— Келит, ю хәәһәд бәәнтә?

Хлюдов шуд моһад зуулһснас дорар өсрәд, му ду һарад хәәкрҗәнә:

—Түңг! Уй, тер дала улс дотрас иим адус олҗ авч ирнә гидг!

—Та ротмистр, гиҗгтә күүк, сән көдлмшч му келвт. Гемән үүнәс суртн, минь ода!

—Хохалын үг болһнь шуд хадас хадсн мет шигдәд бәәнә. — Гемән суртн!..

—Бас юн кергтә? — гиһәд ротмистр наад бәрәд инәҗәнә.

Хохал, цуснь көлин үзүрәс толһан ора тал турглсн болла, уралан ишкәд, Хлюдовиг хойр һардад авад, өмнән өргәд, һарч йовна.

—Сергей Федорович, келхнтн үндән! — гиҗ ротмистр дөң хәәҗәнә. — Пахомкнн,

ха!..

—Хаһад хәләг! — гиһәд Хохал һарад ирнә. — Ахнр, дүүнр! Орсмуд, хальмгуд, хасгуд! Минь эн андн намаг хара зөңдән асхнас нааран ээрә. Герим булһчад, бийим негҗәд, тернь баһ гисн кевтә, Дашаг түңг, адусн гиһәд.. нам хаҗудан йовсн нөкдтән ха гиҗ заквр өгвә. Кедү бидн энлхмб? Кезә күртл тесхмб? Мәтн, үүг! — Хохал ротмистриг олн тал хаяд орксн, тернь шора деер пилд гиһәд тусв.

Алдрсн мөр-кишг гисәр гүүҗ босад, Хлюдов пистулян татҗ йовна. Генткн шүрүтә һар түүгинь булаҗ авад, бийинь нег шилдүләд орксн, толһань эргсн болад одна. Әврлҗ, һордаглҗ бәәсн ротмистр номһрад, ә тасрад, үүнә күчнь зуг пистулд бәәсәр, өврән геесн бух кевтә, геңгиһәд зогсад бәәнә.

Хохал Пахомкин тал өөрдәд: — Пистулян! — гиҗәнә.

Тернь чичрҗәх һарарн әрә гиҗ герәснь һарһад, бәрүләд өгчәнә: — Та эврән соңсвт, ха гисн бийнь, хасн угав, — гиҗәнә.

—Нә, шуугсн болҗана, манахс... Бидн хаҗһр һарһсн угавидн, йосна өмн бурута бишвидн. Иигәд, әмт даҗрад, деерлкәд, бәәсн улс эврә үүләрн болх. Пистулинь йосна улс ирхлә өгхмн. Эн хойр яахан бийснь медг: хонхла — хонг, хәрхлә — хәрг...

Һурвдгч бөлг

Цаһа кечксн, үвл чиләд, хавр ирҗ йовх кем. Контор тал күрч ирхнь, залач сууна -

—өң зүснь муухн, күчр зовлңла харһсн бәәдлтә. Хохал мендләд, суухас урд сурна:

—Сергей Федорович, яһвта? Гемнсн болвзат?

—Уга, Хохал Манжиевич, — гиһәд залач шуукрна. — Эзн нама дуудулҗ. Хара йовдл биш... Яһсн сән болх?

—Яһна гихв таниг?.. Тана ормд би йовад ирхлә яах?.. Гемтә болад, нама йовулва гинәв. Ю-күнь медгдәд бәәх, а?..

—Чик, Хохал Манжиевич! Чик!.. — гиһәд, залач байрлад, сергәд одна. — йов, үкс гиһәд, адһ... Йовхар бәәлә ги, зуг... Келсинь оньглад, тодлҗ ав.

—Одак шууга соңссн болхий?

—Уга гиҗ санҗанав, юңгад гихлә, терчн дала юмс өөрән шаргулсн гүүлгәд күрч ирх билә, — залач босна, — талдан учр бәәх, талдан.. — Зуг юнь медгдл уга генүлнә. Хәрнь чи йовад, юуһинь йилһсн болхлач...

Өрүни үдин адднд Хохал Әәдрхнд ирнә. Һармд әмтнәс ик юмн уга: чик-чикән

идлдәд бәәнә. Энд баг, тенд баг, мел хухр-хухр, шивр-шивр. «Акад юмб? Яһҗ одсмб эднчн?» — гиҗ Хохал сансн бийнь, кергтән авч йовхш.

