Safiullina_Tatarsky_na_kazhdy_den
.pdf—Ничек?
—Болай:
Җырлыйк əле, Җырлыйк əле,
Җырлыйк əле, иптəшлəр. Иптəшлəр Үзебезнеке, Бəлки, гаеп итмəслəр.
— ə мин тагын берне белəм:
Җырлыйк əле, Җырлыйк əле,
Җырлыйк əле икене. Җырламас идек икене, Сез дусларым сӨйкемле.
5. Желание может выражаться сочетанием инфинитива на -ырга/-ергə, -рга/-ргə и вспомогательного глагола «иде»:
бар-ырга иде — пойти бы
яз-арга иде — написать бы
əйт-ергə иде — сказать бы
аша-рга иде — покушать бы очраш-ырга иде — встретиться бы
Поговорим немного:
а) — И-и-и, Галия, безнең группада укыган дуслар белəн оч-
рашырга иде!
—Кемнəрне кҮрəсең килə?
—Барысын да!
—Шулай да?
—Салихны, Равилне, Разыяны, Камилне...
—Тагын?
—Тагынмы? Үзең белəсең...
—əйе шул, белəм.
б) — Кайтырга иде авылга, барырга иде имəнлеккə (дубняк), Җыярга иде Җилəк!
—ə нəрсə комачаулый?
—Тизрəк Җəй Җитсен иде. Балалар белəн кайтырбыз
əле.
в) — КҮрергə иде шул язучыны, сӨйлəшергə иде Үзе белəн!
302
—Ник?
—Минем тормышымны ул каян белə икəн?
—Ничек? Синең тормышыңны?
—Ул язучы нəкъ минем тормышымны язган.
—Шулаймыни?
г) — Яңадан сабый (кечкенə) бала булырга иде!
—Ник инде?
—Кечкенə баланың бер кайгысы юк, борчулары юк.
—Алай мӨмкин тҮгел шул.
—əйе шул...
6.Желание может выражаться и формами глагола условного наклонения, иногда в сочетании со вспомогательными глаголами и соответствующей интонацией:
Их, шул вакытта минем киңəшчем булса! (Эх, был бы тогда у меня советчик!)
Тизрəк язлар Җитсə иде! (Скорее бы весна пришла!)
БҮген кинога бармасагыз да була (можно сегодня и не пойти в кино).
Немного диалогов с этими формами:
а) — Шул вакытта син булсаң...
—Нəрсə эшлəр идең?
—Ялгышмаган булыр идем.
б) — МӨнир, тизрəк əни кайтса иде инде, əйеме?
—əйе шул. əни тəмле ботка пешерер иде.
—Өчпочмак та!
—Кыстыбый да!
—Аш та!
—əйе шул!
в) — БҮген телевизорны карамасаң да була.
—Ник?
—Программада бер дə кызык əйбер юк.
г) — БҮген кибеткə бармасам да була.
—əйдə, барыйк инде!
—Юк, бармыйм. Катык-сӨт бар, икмəк бар, ит бар.
—ə мин киттем.
303
7. Желание может быть выражено и добавлением к повелительному наклонению II, III лица единственного и множественного чисел (килсен/нəр/, барсын/нар/) вспомогательного глагола
«иде»:
а) — əни, Рəсимə безгə килсен иде, əйеме?
—Үзеннəн сора. Килəсе килəме соң?
—Ярар.
б) — И-и-и, Хəлимə абыстай, безгə дə ходай бəхет бирсен иде!
— Шулай булсын иде, Тəнзилə.
в) — Сезнең дə телəклəрегез тормышка ашсын иде! (Пусть претворятся в жизнь ваّи وелания!)
— Амин, Хəбирə абыстай!
г) — Бар идең Ык буена, тот идең балык, Җый идең Җилəк!
—Ник бармыйсың соң?
—Хəзер Ык андый тҮгел шул!
Сау булыгыз!
Сезгə татар телен ӨйрəнҮдə зур уңышлар телим.
304
Урок сорок второй
(Кырык икенче дəрес)
Исəнмесез! Хəерле кӨн!
Сегодня мы изучаем формы выражения возможности и невозможности.
Возможно или невозможно?
