ar_1177_a_1185_ly_bash_1185_orttar

сыға. Ҡыҙҙары Наилә йәш сағында мылтыҡтан атыу буйынса спорт мастеры исемен ала, республика ярыштарында күп тапҡыр призлы урындарҙы яулай. Башҡорт дәүләт университетының биология факультетын тамамлай.

Башҡортостан шоңҡары, республикабыҙ авиацияһының рыцары Ғәли Ишмырҙиндың исеме халҡыбыҙҙың йөрәк түрендә йәшәй.

* * *

Әҙәбиәт: Булатов Ғ. Беренсе башҡорт летчигы // Совет Башҡортостаны. 1967, 15 ноябрь; Баранов Г. Рыцарь башкирской авиации // Известия Башкортостана. 1997, 17 сентябрь; Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Баш мөхәррире Шәкүров Р.3. Өфө, 1997; XX быуат башҡорто: Ғәли Ишмырҙин // Йәшлек. 2003, 3 апрель; Дилмөхәмәтова Д. Беренсе башҡорт осоусыһы // Аманат. 2003, № 4; Ишмурзин М. Обнимая небо крепкими руками. К 100-летию со дня рождения Галея Ишмурзина // Республика Башкортостан. 2003, 14 май; Вахитов Ф. Бөркөт осмай түҙәме... (Республика Хәрби дан музейында башҡорттарҙан беренсе осоусы Ғәли Ишмырҙин тураһында бай материал һаҡлана) // Башҡортостан. 2004, 8—11 декабрь.

Билал Йосопов

(1904-1999)

Башҡортостан Республикаһының нәҡ урта тошонда, дала ерҙәрен. көньяҡтан төньяҡҡа ҡарай иңләп аҡҡан Өршәк йылғаһы буйында, өршәк-мең башҡорттарының Мерәҫ тигән боронғо бер ауылы урынлашҡан. Заманында уҡымышлылығы менән абруй ҡаҙанған Лоҡман кантон, уның тарафынан уллыҡҡа алынып, 1836 йылда 84 йәшендә донъя ҡуйған атаҡлы шағир Ғәбдерәхим Усмандың исемдәре менән бәйле был ауыл. Уҙған XX быуатта ла Мерәҫтән ижад, ғилем донъяһына ынтылған йәштәр үҫеп сыға. Шундайҙар араһында атаҡлы ғалим, нефть геологияһы, гидрогеология һәм тектоника өлкәһендә күренекле белгес, Татарстанда тәү башлап нефть ятҡылығын асыусы Билал Мөғтәсим улы Йосоповтың исеме айырым урында тора.

Геология-минералогия фәндәре докторы, профессор Б.М. Йосопов 1904 йылдың 25 декабрендә Өфө губернаһы Бәләбәй өйәҙе (хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Дәүләкән районы) Мерәҫ ауылында донъяға килә.

1926 йылда, Ҡыҙыл Армияла хеҙмәт итеп ҡайтҡандан һуң, Ҡазан дәүләт университеты эргәһендәге рабфакка уҡырға ебәрелә. 1935 йылда, шул уҡ университеттың геология факультетын тамамлап, инженер-геолог һөнәренә эйә була. Йәш белгес Татарстан геология тресына йүнәлтмә ала һәм тулыһынса ғәмәли эшмәкәрлеккә — геология-эҙләнеү эштәренә сума. Һуңыраҡ был уның ғалим булып формалашыуында, фәндә өр-яңы теорияларҙы нигеҙләүендә бик мөһим роль уйнай. Татгеолтреста ул 1935—1946 йылдар эсендә ябай геологтан партия начальнигы, управляющий вазифаларына тиклем үҫеш юлы үтә.

