МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ ГОСУДАРСТВЕННОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ ВЫСШЕГО ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ «БИРСКАЯ ГОСУДАРСТВЕННАЯ СОЦИАЛЬН-ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ АКАДЕМИЯ»

Филологический факультет

Башкирской, татарской и марийской кафедры

Дневное отделение студентка 3 курса

Асмаевой Людмилы В.

Курсовой паша

Эрвелмарий мурын синтаксише

Проверила: Илиева А.А.

Бирск 2012

Вуйлымаш

I. Ончылмут………………………………………………………………3

1. Курсовой пашан цельже ден задачышт-влак………………………

2. Муро чонымаште синтаксисын верже………………………

II. Тун ужаш. Эрвелмарий мурын синтаксисше……………………………….

2.1. Мурышто кучылталтше предложений-влак (ик составан, кок состован, простой, сложный)…………………………………………………………

2.2. Мурышто кучылталтше сказуемый-влак………………………………….

2.3. Мурышто икгай член-влакымкучылтмаш………………………………..

2.4. Мурышто вашлиялтше ойыралтше член-влак )обращений, причастный, деепричасный оборот да т.м.)…………………………………………………

2.5. Мурысо мут радам, повтор-влак……………………………………………..

III. Иктешлымаш………………………………………………………………..

IV. Кучылтмо литератур……………………………………………………….

V. Приложений………………………………………………………….

I. Ончылмут

Историй почеш XVI-XVII курымлаште марий калык турло вере шаланен. Ик ужашыже Средний Поволжье гыч Каме воктек да Урал воктек кусненыт. Тиде ужашыште эрвелмарий –влакат лийыныт. Кызыт нуно пошкырт Удмуртий, татарий, Киров, Свердловский да Перьмский областьлаште илат. Эрвелмарий – влакын йылме да тувыра шотышто кугу влиянийым моло калыкат ыштен шогеныт: татар, пошкырт удмурт.

Волга да Урал воктен илыше эрвелмарий – влак, олык марийын, Вяткысе марий – влакын йулаштым, традицийыштым арален кодымашке, духовный культурым ешарен. Тыге моло пошкудо калык – влак дене пырля Эрвелмарий – влакынат тувырашт вашталт толеш.

Фольклорым, этнографийым историйжым, йылмым да искусствым шымлызе – влакым тыгай ойыртемже кумыланден. Икымше эрвелмарий мурым погышо – туныктышо А. Аптриев. Тудо 1908 ийыште Казаньыште марла да рушла сборникым луктын.

Калык муро – калык ойпогын ик тун да кумда шарлыше жанрже. Калык мурышто мемнан кугезынан да кызытсе тукымнан илыш да туня нерген шонымышт, туням умылымышт да чон шижмашышт коеш. Марий ученый – фольклорист К.А. Четкарев калык мурым чурийончыш дене танастарен ончен. А писатель Шабдар Осып гын калык мурын ойыртемже да сылнылыкше нерген тыге каласен: «Калык мурыштыжо путынь илышыже, мут дене каласаш лийдыме чон шонымыжо, кумыл – кылже чурийончышышто гай раш коеш. Илыш неле, орлыкан – муро сем ойган; илыш куштылго, ласка – мурат куанышан». К. Четкарев ден Шабдар Осып калык мурын илышым воштончыш семын ончыктен шогымо ойыртемжым моткоч чын палемденыт. Калык муро, тугеже мемнан ончылно илышым летопись семын почын толеш.

Муро тошто илышым, йулам але могай – гынат событийым да тачысе жапымат мочоло – гынат сылнымут йон дене турыс ончыкта. Калык илышым палымаште тудын верже пеш кугу. Мурын тун содержанийже да кулешлыкшк – мурызын шке отношенийжым илыш явлений дек мелын але тупынь ончыктен пуымаште, могай – гынатшонымашым, шижмашым але чумыр калык поянлыкыш савырна. Фольклорын вес жанрлаж дене танастарымаште муро эн кумдан йонгалтын. Калык илыш дене келге да пенгыде кыл улмылан кора муро курымла гоч калыкын историйже дене пырля виян толыт.

Лирический муро калыкын кажне кчысе пашаже, канышыже дене кылдалтын, айдемын ойыраш лийдыме чон пелашыже лийын. Сандене ожнырак йосо илыш годым калыкын мер илышыже мурыш кугун шынен.

Марий калыкын муро кунам да кушто шочмыжо, идей да сылнымут келгылыкше денак турло.

Шочмо калыкна моткоч шуко мотор, йонгыдо шонымашан мурым шонен луктын да искусствынам пойдарен. Марий муро шкенжын чон почын кертше поро кумылжо, йылме поянлыкше, ныжыл семже дене айдеме чоным савыра. Кумда да эрыкан, лывырге да сылне, волгыдымо да куатле муро эреак калык чонышто илен. Тудо шочмо калыкнан кугу поэтический мастарлыкше нерген ойла.

Калык муры ник ужашыже – такмак. Тудо муро семынак фольклорын кумдан шарлыше жанрже. Такмак муро деч кучык формыжо да турло сем дене муралт кертмыж дене ойыртемалтеш. Тудо – самырык тукымын модын канымаштыже чон ден чон кутырымо йон. Кажне самырык ен такмак гоч шкеж нерген але мер илыш нерген кучыкын да сылне йон дене аклен моштымаште.

Такмак чыла вереат йонга: модыш касыште, пайремыште, корнышто, пашаште, канымаште, икманаш кеч – могай жапыштат. Такмак калык кумылым нолта, веселанда, илыш моторлыкым мокта, айдемын койышшоктышыжлан акым пуа.

Муро ден такмак моткоч лывырге улыт, жап дене келшышын нуно эре вашталт шогат. Пагытлан йорыдымыжо мондалт толеш, олмешыже я тошто мурак, жап дене келшышын изиш вестурлемеш, але йоршын у муро ден такмак шочыт.

Тиде сборникеш Марий, Пошкырт, Одо, Урал кундемласе марий – влакын муро ден такмакыштым поген радамлыме. Нуным 1973-1991 ийлаште фольклор экспедиций годым але каныш жапыште погымо, икмыняр ужашыжым Марий университетыш турло верла гыч тунемаш толшо рвезе дену дыр – влак деч чумырымо. Калык мурызо – влак муро ден такмакым южгунамже шке кумылын муреныт, а шукыж годым йодмына почеш серыктеныт, южыжым самырык – влакын мурпого тетрадьышт гычат возен лукмо. Тиде сборникеш, мутат уке, нунын тичмаш муро репертуарышт пурен огыл, ятырже шокталтын.

Муро текстлаште диалектный манме мут-влак вашлиялтыт.