1. Возможность или невозможность выражается словами «ярый» (ладно, годится), «мӨмкин» (можно) чаще в сочетании с инфинитивом:
а) — Керергə ярыймы?
— Ярый (ярамый).
б) — əйтергə мӨмкинме?
—МӨмкин (тҮгел).
2.Инфинитив и деепричастия на -ып/-еп, -п в сочетании со вспомогательным глаголом «була» (быть в значении можно) выражает возможность или невозможность:
а) — Бу китапны алырга буламы?
—Була (булмый).
305
б) — Сезне чакырырга буламы?
— əлбəттə.
в) — БҮген стадионга кереп буламы?
—БҮген кереп булмый шул.
г) — Бу ишекне ачып буламы?
—Ачып була, лəкин бик авыр.
д) — Бу борынгы китапны укып буламы?
—Мин укый алмыйм. Лəкин белгечлəр укый ала.
—Кемгə əйтим икəн?
—Бездə бер яшь галим бар. Ул укый алыр.
—Рəхмəт.
3.Сочетания деепричастий на -а/-ə, -ый, -и со вспомогательными глаголами «ал» (в значении «могу», «в состоянии»), «бел» (знать) выражают возможность или невозможность действия, при том самостоятельный глагол в ôорме деепричастия не меняется, меняется вспомогательный глагол в различных лиِах и временах: Мин укый алдым. — сумел прочитать. Ул укый ала. — Она мо ет прочитать. Син укый алырсы. — ы сумее ь прочитать.
إдинственное число
Мин |
бара |
алам (алдым, алачакмын, алырмын) |
|
керə |
алам (алдым, алачакмын, алырмын) |
|
укый |
алам (алдым, алачакмын, алырмын) |
|
сөйли |
алам (алдым, алачакмын, алырмын) |
Син |
бара |
аласы(алды, алачаксы, алырсы) |
|
керə |
аласы(алды, алачаксы, алырсы) |
|
укый |
аласы(алды, алачаксы, алырсы) |
|
сөйли |
аласы(алды, алачаксы, алырсы) |
Ул |
бара |
ала (алды, алачак, алыр) |
|
керə |
ала (алды, алачак, алыр) |
|
укый |
ала (алды, алачак, алыр) |
|
сөйли |
ала (алды, алачак, алыр) |
|
|
Мноوественное число |
306
Без |
бара |
алабыз (алдык, алачакбыз, алырбыз) |
|
керə |
алабыз (алдык, алачакбыз, алырбыз) |
|
укый |
алабыз (алдык, алачакбыз, алырбыз) |
|
сөйли |
алабыз (алдык, алачакбыз, алырбыз) |
Сез |
бара |
аласыз (алдыгыз, алачаксыз, алырсыз) |
|
керə |
аласыз (алдыгыз, алачаксыз, алырсыз) |
|
укый |
аласыз (алдыгыз, алачаксыз, алырсыз) |
|
сөйли |
аласыз (алдыгыз, алачаксыз, алырсыз) |
Алар |
бара |
алалар (алдылар, алачаклар, алырлар) |
|
керə |
алалар (алдылар, алачаклар, алырлар) |
|
укый |
алалар (алдылар, алачаклар, алырлар) |
|
сөйли |
алалар (алдылар, алачаклар, алырлар) |
а) — Син анда керə алдыңмы?
— əйе.
б) — Син минем телеграмманы укый алдыңмы?
— Юк, укый алмадым.
в) — Камил, син ТӨркиягə бара алдыңмы?
—Бардым.
—Ничə кӨнгə?
—Бер атнага.
г) — Сез ул хатны безгə бирə аласызмы?
— Юк, бирə алмыйм.
д) — Улыгыз сӨйлəшə белəме?
—əйе. КҮптəн сӨйлəшə инде.
—Нинди сҮзлəр белə?
—əни, əти, əби, бабай, мəми, маэмай, песи, тəти...
е) — Син ул Җырны Җырлый белəсеңме?
—Сез ярдəм итсəгез, белəм.
ж) — Сез рəсем ясый белəсезме, Мансур абый?
— РӨстəм энем, мин рəссам тҮгел бит. Мин табиб.
з) — Кəримə апа, сез гӨбəдия пешерə белəсез бит. Мине дə Өйрəтегез əле.