Билал Мөғтәсим улы Йосоповтың ғилми-производство эшмәкәрлегенең тәүге этабы гидрогеология өлкәһендәге тикшеренеүҙәр, төҙөлөш материалдары, һоро күмер, яна торған сланец ятҡылыҡтарын эҙләү эштәре менән бәйләнгән. Татгеолтрест управляющийы булараҡ Б.М. Йосопов

Татарстандағы Аҡсубай, Нурлат, Ялан, Ромашкин майҙандарында нефткә разведка эштәрен ойоштороу эштәре менән туранан-тура шөғөлләнә. Шөгөр районындағы беренсе нефть ятҡылығы уның етәкселегендә асыла. Ошо уҡ осорҙа ул Татарстандың минераль һыуҙарын комплекслы өйрәнеү менән дә шөғөлләнә. Күрше республикалағы «Шифалы һыу» минераль һыу ятҡылығын асыу ҙа Б.М. Йосопов етәкселегендә бойомға ашырыла. Билал Мөғтәсим улы, производствола эшләү менән бергә, туҡтауһыҙ белемен камиллаштырырға ынтыла, аспирантура тамамлай. 1947 йылда «Түбәнге Кама буйы минераль һыуҙарының формалашыу шарттары» тигән темаға кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай. Татарстандың шифалы һыуҙары хәҙерге ваҡытта ғәйәт киң билдәле. Ер аҫты һыу ятҡылыҡтарын ғилми өйрәнеүҙе башлап ебәреүселәрҙең береһе лә талантлы башҡорт геологы Билал Йосопов була.

1947 йылда, СССР Фәндәр академияһы Ҡазан филиалының Геология институтына күсеү менән, Билал Мөғтәсим улы артабанғы ғүмерен тулыһынса фәнгә, ғилми-тикшеренеү эшенә арнай. Нәҡ шул осорҙа, 1948 йылда, Татарстанда нефть запастары буйынса бик ҙур перспективалы Ромашкин ятҡылығының асылыуы был йүнәлештә ғилми-тикшеренеү эштәренең әһәмиәтен бермә-бер арттырып ебәрә. Татарстанда девон һәм ташкүмер дәүерҙәре ҡатламдарының нефткә перспективалығын асыҡлау, ҡара алтынға эҙләнеү-разведка эштәренең алымдарын һәм методикаһын нигеҙләү көнүҙәк мәсьәләләрҙең береһенә әйләнә. Билал Мөғтәсим улы ҙур дәрт, илһам менән, күп йылдар буйы туплаған тәжрибәһен, күҙәтеүҙәрен дөйөмләштереп, нефть геологияһы өлкәһендә ғилми эшкә тотона. 1958 йылда ул «Татарстандың геологик төҙөлөшө һәм нефть ятҡылыҡтары» («Геологическое строение и нефтеносность Татарии») тигән темаға докторлыҡ диссертацияһы яҡлай. СССР

Фәндәр академияһының Ҡазан филиалы Геология институтында егерме йыл (1947—1967 йылдар) эшләү дәүерендә Б.М. Йосопов (бында ул өлкән ғилми хеҙмәткәр, лаборатория мөдире вазифаларын башҡара) нефть геологияһы фәнен үҫтереүгә ғәйәт ҙур өлөш индерә. Татарстандың нефть ятҡылыҡтары формалашыуы мәсьәләһендә ул өр-яңы теоретик тәғлимәттәрҙе нигеҙләй. Нефть ятҡылыҡтары бында көнсығыш тарафтан, тәрәндәге төпкөл ҡатламдарҙан миграция һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән тигән һығымтаға килә ул. «Беҙ нефтте кристаллы нигеҙҙә лә эҙләйәсәкбеҙ әле», — тип белдерә ғалим. Был идея ул дәүер өсөн фәндә ысын мәғәнәһендә сенсация була, әлбиттә. Ләкин тормош уның ғилми эҙләнеүҙәренең хаҡлы булыуын күрһәтә. 1960 йылда Б.М. Йосопов «Кристаллы нигеҙҙе өйрәнеү мәсьәләһе тураһында» тигән монографияһын тамамлай. Был иһә, донъя фәне ҡаҙаныштарын дөйөмләштереп һәм Татарстанда быраулау эштәре һөҙөмтәләренә таянып,

