Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

Беларускі нацыянальны тэхнічны універсітэт

Факультэт даінстытуцкай падрыхтоўкі

Кафедра беларускай і рускай моў

Беларуская мова (прафесійная лексіка) Вучэбна-метадычны дапаможнік для студэнтаў бнту

Частка I

Беларуская мова: агульныя звесткі, паходжанне і развіццё,

функцыянальныя стылі.

У чатырох частках

Пад рэдакцыяй Л.А. Гіруцкай

Мінск 2005

УДК 808.26 (075.8)

ББК 81.4 Беия 7

Б 43

Аўтары:

Л.А. Гіруцкая, І.У. Будзько, Т.А. Кузняцова, А.А. Мішанькіна, К.М. Міцкевіч, Н.Я. Пятрова, І.У. Савіцкая, А.П. Сахончык, А.С. Рускіх.

Рэцэнзенты:

кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры беларускай і рускай моў БНТУ Л.Ф. Гербік,

кандыдат філалагічных навук В.І. Уласевіч

Б Беларуская мова (прафесійная лексіка): Вучэбна-метадычны дапаможнік для студэнтаў бнту. У 4 ч. Ч. I. Беларуская мова: агульныя звесткі, паходжанне і развіццё,функцыянальныя стылі.

Л.А. Гіруцкая, І.У. Будзько, Т.А. Кузняцова і інш., пад рэдакцыяй Л.А. Гіруцкай. – Мн.: БНТУ, 2005. – с.

Дапаможнік ўключае агульналінгвістычныя звесткі, якія неабходны для разумення сутнасці мовы, яе ролі ў жыцці грамадства, асаблівасцей функцыянавання беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму ў РБ; знаёміць з этапамі развіцця беларускай мовы, функцыянальнымі стылямі, адметнасцямі стылістыкі афіцыйна-справавых дакументаў. Кожны з раздзелаў уключае тэарэтычны і практычны матэрыял. Маюцца таксама заданні, якія дазволяць паўтарыць і сістэматызаваць веды па арфаграфіі, граматыцы і пунктуацыі.

Дапаможнік прызначаны для студэнтаў тэхнічных і гуманітарных факультэтаў ВНУ; ён будзе карысны і ўсім тым, хто цікавіцца праблемамі лінгвістыкі і беларускай мовы.

Ад аўтараў

Дадзены дапаможнік уяўляе сабой першую частку дапаможніка па дысцыпліне “Беларуская мова. Прафесійная лексіка” і складзены ў адпаведнасці з тыпавой праграмай дысцыпліны, зацверджанай Міністэрствам адукацыі РБ 19.03.2001г.. Ён уключае наступныя раздзелы:

1. Уводзіны ў навуку аб мове.

2. З гісторыі пісьма.

3. Паходжанне і развіццё беларускай мовы (раздзел змяшчае таксама тры дадаткі).

4. Функцыянальныя стылі сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

5. Стылістыка афіцыйна-справавых дакументаў.

Кожны раздзел складаецца з шэрагу тэкстаў, якія суправаджаюцца пытаннямі і заданнямі, у тым ліку тэставымі і кантрольнымі. Першы раздзел падрыхтаваны ст.выкл.Л.А. Гіруцкай і заг. кафедры Т.А. Кузняцовай, выкл. А.С. Рускіх, другі – ст. выкл. І.У. Савіцкай і выкл. Н.Я. Пятровай, трэці – дацэнтам І.У. Будзько, ст. выкл. Л.А. Гіруцкай, дадатак 1 зроблены выкл. Н.Я. Пятровай, дадатак 2 – дацэнтам І.У. Будзько; чацвёрты раздзел падрыхтаваны выкл. К.М. Міцкевічам і А.П. Сахончык, пяты – ст. выкл. А.А. Мішанькінай і выкл. К.М. Міцкевічам. Змешчаны таксама практыкаванні па арфаграфіі, пунктуацыі і граматыцы, распрацаваныя ст.выкл. Л.А. Гіруцкай і А.А. Мішанькінай. Камп’ютэрны набор ажыццявіла лабарант кафедры В.П. Анісімава.

Матэрыялы са знакам  можна рэкамендаваць для самастойнай працы студэнтаў.

I. Уводзіны ў навуку аб мове

1. Сутнасць мовы

На Зямлі жывуць тысячы відаў жывых істот, але сярод іх толькі чалавек валодае членападзельнай мовай, якая з’яўляецца, такім чынам, галоўнай дыферэнцыяльнай прыкметай Homo loquens – чалавека, які гаворыць.

Сапраўды, без паняцця мовы немагчыма даць азначэнне чалавеку. Старажытнагрэчаскі філосаф Платон у гутарцы з Дыягенам неяк адзначыў чалавека як жывую істоту на дзвюх нагах і без пер'яў. У адказ Дыяген прынес … абшчыпанага пеўня і сказаў: «Вазьміце свайго чалавека!» Напэўна, нельга выявіць сутнасць чалавека сукупнасцю дзвюх знешніх прыкмет.

БелСЭ прыводзіць такое азначэнне: «Чалавек, грамадская істота, якая знаходзіцца на найвышэйшай ступені эвалюцыі жывёльнага свету на Зямлі, характарызуецца свядомасцю, маўленнем, здольнасцю рабіць прылады працы, выкарыстоўваючы іх для ўздзеяння на навакольны свет». А вось як БелСЭ вызначае нацыю: «Нацыя (лац. natio – народ), гістарычная супольнасць людзей, якая характарызуецца ўстойлівымі эканамічнымі і тэрытарыяльнымі сувязямі,

Спішыце, устаўляючы прапушчаныя літары А, Э, Ы.