Пристанская уульнцар һарад ирхлә, өмнәснь ик чигн баг улс — сурһульчнрин зерглән, ард-ардасн цувлдад, чилхш, Хохал эдниг дахад, Московск уульнцар орҗ ирнә. Хәләхнь, — күмн алң болхмн! — цагдач, цагдач болсн хамгинь бәрәд, авад йовад бәәнә.

—Эн юн болҗана гидг энви? Яһҗана? — гиҗ Хохал нег залуһас сурна. Тернь зогсад, чи эрүлвч, аль гемтәвч гисәр хәләчкәд, келнә:

—Яах билә! Цаачн цаһан хааг авад шивчксн, ода түүнә шургудынь бәрҗ йовцхана. Әмтн яһҗ байрлҗахинь үзҗәхшчи?

—Уга, бийтн минь ода ирҗ буусм тер, тегәд юн болҗах, яһҗахинь медҗ ядад, алң болҗанав.

—Цаачн, гуврин багцд, икл юмн болҗана. Үләвр нәәрл көгҗм парнцс хүвсхүлин частриг, «Марсельезиг» авад һарад бәәнә. Хург, цуглран келдәд, һазр хотам юмн болҗана.

—Тегәд хан уга гинтә, йоснь — бас?

Залу Хохалын ээм деернь һаран тәвәд, нүдинь хәләҗәһәд, келнә.

—Тодл дү көвүн: 1917 җилин лу сарин 27 өдр хаана йосн хольврад, сәәдмүднь болн нань чигн ямтнрнь бәрәнд авгдад... Лу сарин хүвсхлин салькн Әрәсәһәр делгү тарад, Әәдрхнд ю кеҗәхинь эврән эс үзҗәнчи? Әәдрхнә гувр инрл Соколовск, цагдачин залврин ахлдгуд Марков, Минкевич эдниг түүрмд дүрчксн бәәнәвидн. Әәдрхнә медлиг залх цаг зуур зөвлл гиҗ һарсн, цуг хамгиг тер һардҗана. Ар һазрар хуучн йосиг уга кеһәд, шин йос бүрдәхин төлә элчнр йовулгдҗана. Ода медгдви, дү көвүн?

Хохал «медүв» гисәр гекәд, байртаһар инәһәд, — иим тодрха цәәлһвр өгсндтн икәр ханҗанав, — гиһәд һаринь чаңһ кевәр атхчкад, цаарлна. Тегәд Һармин уульнцар хәрү орҗ ирәд, 16 гер олна. Багц дотр, олна нүднәс бултснаһар бәәх, цаһан гер. Орн гиҗ йовхнь үүдн секгдәд, Екатерина Романовна бийнь һарад ирв. «Мөн! Нам зургт һарснасн сәәхн бәәҗлм! — гиһәд Хохалын дотрнь эрлзәд одв. — Юн гиҗ келдмб? Яһҗ эклдмб?»

—Та нан тал ирҗ йовнта? — гиһәд күүкн ормаһад одв.

—Мендвт, Екатерина Романовна, — Хохал икәр күндлҗ гекәд, — Мацан даалһврар... — гиһәд арһул келҗәнә.

—Маца гинт? Альдас? Бийнь ямаран? — гиҗ күүкн ки сулдхҗ бәәхш. — Нернтн кемб?

—Хохал.

—Йовн күүндхм болвза? — гиҗ күүкн келнә. — Әәдрхнә көдлмшч болн салдс төләлгч гешүдин Хүүв гиһәд һарһҗанавидн. Көдлмш гидг дала... Асхнас нааран мел хоосар йовата биләв, тегәд герүрн гүүҗ ирләв.

—Екатерина Романовна, — Хохал невчк тулҗана, — би Мацан эркн үүрнь биләв.

—Биләв гисн?! — Күүкн мел оңдарҗ одв. — Яһв? Юн болад одв?

—Маца уга, Екатерина Романовна...

Күүкн доран эргәд, өөрән бәәсн модна ацас авад, тәвҗәхш: зуг хойр ээмнь, далнь чичрәд бәәнә. Хохал үг келҗәхш, адһах санан чигн уга, юңгад гихлә, ямр чигн күүнә зөв — харм төрх...

Екатерина Романовна альчуран һарһад, нүдән, халхан арччкад, Хохал тал хәләһәд,

—нанд ю келтхә гив? Келхнт? — гиҗәнә.

—Би эврән, Екатерина Романовна, чирәцҗ харһсн угав, — гиҗ Хохал келҗәнә,

—ирхләм оршачкҗ. Зуг долан хонгтнь орлцв. Та, Екатерина Романовна, Мацад дурта билтә?