нефть һәм газ ятҡылыҡтарын эҙләүҙә яңы теорияны эшләүгә алып килә. Уның етәкселегендә нефть геологияһы лабораторияһында был проблема өҫтөндә эштәр әүҙем дауам итә, ер ҡабығының кристаллы нигеҙендә эҙләнеү перспективаһыҙ тигән ҡараштар кире ҡағыла һәм шул тәрән ҡатламдарҙа нефттең булыуына ышаныс тыуа. Яңы теория буйынса, Татарстанда һәм, әлбиттә, Башҡортостанда ла нефть ятҡылыҡтарын артабан кристаллы нигеҙҙән эҙләү мәсьәләһе алға килеп баҫа. Шул маҡсат менән ул Татарстанда тәрәнгә скважина быраулау һәм кристаллы нигеҙҙең төҙөлөшөн, составын, үҙенсәлектәрен өйрәнеү эшен юлға һалыуға өлгәшә. Был тикшеренеүҙәрҙә ҡатнашыу өсөн үҙе етәкселек иткән нефть геологияһы лабораторияһына танылған белгестәрҙе йәлеп итә.

1967 йылда беҙҙең яҡташыбыҙ, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының эксперты, Һиндостанда нефть һәм газ буйынса кәңәшсе итеп тәғәйенләнә. 1968 йылда уны Өфөгә саҡыралар. Бында ул алты йыл буйы СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Геология институты директоры, бер үк ваҡытта институттың нефть һәм газ лабораторияһы мөдире булып эшләй. Б.М. Йосопов бер төркөм Башҡортостан геологтарының тектоника һәм ер ҡабығының төҙөлөшө өлкәһендәге үҙ ваҡытында бик күп бәхәстәр тыуҙырған эштәрен хуплап ҡаршы ала, яңы йүнәлештәге эҙләнеүҙәрҙең ғилми йәмәғәтселек араһында танылыу табыуына булышлыҡ итә. Тәрән әҙерлекле, киң ҡарашлы ғалим һәм етәксе булараҡ ҙур абруй ҡаҙана. Геология институтының Ғилми советы рәйесе, Башҡорт дәүләт университетының, Башҡортостан нефть ғилми-тикшеренеү һәм проектлау институтының (БашНИПИнефть) Ғилми советтары ағзаһы, Геология һәм геофизика буйынса Республика координацион советы рәйесе була.

Пенсияға сыҡҡандан һуң да Б.М. Йосопов ғилми эштәрен дауам итә, ер ҡабығында, тәрәндә метан сфераһы булыуы тураһындағы идеялар өҫтөндә эшләй. Илдең нефть һәм газ потенциалын һиҙелерлек арттырыуға хеҙмәт итәсәк был ғилми фекер тәү башлап уның тарафынан әйтелә. Ниһайәт, 90-сы йылдар башында ҙур күләмле теоретик хеҙмәтен — шул темаға арналған «Метаносфера» тигән монографияһын баҫтырып сығара.

Татарстанда һәм Башҡортостанда кристаллы нигеҙҙә нефть ятҡылыҡтарының урынлашыу законлыҡтарын өйрәнеүҙә һәм перспективаларын билдәләүҙә профессор Б.М. Йосоповтың ғилми идеялары хәҙер ҙә актуаль булып ҡала. Уның илебеҙ нефть байлыҡтарын табыуға һәм геология фәнен үҫтереүгә индергән фиҙакәр хеҙмәт өлөшө оло баһаға лайыҡ.

Геология-минералогия фәндәре докторы, профессор Б.М. Йосопов 100-ҙән ашыу ғилми хеҙмәт, шул иҫәптән 6 монография авторы. Геология фәнен

үҫтереүҙәге уңыштары өсөн ул «Маҡтау Билдәһе» («Знак Почета») (1958), Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1964) ордендары һәм миҙалдар менән наградлана. Уға Татарстан АССР-ының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1964), Өфө ҡалаһының Маҡтаулы гражданы тигән исемдәр бирелә.