Т…хнічны, інж…нер, …кземпляр, р…монт, мет…арыт, бухгалт…р, ж…лезны, …лемент, п…лімер, прагр…сіўны, характ…рыстыка, ш…рсцяны, с…крэт, …лектрычнасць, кат…лізатар, канц…лярыя, р…сора, бр…зент, д…рэктар, т…хналогія, акр…дытыў, д…бет, амарт…затар, ац….тылен, барт…р, кат…т, кар…ляцыя, камп'ют…р, выпр…меньванне, д…фер…нцыял, ж…лкаванне, др…ўляны, кр…шталь, напруж…нне, пагл…нальнік, пр…саванне, пер…вага, р…ўнадзейная, р…зіна, стр…жань,. ц…нтральны, майст…р, расшч…пленне, р…зістар, скр…жаванне.

агульнасцю мовы і асаблівасцямі псіхічнага складу, што праяўляецца ў спецыфічных рысах культуры”. Як бачна, у абедзвюх фармулёўках мова займае сарцавіннае палажэнне. «…Усе віды сувязяў паміж членамі нацыі, псіхічны склад і культура людзей цалкам грунтуюцца на мове, апасродкавана ці прама праяўляюцца ў ёй»¹

Падлічана, што каля 80% усяго жыцця чалавека так ці інакш звязана з мовай: 19 гадзін у суткі мы размаўляем, слухаем, чытаем, пішам, думаем самі сабе, разважаем, бачым сны, нешта мармочучы…

Мова – унікальнейшая з'ява. Яна адначасова з'ява ідэальная і матэрыяльная, індывідуальная і сацыяльная, самая старажытная і самая свежая; яна адначасова і адрознівае чалавека ад усяго свету жывых істот, і аб'ядноўвае вялікі клас жывых істот у адзін чалавечы род.

З дапамогай мовы чалавек мае доступ да ўсіх назапашаных чалавецтвам ведаў, да ўсяго таго, што ўспрымаюць, ведаюць усе іншыя людзі. Людзі задавальняюць свае патрэбы, словамі прымушаючы іншых рабіць што-небудзь за іх. Мы можам гаварыць адно, а думаць другое; можам пахваліць і абразіць, “лячыць і калечыць” словам… “Мова служыць адной з тых рэдкіх гаючых крыніц, з якой кожны можа браць столькі, колькі здужае, а крыніца ад гэтага не бяднее, не вычэрпваецца, а, наадварот, узбагачаецца, робіцца больш дасканалай прапарцыянальна ўжыванню яе змесціва” ². Мова злучае не толькі прадстаўнікоў аднаго пакалення, але і розныя гістарычныя пакаленні людзей (дзякуючы пісьмовай форме).

У гісторыі навукі існавалі розныя погляды на мову. Адны вучоныя разглядалі мову як з'яву біялагічную (такую ж, як здольнасць есці, піць, хадзіць, колер вачэй і г.д.); другія – як з'яву псіхічную. Сапраўды, пры спараджэнні маўлення або пры яго ўспрыманні актыўна працуюць псіхафізіялагічныя органы чалавека (нервовая сістэма, мозг, лёгкія, язык, слыхавыя органы і інш.). Але зафіксаваны выпадкі, калі нованароджаныя траплялі ў асяроддзе звяроў, і там, зразумела, у іх не развівалася мова, нават не з'яўлялася патрэба ў ёй. З гісторыі вядомы і варварскія эксперыменты старажытных часоў, калі грудных дзяцей ад этнічна розных бацькоў пазбаўлялі ўзаемаадносін з людзьмі, каб даведацца, якая мова першародная. Але мэты такія вопыты не дасягалі, бо чалавек павінен навучыцца мове ад іншых людзей, сама па сабе яна не сфарміруецца нават у генія. Дзіця, незалежна ад нацыянальнасці і генаў бацькоў, пачне размаўляць на той мове, якую чуе з першых дзён жыцця. Яна не перадаецца ў спадчыну, як колер скуры ці разрэз вачэй. Ад прыроды мы маем механізм, які забяспечвае магчымасць маўлення, але рэалізаваць здольнасць авалодаць мовай чалавек можа толькі ў зносінах з іншымі людзьмі. Пры гэтым мы авалодваем канкрэтнай мовай, а не мовай ўвогуле. У гэтым і праяўляецца сацыяльная (грамадская) прырода мовы. Пранізваючы ўсе сферы матэрыяльнага і духоўнага жыцця грамадства, яна самым непасрэдным чынам звязана з усімі праявамі сацыяльнага быцця чалавека. «Па сутнасці, мова – гэта неабходная ўмова існавання грамадства, яго падмурак. Без яе не можа быць грамадства, як і сама мова не можа існаваць без грамадства»³.

Ці ведаеце вы, што…

Самая складаная мова – эскімоская. У ёй 63 формы цяперашняга часу дзеяслова, а назоўнікі адзіночнага ліку маюць 253 канчаткі!

Самая “спакойная” мова – у эскімосаў Грэнландыі. У ёй адсутнічаюць лаянкавыя словы.

Самую ”жаноцкую” мову можна сустрэць на востраве Даменіку. Жанчыны там размаўляюць на мове, адрознай ад мовы мужчын.

ПЫТАННІ І ЗАДАННІ