—Дурта биләв, Хохал... Әвр дурта!...

—Маца чигн дегд дурта бәәҗ биший танд...

—Үнәрий, Хохал?

Хохал үнн гисәр гекнә. Дарунь хавтхан уудлад, бичгинь һарһад өгчәнә: — Умштн, тана тускар бас йовна, тегәд хәәҗ ирсм тер...

Бичг умшч бәәсн күүкнә нүднь дүүрң нульмсн, тернь цальград, халхарнь асхрҗахиг чигн оньгтан авчахш, көөрк.

—А, би, эргү шулм, түүнә цаһан седклинь медл уга, дурта биш... дурта болхла, келн гиҗәнм болад, хамран өргәд... А тер «гемтә күн гемтәһәрн болх зөвтә» гиһәд, нанд му кешгоһар, дуран хооран сөөһәд йовсинь!.. Кемр бийдән тиим дуртаһинь медсн болну... — Күүкн хәрү эргәд, дәкн ээм, далнь чичрәд бәәнә. — Ода яахв, Хохал, арһ уга. Дурнань уңгд эврән суувув.

—Тадн хоорндан бичг авлцдг уга билтә?

Күүкн уга гисәр нәәхлнә: — Нам альд йовсинь чигн медсн угав. Түүнә чигн зөв, намаг әрвләд... Туугдсн күүнәс бичг авхла, амрашго гиҗәнә. Тиигчкәд хоорндан бичлцх зөв бас уга биләвидн: мана эркн төрт харшлх бәәснь ил. Нә, Хохал, йовн күүндий...

Балһсна уульнцс өмнк кевәрн, шуд ниргәд, авад һарад бәәнә. Әмтн гихлә, альдас ирәд бәәхнь медгдхш, улм немхәс, баһрҗахш. Хохал Екатерина Романовна хойр басл чигн эвинь олҗ, эднә заагар йовсн болна, зуг нег ормдан гишң.

—Тер Хүүв гидгтн яһна? — гиҗ Хохал күүкнәс сурҗ йовна,

—Яһна гихв танд? Эсер, меньшевик ахта юмс ода деерән орҗ одсн... Тедниг лавта олна йоснд тохрахин төлә балһсна көдлмшчнрт бас чигн бәрлдх кергтә болҗахдан шаху. Болв минь эн кевәрн чигн урдкас хол деер...

—Би Гуврин уульнц орх күмб, — гиҗ Хохал келҗҗ — эзндән одхв... Хәрх керг бәәнә, адһх...

—Хаана йосн хольврсиг тадн соңслта?

—Уга, энд ирчкәд медүв, нам алң болув, яһҗахмб гиҗ санув. — болад Хохал мусхлзна.

Генткн тер дала улс дотр «Хохал Манжиевич!» гисн болад одна. Хохал чочн тусчкад, зогсна. Екатерина Романовна бас. Ормалдад, хоюрн чигн энд-тендән хултхлзна, «кен болхви?» гиҗ алң болцхана. Бас нег «Хохал Манжиевич!» гиһәд оркв. Хәләхлә ротмистр Хлюдов. Зуг дегд әвд бәәдлтә: картуз уга, хувц-хунрнь зөвәр салвасн болсн... Хойр талнь буута залус һарчксн, цагдач бәрәнд йовхнь ил.

«Шургудынь бәрҗ йовцхана» гисн сангдад, Хохал мусхлзад авна.

—Үзҗәнт юн болҗахинь? Яһҗахинь? — гиҗ ротмистр эргндән зааҗана. — Эктолһаһан геенә гидг эн. Тадн намаг тиигхд дорм хачксн болхла, Хохал Манжиевич, нам ке болх биләл. Иим ичрлә харһхмн уга биләв.

—Хохал, та бас ротмистриг таньдвта?

—Аа, мисс Подосинникова? — Хлюдовин хойр нүднь төгрглгдәд, икдсн болад, йосар алңтрҗахнь ил. — Киидән таниг сулдхсн бәәдлтәв. Кен медлә, тадниг хоорндан иим өөрхн залһлдата гиҗ? Би, һәргтә толһа, негитн харңһу көдлмшч гиһәд, тәвҗ өгәд, наадкитн юм үзәд, медәд уга, дольгн күүкн гиһәд, кергтән авл уга бәәсн...

Басл мадна толһа эргүлдг бәәҗтл.

—Эсклә яах бәәсмтә?