Ғүмеренең һуңғы йылдарында профессор Б.М. Йосопов Ҡазанда йәшәй. 1999 йылда 95-се йәшендә вафат була.

* * *

Әҫәрҙәр: Юсупов Б.М., Веселов Г.С. Размещение нефтяных месторождений Татарии. М.: Наука, 1973. 191 бит; Юсупов Б.М., Яруллин К.С., Ищерская М.В. Структура и нефтеносность стратиграфических комплексов Западной Башкирии. М.: Наука, 1974. 163 бит; Юсупов Б.М. Новая концепция проблемы происхождения нефти и природного горючего газа: Препринт доклада. Уфа, 1982. 45 бит.

Әҙәбиәт: Йосопов Б.М. // Башкортостан: Краткая энциклопедия. Гл. редактор Р.3. Шакуров. Уфа, 1996; Кавеев И.X. Жизнь в поиске // Геология. 2002, № 8. 107—111-се биттәр.

Һәҙиә Дәүләтшина

(1905—1954)

Үҙенең ижады һәм тормошо менән быуындарҙан быуындарға тиңһеҙ ҡаһарманлыҡ өлгөһө күрһәткән Һәҙиә Дәүләтшина — башҡорт әҙәбиәтенең һәм башҡорт милләтенең оло ғорурлығы, халҡыбыҙҙың рухи көсөн, ҡеүәтен, яҡты талантын раҫлаусы күркәм шәхестәребеҙҙең береһе. Шәхес культы, тоталитар режим осоронда нахаҡҡа хөкөм ителеп, күп йылдар буйы михнәт һәм ғазап сигеп йәшәргә дусар ителеүгә ҡарамаҫтан, үтә ауыр шарттарҙа ул башҡорт әҙәбиәтендә иң яҡшы ҡаҙаныштарыбыҙҙың береһе тип баһаланырҙай аҫыл әҫәр — «Ырғыҙ» романын тамамлай һәм шуның менән ил алдында оло ихтирам яулай. Билдәле рус яҙыусыһы Леонид Соболевтың Рәсәй Федерацияһы яҙыусыларының Беренсе съезында һөйләгән докладында (1958) ошо мәшһүр әҫәр хаҡында әйткән һүҙҙәрен бөгөн дә үҙебеҙгә иҫкәрмә итеп ҡарайыҡ. «Һәҙиә Дәүләтшинаның «Ырғыҙ» романын белмәй тороп, — тине ул, — башҡорт халҡының тормошон аңлау мөмкин түгел». Атаҡлы ҡаҙаҡ яҙыусыһы, Ҡаҙағстан Фәндәр академияһы академигы Сабит Моҡанов Һәҙиә Дәүләтшинаны үҙ ваҡытында Шәреҡ ҡатын-ҡыҙҙары араһынан сыҡҡан беренсе талантлы романсы тип атаны һәм уның, үҙ яҙмышындағы ҙур ауырлыҡтарҙы еңеп сығып, халыҡ тормошо тураһында монументаль роман тыуҙырыуын ысын мәғәнәһендә ижад батырлығы тип баһаланы. Сабит Моҡанов әйтеүенсә, «шуның менән яҙыусы үҙенә мәңгелек һәйкәл ҡойоп ҡалдырҙы». Ғәҙел һәм хаҡлы баһа. Әйткәндәй, һоҡланғыс ижады һәм бөтөн ғүмере менән үҙ халҡының рухи бейеклеген билдәләгән әҙиптәр тарихта айырыуса хөрмәткә лайыҡ. Һ. Дәүләтшина шәхесе һәм таланты башҡорт донъяһында М. Аҡмулла, Ш. Бабич, М. Буранғол һымаҡ фажиғәле яҙмышҡа дусар ителгән бөйөк әҙиптәр һәм бөйөк шәхестәр менән бер рәттә тора. Уның яҡты исеме халҡыбыҙҙың йөрәк түрендә урын алды.

