11.Скланенне назоўнікаў.

Да першага скланення ў беларускай мове адносяцца назоўнікі жаночага роду з канчаткамі -а(-я) . Напрыклад: мара, песня, рана, хваля і г.д. У рускай мове да першага скланення адносяцца назоўнікі як жаночага роду, так і мужчынскага роду з канчаткамі -а(-я): река, песня, папа, дедушка. У беларускай мове назоўнікі мужчынскага роду з канчаткамі -а(-я) з’ўляюцца рознаскланяльнымі і маюць асобную сістэму канчаткаў.

Н. Р. Д. В. Т. М.	змен-а змен-ы змен-е змен-у змен-ай (пры) змен-е
на мяккі зычны	на зацвярдзелы зычны
песн-я песн-і песн-і песн-ю песн-яй песн-і	руж-а руж-ы руж-ы руж-у руж-ай руж-ы
Н. Р. Д. В. Т. М.	лодк-а лодк-і лодц-ы лодк-у лодк-ай (пры) лодц-ы

ру-ка

рук-і

руц-э

рук-у

рук-ой

руц-э

на-га

на-гі

наз-е

наг-у

наг-ой

наз-е

страх-а

страх-і

страс-е

страх-у

страх-ой

страс-е

12. Канчаткі назоўнікаў мужчынскага роду другога скланення.

Назоўнікі мужчынскага роду на -а(-я), як было сказана вышэй, маюць асобную сістэму скланення. Канчаткі ўскосных склонаў гэтых назоўнікаў залежаць як ад характару асновы, так і ад націску.

н е н а ц і с к н ы я к а н ч а т к і

Н. Р. Д. В. Т. М.	мужчын-а мужчын-ы мужчын-у мужчын-у мужчын-ам (пры) мужчын-е		дзядул-я дзядул-і дзядул-ю дзядул-ю дзядул-ем дзядул-ю
дзядул-я дзядул-і дзядул-ю дзядул-ю дзядул-ем дзядул-ю

прамоўц-а

прамоўц-ы

прамоўц-у

прамоўц-у

прамоўц-ам

прамоўц-у

н а ц і с к н ы я к а н ч а т к і

Н. Р. Д. В. Т. М.

старшын-а старшын-ы старшын-е старшын-у старшын-ой (пры) старшын-е

старшын-я

старшын-і

старшын-і

старшын-ю

старшын-ёй

старшын-і

ханжа

ханж-ы

ханж-ы

ханж-у

ханж-ой

ханж-ы

Да другога скланення адносяцца назоўнікі мужчынскага роду з нулявым канчаткам і ніякага роду з канчаткамі -о, -а, -е, -ё.

Скланенне асабовых назоўнікаў другога скланення

	на цвёрды зычны
Н. Р. Д. В. Т. М.	брат Іван брат-а Іван-а брат-у Іван-у брат-а Іван-а брат-ам Іван-ам (пры) брац-е Іван-е
на мяккі зычны
герой Мікалай геро-я Мікала-я геро-ю Мікала-ю геро-я Мікала-я геро-ем Мікала-ем геро-ю Мікала-ю

У месным склоне канчатак -у маюць назоўнікі з асновай на к (рынак – на рынку), а таксама назоўнікі з асновай на г, х, якія абазначаюць абстрактныя паняцці (у жаху, у подыху), некаторыя рэчыўныя паняцці (у моху (з імху), у пуху (пусе), у тварагу), уласныя назвы (пры Бугу, у Цюрыху), назоўнікі іншамоўнага паходжання (аб маркетынгу, шэзлонгу, штрыху). Канчатак -е маюць назоўнікі з асновай на г, х, якія чаргуюцца з з, с (кажух – у кажусе, бераг – на беразе). Канчатак -э маюць асобныя назоўнікі, найчасцей як варыянт (гуляў на двары (участак каля дома) – гуляў на дварэ (на вуліцы), у малацэ).

У родным склоне ў адзіночным ліку назоўнікі мужчынскага роду могуць мець канчаткі -а(-я) і -у(-ю). Гэта залежыць ад лексічнага значэння назоўнікаў.

Канчаткі -а(-я) маюць назоўнікі, якія абазначаюць:

асобу чалавека, жывую істоту (адушаўлёныя назоўнікі): салдата, вучня, аленя, камара, зайца;

канкрэтныя прадметы рэчаіснасці, якія паддаюцца лічэнню: агурка, руля, стала, падручніка;

органы і часткі цела чалавека, жывёлы: зуба, ілба, пальца, хваста, рога, але твару;

адзінкі вымярэння: грама, метра, літра, гектара, месяца, дня, года, сакавіка, але веку, ранку, абеду, з году ў год;

грамадскія арганізацыі, прадпрыемствы: камітэта, завода, інстытута, палка, штаба, прафсаюза;

геаграфічныя назвы і паняцці: горада, раёна, хутара, Полацка, Алтая;

навуковыя, тэхнічныя тэрміны: катэта, суфікса, куба, назоўніка, сінуса, санета, твора, мінуса, але склону, роду, ліку;

назвы музычных твораў: паланэза, крыжачка, факстрота, балета, вальса, шлягера;

назвы відаў спорту, гульняў: футбола, бокса, хакея, тэніса, пасьянса, покера, брыджа.