—Ода юуһинь келхв, Хохал Манжиевич, керм йовҗ одвш...

—Цагнь ирхлә, цасар түүмр шатна гидг эн, ротмистр, — гиҗ Хохал келәд, күүкн тал хәләнә.

—Лавта! — болҗ Екатерина Романовна гекнә.

Ротмистриг хойр залу тууһад авад йовҗ одв. Ардаснь хәләҗәһәд, Хохал келнә:

—Нә, би йовх болад бәәвүв, Екатерина Романовна. Эзндән күрх, ю келх-заахинь соңсх кергтә, хәрхв... Менд бәәтн, бичә үрүдҗ му сантн. Кемр мана һазрт ирх цаг учрхла, хаҗуһар бичә һартн. Көвүтәв, нернь Ваня-Маца. Иртн, таньлдулнав...

—Ваня-Маца?

—Ээ, хойр ахта, хойр багшта биләв, Екатерина Романовна. Негнь — орс Иван Новиков, наадкнь — хальмг Маца Будаев. Хойраһинь чигн әвр күндлдг, тоомсрлдг биләв. Тегәд нердинь көвүндән өгләв.

Хохал һаран өгәд, мендән келәд, йовҗ одв. Күүкн ардаснь хәләһәд, зогсад бәәнә. «Көвүтәв, нернь Ваня-Маца. Иртн, таньлдулнав», — гиһәд Хохалын келснь толһаднь мел төөнрәд йовна.

Удсн уга, Хохал эзнә гериг олад күрч ирв. Өндр чигн чолун хаша, цань юн бәәхнь темдг уга. Шаһахар седхлә, заг чигн, оңһрха чигн уга. «Яһдмб?» — гиҗәһәд зогсхлань үүднә деегүһәр бичкн кирвтн үзгднә, татхлань ца хәңкр-җиңкр гиһәд, җиңнҗәнә. Дарунь «хард» гисн болла, үүдн секгдснь ил, күн дууһан өгч йовна, аашна.

Кесг һох тәәлҗәх кевтә, харҗңнулад бәәнә. Үүдн секгдәд одв. Өвгәрг күн, хувцхунрарнь хәләхнь, — одак ротмистр Хлюдовас тату биш.

—Дү көвүн, танд кен кергтә?

—Намд эзн кергтә. Би салгас йовлав.

—Күн ирхм гиҗ күләҗәләл, зуг өцклдүр асхн тертн йовҗ одвш.

—Альдаран? Кезә ирх?

—Альдаран очахан, кезә ирхән чигн тертн нанд келсн уга. Зуг гер-малым сәәнәр хәләҗә гихәс биш. Дүңнхнь — җирд одсн болад бәәв.

—Илднь келҗ, залачиг дуудулсн билә, — гиҗ Хохал цәәлһҗәнә, — зуг тер гемтә болад, ю-кү медәд ир гиһәд, намаг йовулла. Тегәд, яһсн сән болх гиҗәнәт?

—Залач эзндән юм өгүлсн угай?

—Уга.

—Тиигхлә, хәртн, залачд келтн... Күләҗәтхә, эзн ирәд чигн бәәх... Эс гиҗ талдан чигн заавр ирх биз. Эзнә дурн.. Орнта? Ортн!..

—Уга, ханҗанав, эртхн хәрнәв, — гиһәд Хохал гекчкәд, пирст орад һарв.

* * *

Хаалһдан һурв хонсн, көшәд гөл болсн Хохал әрә гиҗ салгарн орҗ ирнә. Энднь бас төвкнүн бәәдл угаҗ. Дор-дорасн зәңг һарна гинә. Деернь дел, сүл урһад, немгдәд, җивртә мет нисәд йовад оддгчн. Үүмлдсн, шууглдсн, эк-толһа гих юмн уга болна.

Залус һарм деер Хохалыг үзчкәд, ниргәд, шуд аарглад авчкна.

—Яһва?

—Юн болва?

—Кел, кел!.. — гилдсн, теңкән уга.

—Манахс, невчкн зуур түрд гиҗәлт, — болҗ Хохал хөрҗәнә, — би Сергей Федоровичд одад, кергән келчкәд күрәд ирсв, тегәд күүндий... Келх юмн дала...

Хохалыг орҗ аашхинь үзчкәд, залач үксн-хатснь босҗ ирснәс давуһар байрлад, күчр гииглг кевәр гүүҗ босад, тосҗана.

—Су, су, берк цуцрсн өңгтәч, — гиҗ цань уга цаһа сансн бәәдлтәһәр сахньҗана, болв кергән ахлулҗана, — нә, соңсҗанав, икин төв һазрас ирсн, келн бә...