Һәҙиә Лотфулла ҡыҙы Дәүләтшина 1905 йылдың 5 мартында (иҫке стиль менән 21 февралендә) Һамар губернаһы Пугачев өйәҙе Имел олоҫоноң (хәҙерге

Һамар өлкәһе Оло Чернигов районы) Хәсән ауылында ярлы крәҫтиән Лотфулла Ильясов ғаиләһендә тыуған. Һәҙиә зирәк аҡыллы һәм теремек бала булып үҫә. Үҙенең бала сағын хәтерләгәндә, яҙыусы бәләкәйҙән өләсәһенең тылсымлы әкиәттәрен йотлоғоп тыңлауын айырыуса йылы хистәр менән иҫкә ала. «Ана әле миңә ете-һигеҙ йәш, — тип яҙа Һ. Дәүләтшина «Бәхет ҡошо» тигән әҫәрендә, — мин йыш ҡына әсәйемдең әсәһе — ҡартәсәйем янына барып йөрөйөм. Ул үҙенең туҡалаҡ балсыҡ өйөндә Һуҡа башы кешеләргә ямау ямап, тамаҡ туйҙырырлыҡ эш эшләй... Уның ун биш йәштән бирелгән ирен, баяр имениеһына төшкән өсөн, әллә ни тиклем иптәштәре менән Себергә оҙатҡандар. Унан һуң уны өсөнсө бисәлеккә биргәндәр. Уның унда ҡағындыһуғындыла ғүмере үткән. Бына ул ҡарсыҡ, яр башында япрағын ҡойоп яңғыҙ ултырған ҡарт өйәңке һымаҡ, бер үҙе зарланып йәшәй...» Бына ошо яңғыҙ ҡалған зарлы ҡарсыҡ ейәненә бәхет ҡошо Һомай тураһында таң ҡалдырырлыҡ яҡты хыялдар менән һуғарылған тылсымлы әкиәт һөйләй. «Һауала, күктең иң бейегендә, нисәмә мең йылдарҙан бирле Һомай ҡош тигән бер бәхет ҡошо йәшәй икән, ти. Ул донъяла бер генә ҡош та осоп менә алмаҫлыҡ бейектә оса икән. Уны бер генә кеше лә үҙ күҙе менән күрә алмай икән... Бына шул ҡоштоң үҙен түгел, күләгәһен генә ерҙә күреп ҡалған кеше лә сикһеҙ бәхетле булып йәшәй ти ҙә баһа». Кескәй Һәҙиә лә, әлбиттә, бәхет ҡошо тураһында хыяллана: «Уны күргем, себешен тотоп яратҡым килә, бик бәхетле булғым, ҡартәсәйемде лә бик бәхетле, ҡайғыһыҙ иткем килә», — ти ул.

Илаһи бәхет ҡошо хаҡындағы хыялдар буласаҡ яҙыусының донъяға ҡарашына, уй-тойғоларына өр-яңы йүнәлеш бирә, уның күңелендә изгелек сатҡыларын тоҡандыра, яҡын кешеләренә ҡарата ярҙамсыл, мәрхәмәтле булыу теләген тыуҙыра. Әйтергә кәрәк, Һ. Дәүләтшина үҙенең был сифаттарына ғүмер буйы тоғро булып ҡала. Шуға күрә лә замандаштары уны, оло рухлы, ҙур талантлы яҙыусы булыуы менән бергә, мөләйем, алсаҡ йөҙлө, сабыр, тыйнаҡ, тыныс тәбиғәтле, һылыуҙан һылыу башҡорт ҡатыны итеп хәтерләйҙәр.

Һ. Дәүләтшина башта ауылдағы ҡыҙҙар мәҙрәсәһендә уҡый, ә инде Хәсән ауылының Янғол исемле байы балаларын уҡытыу өсөн ҡаланан мөғәллимә алдыртҡас, уның янына йөрөп, дәрестәр ала. Октябрь революцияһынан һуң ауылда асылған яңы мәктәптә уҡыуын дауам итә. Ошо осорҙа ул яҙма әҙәбиәт өлгөләре менән таныша, «Таһир — Зөһрә», «Буҙъегет» һымаҡ төрки телендәге боронғо дастандарҙы, Ғ. Туҡай, М. Ғафури шиғырҙарын мауығып уҡый.

