

Арнайы органеллалар

Кірпікшелер мен ширақшалар

Олар қозғалыстың арнайы органеллалары, әр түрлі организмдердің кейбір жасушаларында кездеседі.

Кірпікшелер цитоплазманың жіңішке цилиндр тәрізді өсіндісі. Бұл өсінді басынан бастап ұшына дейін плазмалық мембранамен қапталған. Оның ішінде көбінесе микротүтіктерден тұратын күрделі құрылым – аксонема орналасқан. Кірпікшенің проксимальді бөлігі (базальды денешік) цитоплазмаға енген.

Аксонема перифериясында 9 жұп микротүтікшелер, ал ортасында 2 жеке микротүтікшелерді ажыратады, яғни оның құрылымдық формуласы 2х9+2. Олардың қызметі кірпікшелер мен ширақшалардың өзегін құру.

Кірпікшелер және ширақшалармен жабдықталған жасушалар еркін жылжи алады. Кірпікшенің негізгі белогы - тубулин. Оның жиырылу және қысқаруға қабілетсіз. Жиырылғыш белок – динеин. Етті талшықтардың жиырылуы етті белоктар: миозин және актиннің фибриллдерінің қарама - қарсы жылжуы нәтижесінде жүреді.

Базальді денешіктерқұрылысы жағынан ценртиольдерге ұқсас. Олар кірпікшелер мен ширақшалардың түбінде орналасқан микротүтікшелердің 9 триплеттерінен тұрады. Оның қызметі: аксонема қалыптасуына матрица болу.

Қосындылар

Жасушаның тіршілік әрекеті үздіксіз жүретін метаболизм процесімен сипатталады. Осыған байланысты жасушада түрлі заттар жиналып және жойылып кетіп отырады. Бұлар цитоплазмадағы қосындылар. Трофикалық, секреторлық, экскреторлық және пигментті қосындыларды ажыратады.

Трофикалық қосындыларға белоктар, майлар, көмірсу және аналық жыныс жасушаларының сары уызы жатады. Бұл қосындылар энергия қоры болып табылатын глюкозаның өңделуіне қажет. Жасушада субстрар жетіспеген жағдайда, бұл қосындылар қанға кері сорылып, тіндерде энергия көзі ретінде пайдаланылады. Сондықтан, ұзақ мезгіл бойы аш болған организмнен алынған жасушалардың цитоплазмасында трофикалық қосындылардың мөлшері аз не олар тіпті болмайды.

Секреторлық қосындылар– жасушаның сыртына шығарылып, организмнің тіршілік әрекеттеріне қатысатын өнімдер. Олар цитоплазмада гормондар мен белоктардың гранулдары немесе тамшылары ретінде кездеседі.

Эскреторлық қосындылар– зиянды зат есебінде жасушалардан шығарылуға тиісті ыдырау өнімі. Оның құрамында ферменттер немесе басқа активті заттар болмайды.

Пигментті қосындылар цитоплазманың табиғи боялған заттары. Оларды көру үшін арнайы бояумен бояудың қажеті жоқ. Қайсібір тіннің табиғи түсі олардың жасушаларындағы пигменттердің типі мен мөлшеріне байланысты. Пигменттердің эндогендік және экзогендік топтарын ажыратады. Олар организмнен тыс пайда болып, оның ішіне әр түрлі жолдармен еніп, жасушалардың цитоплазмасында орналасады. Эндогендік пигменттер жасуша ішінде түссіз заттардан синтезделеді. Мысалы үшін, қанды боз – қызыл түске бояйтын гемоглобин. Тері жасушаларында меланин деп аталатын пигменттің маңызы зор. Ол организмді ультрокүлгін сәулесінен қорғайды. Сондай - ақ жүрек бұлшық еті, нерв, бауыр жасушаларында кездесетін липофусцин пигментін жатқызуға болады. Бұл пигменттің мөлшері адамның жасына сай өзгереді, сондықтан оны “қартаю пигменті” деп атайды.

Гиалоплазма

Гиалоплазма (грек. hyalinos – мөлдір) – негізгі плазма немесе цитоплазманың матриксы. Ол жасушаның негізгі бөлігін құрайды.

Электрондық микроскопиялауда цитоплазма матриксы гомогенді немесе жіңішке түйіршікті зат түрінде көрінеді. Гиалоплазма күрделі коллоидты жүйеге жатады. Оның құрамында әр түрлі биополимерлер: белоктар, нуклеин қышқылдары, полисахаридтер т.б. бар. Бұл жүйе сұйық күйінен қоймалжың түріне және керісінше ауысуы мүмкін. Гиалоплазма құрамына глобулярлы белоктар кіреді. Олар эукориоттық жасушаларда жалпы белоктардың 20-25 % құрайды. Гиалоплазманың маңызды ферменттеріне қанттың, амин қышқылдарының, майлар мен т.б маңызды қосындыларының ферменттері жатады. Онда РНҚ мен белоктың синтезделуі кезінде аминқышқылдарының белсенділігін арттыратын ферменттер орналасқан. Жасушаның осмостық және буфферлік қасиеттері де гиалоплазманың құрамы мен құрылысына байланысты. Гиалоплазмада рибосома мен полирибосоманың қатысуымен белок синтезі жүреді, ол жасушалардың тіршілігін қамтамасыз ету үшін қажет.