Канчаткі -у(-ю) маюць назоўнікі, якія абазначаюць:

абстрактныя паняцці, адцягненыя якасці, дзеянні, стан: азарту, блакіту, гневу, гумару, колеру, розуму, лёсу, матыву, страху, прагрэсу, палёту, ходу, старту, штурму, спакою;

прасторавыя паняцці, напрамкі, неакрэсленыя прамежкі часу: абрысу, абшару, космасу, краявіду, далягляду, нізу, стэпу, разлогу, але поўдня, калі ж гэтыя назоўнікі маюць суфікс -ок, тады ў родным склоне яны маюць канчатак -а: луг – лугу, лужок – лужка;

грамадскія плыні, фармацыі, навуковыя тэорыі: капіталізму, дарвінізму, апартунізму, імпрэсіянізму;

захворванні: бранхіту, грыпу, інфаркту, паралічу;

з’явы прыроды, стыхійныя бедствы: агню, віхру, граду, шторму, урагану, інею, снегу, галалёду;

рэчыўныя паняцці: бензіну, вадароду, тлушчу, пяску, рысу, гуляшу, шоўку, але аўса, жаўтка, хлеба;

сукупнасці прадметаў (зборныя назоўнікі): посуду, лесу, саду, ельніку, бярэзніку, чабору.

Некаторыя назоўнікі маюць паралельныя канчаткі -а(-я) і -у(-ю) у залежнасці ад значэння, якое набывае слова ў кантэксце:

апарат – (-а) ‘прыбор, прыстасаванне’

(-у) ‘сукапнасць устаноў’

бялок – (-а) ‘частка яйка’

(-у) ‘складанае арганічнае рэчыва’

выхад – (-а) ‘дзверы, вароты’

(-у) ‘дзеянне паводле дзеяслова выйсці-выходзіць’

гардэроб – (-а) ‘шафа для адзення’, ‘месца ў грамадскім будынку для

захоўвання верхняга адзення’

(-у) ‘усё адзенне аднаго чалавека’

дагавор – (-а) ‘дакумент’

(-у) ‘дзеянне паводле дзеяслова дагаварыцца’

дом – (-а) ‘будынак’

(-у) ‘радня, родныя мясціны’

загад – (-а) ‘дакумент’

(-у) ‘дзеянне паводле дзеяслова загадваць – загадаць’

закон – (-а) ‘дэкрэт, пастанова’

(-у) ‘агульнапрынятыя правілы, звычаі’

з’езд – (-а) ‘форма грамадскай дзейнасці’

(-у) ‘дзеянне паводле дзеяслова з’язджацца – з’ехацца’

каранцін – (-а) ‘санітарны пункт’

(-у) ‘часовая ізаляцыя хворых’

курс – (-а) ‘сістэматычны выклад якой-небудзь навукі’

(-у) ‘напрамак руху’

лістапад – (-а) ‘назва месяца’

(-у) ‘ападанне лісця восенню’

народ – (-а) ‘у іменных спалучэннях: перамога народа, радасць народа’

(-у) ‘у зборным значэнні: многа народу’

пад’езд – (-а) ‘уваход у будынак’

(-у) ‘дзеянне паводле дзеяслова пад’язджаць – пад’ехаць’

перавод – (-а) ‘грашовае адпраўленне праз банк’

(-у) ‘дзеянне паводле дзеяслова перавесці – пераводзіць’

пропуск – (-а) ‘дакумент на права ўваходу’

(-у) ‘дзеянне паводле дзеяслова прапускаць – прапусціць’,

‘няяўка на заняткі’

рахунак – (-а) ‘дакумент, дзе вызначана сума грошай, якая павінна

быць заплачана за што-небудзь’

(-у) ‘фінансавыя аперацыі’

суд – (-а) ‘установа’

(-у) ‘думка, вывад’

узвод – (-а) ‘вайсковае падраздзяленне’, ‘частка затвора’

‘дзеянне паводле дзеяслова ўзводзіць – узвесці’

У залежнасці ад значэння ў родным склоне ўжываецца канчатак -а(- я) або -у(-ю) у назоўніках, якія з’яўляюцца назвамі дрэў (бук, дуб, клён, ясень). Калі гэтыя назоўнікі абазначаюць канкрэтныя асобныя дрэвы, ужы-ваецца канчатак -а(-я). Калі ж яны абазначаюць драўніну або маюць значэнне зборнасці , тады ўжываецца канчатак -у(-ю): галіны дуба – стол з дубу.

Тым не менш існуе вялікая колькасць слоў, для якіх вельмі складана выбраць канчатак у родным склоне, бо не заўсёды магчыма аднесці назоўнік да пэўнага пункта правіла: даху, гмаху, матча, мітынгу, крызісу, вытоку, акіяна, каштарыса, рынку, тэксту, тыражу.

Да трэцяга скланення адносяцца назоўнікі жаночага роду з нулявым канчаткам. У родным, давальным і месным склонах яны маюць канчаткі -ы(-і), у творным склоне – канчаткі -у(-ю).