1919 йылда атаһы Лотфулла ағай тиф ауырыуынан донъя ҡуя. Әсәһе Гөлйәүһәр апай, Һәҙиәнән тыш, тағы ла өс бала менән ярҙамсыһыҙ тороп ҡала. «Мин, арала иң өлкәне һәм ул ваҡытта мәктәптең 1-се баҫҡысын тамамлаусы булараҡ, ғаиләнең башлығы һәм ҡараусыһы булырға тейеш инем», — тип яҙа

ул аҙаҡ. 1920 йылда, ун биш кенә йәшлек үҫмер көйөнсә, ошо уҡ Ырғыҙ буйындағы Диңгеҙбай ауылына уҡытыусы итеп ебәрелә. 1921 йылдың аҙағында, был төбәктә аҡтрҙың хәрәкәте көсәйеп китеү сәбәпле, урындағы совет органдарының тәҡдиме менән Һәҙиә, Һамар ҡалаһына китеп, башҡорт-татар педагогия техникумына уҡырға керә. Тиҙҙән, 1922 йылда, партия хеҙмәткәре, буласаҡ яҙыусы Ғөбәй Дәүләтшингә кейәүгә сыға. Ғ. Дәүләтшинде Мәскәүгә, ә 1923 йылдың көҙөндә Өфөгә күсерәләр. Шул ваҡыттан башлап Дәүләтшиндәр ғаиләһе 1937 йылда аяуһыҙ репрессия ҡорбанына әйләнгәнгә тиклем Өфөлә, 1933—1935 йылдарҙа Баймаҡ районының БАССР-ҙың X йыллығы исемендәге (хәҙерге Йылайыр) совхозында йәшәй. Ғөбәй Дәүләтшин, күп кенә юғары вазифалар, шул иҫәптән республиканың мәғариф министры бурысын атҡарып, ҙур дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре һәм бер үк ваҡытта башҡорт телен камил белгән талантлы яҙыусы булып таныла. Һәҙиә Дәүләтшина өсөн Өфөгә килеү, бөтәһенән бигерәк, башҡорт әҙәбиәте менән яҡындан танышыу, Д. Юлтый, А. Таһиров, М. Ғафури, Т. Йәнәби, Б. Ишемғол кеүек әҙиптәр менән аралашыу йәһәтенән ҙур әһәмиәт ҡаҙана. Ошо осорҙа ул, һаулығы насарайыуға ҡарамаҫтан, белем алыуын дауам итә: 1924—1925 йылдарҙа педагогия институты рабфагында уҡый, 1935 йылда Башҡорт дәүләт педагогия институтының тел һәм әҙәбиәт факультетына кереп, уның ике курсын бик яҡшы билдәләр менән тамамлай. 1936 йылда талибә Һ. Дәүләтшина Өфө ҡалаһы Ленин район Советына депутат, Советтарҙың ғәҙәттән тыш X Бөтөн Башҡортостан съезына делегат итеп һайлана. Иң мөһиме, ул үҙенең белемен арттырыу өҫтөндә эҙмә-эҙле һәм ныҡышмалы эшләй, рус һәм классик әҙәбиәтте уҡый, ижад серҙәренә төшөнөргә, әҙәби оҫталыҡҡа өйрәнергә ынтыла, илһамланып яңынан-яңы әҫәрҙәр яҙа. Һәҙиә Дәүләтшинаның тәүге проза әҫәре — «Һылыуҡай — пионерка» тигән хикәйәһе 1926 йылда «Башҡортостан йәштәре» гәзитенең 12 март һанында донъя күрә. Ә 1930 йылда «Октябрь» (хәҙерге «Ағиҙел») журналында баҫылып сыҡҡан «Айбикә» повесы менән яҙыусы ҙур уңыш яулай. Әҫәр, ғөмүмән, бөтөн башҡорт әҙәбиәтенең мөһим бер ҡаҙанышы тип баһалана. Повесть, рус теленә тәржемә ителеп, 1936 йылда Өфөлә айырым китап булып нәшер ителә. «Айбикә» — колхозлашыу осоронда яңы тормош төҙөүҙә алғы сафҡа баҫҡан башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының рухи үҫешен, күмәк, берҙәм хеҙмәтте, шул дәүер башҡорт ауылындағы ижтимағи яңырыу барышын, башҡорт халҡының тормош-көнкүрешен тәрән һөйөү һәм инаныу тойғоһо менән поэтиклаштырыусы әҫәр. «Айбикә» повесында, — тип яҙҙы әҙәбиәт белгесе Марат Минһажетдинов1, — яҙыусы үҙ заманының тормошсан мәсьәләләрен күтәреп сыға, уны йәнле образдар, бай һүрәтләү саралары менән хәл итә, замандаштарының образын кәүҙәләндереүгә,