—Эзн уга, Сергей Федорович, зарциннь келсәр болхла, «җирд одсн бәәдлтә».

—Җирд гисн?

—Би йовснаннь маңһдуртнь, үдин хөөн, теднәд күрүв. Эзн өмн асхнднь һарсн кевәрн ирҗ уга. Зарцдан йовҗанав гиҗ келҗ уга. Зуг «эн ю-күүг сәәнәр хәләҗә» гиҗ. Таниг йир күләвә гинә.

—Вай, вай, — залач толһаһан хойр һардад бәрәд, нәәхлнә, — нә, хаана ах зерг яһҗ? Ю келцхәнә?

—Хааг авч шивәд, йосинь кү татад, хольвлсн...

—Үнн болҗану тегәд? — Сергей Федорович хаана ик зург тал хәлән бәәҗ «бийтн урдк кевәрмб!» гиҗәх кевтәһәр кирсләд мөргнә.

—Балһснд келәд керг уга. Одак, нааран ирдг ротмистриг буута хойр көдлмшч бәрәд, тууҗ йовсн харһв.

—Цагдачиг?!

—Цагдачиг биш, нам Әәдрхнә гувриг авад дүрчкҗ...

—Вай, вай, яһна йир?

—Цаатн хаана сәәдмүд сууна гинәлм.

—Тегәд, Хохал Манжиевич, яһий?

—Яһий гихв танд, Сергей Федорович?..

—Эзн яһсн гиҗәнтә?

—Яах билә тер, дав деер далд йовхас биш, невчк үүмән тогтнхла, һарад ирх... Иим дала юман та ма хойрт хайшго... Үкв чигн хайшго!

—Вай, вай, яһна йир?

...Һарм талан Хохалыг ирхлә, залус сууһа. Энд-тендәс деернь немхәс биш, баһрҗ

уга.

—Нә, ямаран бәәцхәнтә, манахс? — гиҗ сурн йовҗ Хохал хоорнднь орад суув. — Көдлмш һарт бәргддгән уурсндан шаху эсий?

—Ямаран гихв, эврән медҗәхуговч, — Элдәшк мусхлҗана.

—Мел зәңгәр көл кеһәд, нирглдәд, эк толһа уга.

—Хүвсхүл болсиг, хан хоос дахад, йоснь хольврсиг соңссн болҗахуговт?

—Тегәд эрволюц гиснчн юн болҗана, Хохал? — гиһәд Говлын Харайк һанзан һарһҗана. — Учр-утхинь манд медгдмәр цәәлһич.

—Хүвсхүл гисн, Харайк, манаһар болхла, теңгст учрсн догшн урсхл мет шүрүтә, әмтнд хар мөрән үзүлдг хамгиг хамад, тууһад уга кех юмн.

—Хан хаагарн әрлҗ, гий. Әәдрхнәхн тегәд яһҗана? — гиҗ, ода күртл тагчг суусн Һәрән Нальҗ орлцҗана. — Йосн сольгдви?

Хохал, ирсн өдртән хәрү һарч эс чадхларн, хондг һазр уга болад, арһан бархларн Екатерина Романовна тал ирәд, сөөни дуусн күүндәд һарсан, түүнә келсн, цәәлһсн хамгиг сергәҗ, кесг кесгиг бийдән йилһҗ авсан санҗана. Тегәд үзсн-соңсснасн эклҗәнә:

—Әәдрхнә гувр инрл Соколовск болн йос толһалҗасн кесгнь бәргдҗ... Болв баячуд, хуучн йосна ямтнр, эсер, меньшевик болсн тоот негдәд, Цаг зуур күцәгч зөвлл бүрдәсн, түүгинь хазг инрл кадет Ляхов толһалҗ. Цаг зуур гувр болх даалһвр хазг инрл Бирюковд өггдҗ.

—Ода юн авцта сольвр болҗахмб тернь? — гиҗ Элдәшк алң болҗана. Нег инрлиг талдан инрләр сольхла, ашнь кү амрахий?

—Цаг зуур гиҗәнм, — болҗ Харайк орлцҗана.

—Кедү чигә зуурм, земдг болтха, кемр йосн инрлин һарт бәәхлә, тер иҗлән татл уга, мини, тадна сә хәәшголм, — гиҗ Нальҗ ашлвр кеһәд, Хохал тал колс гиһәд оркв,

—тиим эсий? Зуурм алсн моһа гиһич теднән. Чавчад, хойр әңглчксн бийнь сүүлнь тенд тоһшлад, толһань — энд... хар келнь бултг-бултг гиһәд, хорнь буслад, кениг, яһҗ зуудмб гиҗ шилвкдгнь тер.