—Карап тор, АйгӨл. Өйрəнерсең.
—Рəхмəт, Кəримə апа.
307
Невозможность выражается добавлением аффикса отрицания
-ма/-мə/-м:
1.— Гафу итегез, мин билгелəнгəн сəгатькə килеп Җитə алмадым (не сумел, не смог приехать).
—Берни тҮгел.
2.— «Тасма» ак ионерлык əмгыяте (акِионерное обùество) кайда икəн, əйтегез əле?
—Мин əйтə алмыйм шул (не могу сказать).
—Гафу итегез.
3.— Сəфəр, син Җырлый белəсеңме (умееّь петь)?
—Юк, мин Җырлый белмим. Менə Сəрия Җырлый белə.
Җырла, Сəрия.
В конце урока мы даем вам стихотворение Дэрдменда — талантливого татарского поэта начала ХХ века «Кораб» («Корабль»). Постарайтесь при помощи словаря понять стихотворение и выучить наизусть.
Дəрдмəнд
Кораб
Шаулый диңгез...
Җил Өрəдер...
Җилкəнен киргəн кораб!
ТӨн вə кӨндез Ул йӨрəдер:
Юл бара ят ил карап...
Чыкты Җиллəр, Купты тулкын — Ил корабын Җил сӨрə!..
Кайсы юллар, Нинди упкын
Тарта безне Җан сорап?!..
308
Займемся немного переводом прозаического текста. Это — отрывок из рассказа мастера современной татарской прозы Амирхана Еники «Медный колокольчик».
«Мине кҮргəч, абзыкай гаҖəплəнҮеннəн кычкырып дəшə куйды:
—Пəрəмəч, син кайдан?
—ДəҮлəкəннəн, — дим мин, авызны ерып.
—Ничек килдең, Үзең генəме?
—Үзем генə. Рəхмəтулла абзыйга утырып килдем.
—Шулаймыни? Кара син! Һе, кунакка кайттым диген... ə без менə Абзанга чыгып китəргə торабыз.
Мин ни əйтергə белмим. Ни»мəтулла абзыкай озак уйлап тора торган кеше тҮгел иде. Ул шунда ук Җиңгəчəйгə карап əйтə куйды:
—Син! Шəкертне Үзебездəн калдырмыйк.
—Телəсə, — диде Җиңгəчəй.
—Безнең белəн барасыңмы, бəбкəм?
—Кая соң?..
—Абзанга инде... Туйга барабыз.
—Туйга?! Белмим шул, — дидем мин, шактый икелəнеп.
—Йə, нəстə тагын «белмим». Барабыз, вəссəлам! Туйдан тукмак та калмый...»
В этом отрывке есть, наверное, незнакомые слова: абзыкай — дяденька
гаҖəплəнҮеннəн — от удивления кычкырып дəшə куйды — громко сказал
пəрəмəч — междометие, выражающее удивление (переносное значение слова)
авызны ерып — улыбаясь во весь рот Җиңгəчəй — сношенька
бəбкəм — букв. гусенок, употребляется в значении «дитя мое»
икелəнеп — сомневаясь туйга — на свадьбу
нəстə — диалектное от «нəрсə».
309
Туйдан тукмак та калмый — пословица: на свадьбу не может не прийти и толкушка.
Сау булыгыз! Уңышлар сезгə!
310
Урок сорок третий
(Кырык Өченче дəрес)
—Исəнмесез, кадерле дуслар!
—Хəерле кӨн!
Наш сегодняшний урок посвящен изучению парных слов, которых очень много в татарском языке и которые составляют его специфику. Затем мы перейдем к формам выражения пространственных отношений.
Парные слова в татарском языке
Парные слова в татарском языке образуются несколькими способами.
1. Два близких по значению слова — синонимы, употребляясь вместе, выражают одно целое значение, часто собирательное.
Примеры:
дус-иш (друг + подобный) = друзья туган-тумача (родственник + родня) = родственники апалы-сеңелле (сестрой + с сестренкой) = сестры хатын-кыз (женщина + девушка) = женщины явым-тӨшем (осадки + осадки) = осадки урын-Җир (место + земля) = постель
311