уларҙың рухи-әхлаҡи йөҙөн асыуға, дәүеренең һулышын биреүгә өлгәшә. Әҫәрҙәге тема, мотивтар замандың мөһим процестарына бәйләнгән. Повестың төп көсө тормош дөрөҫлөгөндә».

Һәҙиә Дәүләтшина. Ҡырым. Ливадия. 1936 йыл, 20 май.

1932 йылда, хәҙер инде колхоздарҙың хужалығын нығытыу, М. Минһажетдинов билдәләгәнсә, «яңы ауылдың яңы рухи-әхлаҡ йөҙөн, яңы психологияһын асыу»ҙы маҡсат итеп ҡуйған «Башаҡтар тулҡыны» исемле күләмле хикәйәһен яҙа. Шул уҡ йылда «Ялҡынлы йылдар» тигән хикәйәнән бер киҫәк» тигән иҫкәрмә менән «Партизан» исемле әҫәрен баҫтыра. 1934 йылда Һ. Дәүләтшина башҡорт яҙыусылары делегацияһы составында совет яҙыусыларының I съезында ҡатнаша, унан ҙур рухи күтәренкелек һәм дәрт менән ҡайта. 1935 йылда «Һырға һабағы» исемле һоҡланғыс хикәйәһе баҫыла. Был әҫәр менән ул ҙур проза оҫтаһы булараҡ ныҡлы танылыу таба. «Ялҡынлы йылдар» әҫәре иһә артабан яҙыусының атаҡлы «Ырғыҙ» романы булараҡ киң эпик полотно итеп үҫтерелә. Был хаҡта Һ. Дәүләтшина үҙе 1939 йылдың декабрендә: «Октябрҙең XX йыллығына «Ялҡынлы йылдар» исемле роман әҙерләнем», — тип яҙа. Әммә, үкенескә ҡаршы, тап ана шул Октябрҙең XX йыллығын башҡорт халҡының бик күп аҫыл заттарына ҡара ҡайғылар эсендә ҡаршы алырға тура килә. 1937 йылдың 20 ноябрендә яҙыусыны, йәнәһе, Ватанға хыянат итеүсенең ғаилә ағзаһы тип ғәйепләп, ҡулға алалар һәм НКВД Айырым кәңәшмәһе тарафынан 5 йылға иркенән мәхрүм итәләр. (Бынан бер нисә ай элек Ғөбәй Дәүләтшин ҡулға алынған була. 1938 йылда ул нахаҡҡа үлем язаһына хөкөм ителә һәм атып үлтерелә.) Һ. Дәүләтшина 1942 йылдың октябренә тиклем Мордовияның Темников лагерҙарында ултырып сыға. Башына төшкән был бәхетһеҙлекте ул үҙе «көн үҙәгендәге төн ҡараһы», «яуыз