—Кениг зуухар седх билә тер, маднас талдан? — гисн Харайк Нальҗ тал хәләнә.

—Хәрнь гиһич, инрл инрлән, байн байнан зуушголм!

—Керә керәннь нүд чоңкдм биш.

—Балһснд көдлмшч, салдс улсин төләлгч гешүдин Хүүв гиҗ бүрдәгдсн бәәнә. — Хохалд дәкн Екатерина Романовна бийнь, түүнә келснь сангдҗ, земгә төв кевәр тодлгдна: «Зуг тер Хүүвмүд түрүн ишкдләсн авн эсер, меньшевик җууксин үлмәд тусад, тер кишваснь баячудла, инрлмүдлә толһаһан негдүләд, цаг зуурин йос дөңнәд, түүнә зааврт багтснь йир һундлта. Тегәд Хүүвиг лавта көдлмшч, салдс, угатя улсин сә хәәх, үнн теднә йоснд тохрахин төлә, Хохал минь, ода чигн ноолдх кергтә, хара биш цусн асхрх зөвтә!»

—Маниг, хальмгудыг, яах бәәдлтә? — гиҗ Элдәшк соньмсҗана. — Юмн медгдни?

—Яах билә? Олна хормад багтад, иигәд йовснтн таднд дала эс гихнь, — болҗ Нальҗ хөкрлҗәнә. — Номһн темән ноолхд сән гидг.

—Уга, Нальҗ, эндүрҗәнәч, — Хохал үр талан хәләһәд, — мана ахлач инрл Криштафович ормдан, урдк кевәрн, күн түүг көндәҗ уга. Нам Цаг зуурин гуврин зөвлл түүндчн эркн даалһвр өгч: хальмг улсин элчнриг хураһад, чуулһ кетхә гиҗ, онц «хальмг засг» бүрдәтхә гиҗ. Икл хург хурах санатаҗн...

Нальҗ босад, көл-һаран тинилһсн болад, келнә:

—Терүндтн тегәд кен орх? Саак Бүүвин Туһлч, Мөңк-Увшин Очка эдн орхас биш, кен та, маниг тиигән шидрдүлдмб? Заһснд йовх бидн, нуувр уга, невчк арһта нертәнь, чидлтәнь-чимгтәнь эн болҗанавидн... Ард үлдсн улс, хотнахн, арһта болдгасн дегд хоосрсн, өвртә хамган уйдг, зелән өргчксн, эд-тавр гихиг үздгән уурсн, хавр-үвл угад хаһрха илг деерән наасн, хар цә хотта...

—Тернь тер, Нальҗ чик келҗәнә, болв... — Хохал цуг үүрмүдән эргүләд хәләҗ йовна, күн болһна зөөр — бичкн-бичкн хошнь кевтхиг үзҗәнә. — Талдан болтха гихин төлә, тер хамгиг ясрулхин төлә, бас чигн хамцҗ, ода чигн ноолдх кергтә. Зуг тус-тустан болҗ, күн болһн хар әмән үзҗ, һанцхн бийән ахлулҗ гихлә, юн чигн күцшгог медтн, тодлтн гихәр. Һаран өргәд, тавн хурһан сарсалһад, үзүлҗәнә: — Хәләлт, тавн хурһиг неҗәдәр, онц-онцднь хуһлхд дала чидл керг уга, амр юмн. Болв нудрмиг, тавн хурһн хамцад, негн болҗ атхгдад, батрҗ одхлань, хуһлх биш, негнегнәснь салһна гидг хара төр биш болхнь лавта. Тиим болсн учрар, «ода чигн ноолдан дала, хара биш цусан асхх кергтә.»

Залус тагчг суулдна. Күн болһна толһад, седклд үзсн-соңссн хамгнь семргдәд, Хохалын келсн үг болһн онц төөнрәд, эврә бәәдл-җирһл чигн төр болна, ард үлдсн өрк-бүлд санань зовад, бас хүүвд тохрҗ, санаһинь эзлсн бәәнә.

* * *

Хальмгудан сансарн залҗ, цогцнь амр, седклнь тавар, бийнь санамр суусн Криштафовичд болхла, генткн учрсн хүвсхүл гидг деернь теңгр цумрад, һазр көм тусснас дор болҗахнь лавта. Һазр тавглад ишкн гихлә — көләрн тулдг юмн уга: на чигн биш, ца чигн биш дүүҗлгдсн, эн йосар үүлән эдлҗәнә. Урдк диг-даран хәрү бүрдәд, цуг хамг эв-эвтән тустха гиҗ, үүнә эс зальврдг бурхн уга. «Хүвсхүл гисн юн билә? — болҗ дотран эн бүтнә. — Тууҗ невчк заңнҗахас биш. Яһҗ ирсн болна, тер кевәрн әрлх йовдл!»

Болв өдр ирвәс өмнк улм холҗад, шин бәәдл ширҗңнүләд йовна. Яахнь, ю кехнь медгдхш. Хальмгудыг залдг болвчн, харчудынь биш, нам арһта хамгинь, байн, нойинь сәәтр эс меддг бәәсндән ода ирҗ Криштафович һундлҗана. Тегәд яһсн сән болна гилчи? «Минь иим, цань уга нәрн цагла, бийән тонталһҗ, бардмнад керг уга,

— гиҗ эн дотран батлҗ ухална, — невчк тедүкн, сүүдр эргҗәх кергтә. Тиигхлә бийсиннь күн, нертә-төртә һарнь, тер хамгиг деерән авад, эвинь олад кех-күцәх, тиим залу кергтә. Зуг кень гихв? Санҗ Баяновас давхнь уга кевтә. Сурһульта, келтә-амта, тоомсрта. Чик! Мел үүнә һарар юуһинь чигн келһс. Эсклә намаг эднчн инрл Соколовскин ардас тәвхдән арашго!»

Минь тиигҗ аль чигн зөв авсн деерән, цуг хамгиг эврәннь һарар, медсәрн кеҗ, күцәҗәх күн болад, Санҗ Баянов чуулһн хурахд белдвр эклнә. Баяновин күслнь —

йосиг кевтнь һартан авх! Тиигхлә эн саамд Криштафовичин дөң-дамҗгар, үүнә даалһвр күцәҗәх нерәр, чуулһниг нурһлҗ өөрхн, эврәннь улс орлцулҗ күцәх саната. Терүгинь үзә, медә бәәсн бийнь Криштафович харшлҗахш, юңгад гихлә Баяновин улс гидгнь үүнә улс — зәәсң, нойн, нутга асрач хамг.

Зуг тедн дундас хойр кү Санҗ Баянов чуулһнд орулшго саната. Негнь — Данзн Тундутов нойн. Эн зөвәр харшлх күн, юңгад гихлә мел үүнә дүңгә «сиппә намд угань ил» гиҗ Баянов хордна. Тернь үнн. Корнет Тундутов, ода ротмистр, хаана дү, цагтан цуг орс цергә ах толһач Н. Н. Романовин адъютант йовсн, ташр нойн күн болсн төләдән, цаһан яста гиҗ тоолгддг... тиигхлә, хальмгуд түүг үзә, медә бәәҗ Баяновиг дахшгонь лавта.

Наадкнь — харсач Очра Номт. «Номт боллго одхн яһна, йосн нернь. Ноха бәәнм!

— гиҗ Санҗ Баянов аралдна. — Түүнәс бийәснь намд әәх юмн уга, невчкн кемлх яс хаяд өгчкхлә, зөв билә. Зуг эн кишва ноха Тундутовин эркн селвгч болдгнь әәмшгтә. Нойна түңг толһад оршго юм зааҗ өгхдән, түүг ииг, тииг гихдән арашго.

Криштафовичин көдлдг, чикәр келхнь, хальмгудыг эндәс залдг, закдг ик хорань саак кевәрн, герл һарад бәәнә. Инрлин хувцан бийнь эвкүләд, авдрин йоралд хаюлсн, дала ям-ачлвр хамган батлад, онц дүрсн, «цуг хальмгудын асрач», ода эңгин күүнә хувц өмссн болвчн, ик хардһр ширән ца, урдк кевәрн залрсн сууна. «Нә, Борис Эммануилович, — гиҗ бийән өөд нерәдсн, бийләһән күүрлҗәнә, — невчк диглхм болвзат, а? Яһвта? Юн болва?..

Хурһ дарҗана: негдвәр — көдлмшч, салдс улсин Хүүв гиһәд һардг болвчн, нурһлҗ эсер, меньшевик хамг түүнд орсн учрар, тернь ю чигн кеҗ чадҗахш. Ахрар келҗ, көдлмшчнрин һарнь ахрдҗана, йоснд күрч өгчәхш. Тер учрар цаг зуурихн земгә батрад, шуд эврәннь сансар, бийстән туста болдгар алькинь чигн күцәҗәнә — эннь хойрдвар. Һурвдвар — зәрмнь, Соколовск эдн, мел хоос дахсн, нерн-төр хамган цугинь геесн, бийснь түүрмд, би — урдк кевәрн.. Дөрвдвәр — иигәд, яһад болвчн, торлцх кергтә. Тиигхлә мини шиидвр чикдән шаху: Санҗ Баяновас нань талдан күн нанд түшг болҗ өгшго, чадш чигн уга. Эн — эгл хальмгин үрн, эврә келән, авгбәрцән, заң-бәәриг кевтнь меддг, ухата, ах сурһульта деерән, мектә... тер тускдан өмнәһәрн кү һарһшго. Тиигхлә, Борис Эммануилович, үүг итквчн, зуг хәләҗ итк. Эсклә энчн харсач болад нер һарчксн, тег дундан тоомсрнь әврә төләдән, кенә чигн толһад амрар суухдан арашго. Тундутов биш. Тер һарнь хоосн нерн: нойн деерән цергә хувц өмсәд цевкәрлдәд, өрчдән дала юм шаргулад, шавшулад, бараһарн әмт әәлһхәс биш, бодлһна шүүрлдәнд дала кергтә чидвр уга, күүнә ухаһар көл кедгнь лавта.

Болв, Борис Эммануилович, колониальн бодлһ гидг ямаран юминь, энүнә һол утхинь — «әңгләд, даҗр!» гидгинь альк чигн йосна кемд, нег үлү терүг һартан авсн күүнд, мел үлүдшго селминь мартх зөв угач. Тер учрар, арһта болҗ, эдниг хоорнднь цоклдулад, һал өгәд, түүмр тәвәд, шатаҗ өгхәс биш, унтраһад, хөрәд, зогсаһад керг уга юмн, Баяновнь ирхлә, келсинь соңсад, э-э гиһәд гекәд, Тундутовнь ирхлә, терүнднь бас маасхлзад, тос. Теднә үксн-тарснь чамд юн керг? Һарад, нег-негән идҗ йовг болхн. Хәрнь, хоорндан тар уга болх дутман, хотна нохас кевтә кемклдҗ, нег-

негән зууҗ, үмгҗ йовхла, эдниг эдлхд амр, залхд...

Генткн үүдн арһул секгдәд, Санҗ Баянов эрк алхад, орҗ йовна:

—Орҗ болхий? — гиҗәнә.

—Болхий гисн юн үгви? Орх кергтә, — болад Криштафович бийнь босад, хойр һаран өмнән деләд, тосҗана.

—Сән бәәнт, күндтә Борис Эммануилович.

—Бурхна хәәрлсәр, иигәд бәәнәвл... Та яһҗ йовҗ ирвтә? Келн бәәтн...

—Бий? — Санҗ Баянов маасхлзад, уралан сууҗ йовна. — Гем уга... Кергтә улсла харһад, келхән келәд, даалһхан даалһад ирсм тер. Нег үлү Тундутовнь чигн, Очировнь бас, чуулһна элчд шиидгдсн уга. Уга улсиг кен шииддмб?

—Тиим, тиим...

—Күцәгч зөвллтсин тускар бас көдлмш кевүв, — болҗ Санҗ Баянов хоолан ясҗана, — арһта болхла, нутга, әәмгин һардвриг үлдәх кергтә гиҗ, тана нерн деерәс, Борис Эммануилович, заавр өгүв.

—Миниһәр болхла, күндтә Санҗ, тиигхм биш билә.

—Эсклә сонҗ һарһад, эн-тер гих бәәдл һарлдад... Нернь сольгдхас биш, нидрнь үлдх зөвтә гиҗ, таниг келсәр заахла, нутга асрач уурад, күцәгч зөвллин ахлач болхм гихлә, зөв-зөв гилдәд, геклдәд бәәснь тер. Тегәд эргүләд авад хәләхлә, чуулһнд ирх улс темдгтә: нойн, зәәсң, байн — нег хаҗуһас, гелң-зурхач хамг, Балдна Чимд лам толһачта — талдан хаҗуһас; сурһульта-эрдмтә һарнь арһта-бәәхтәнь бас йовна.

—Сән, сән, — гиҗ Криштафович таасҗ маасхлзҗана.

—Әәрстә хармудас негн чигн уга! — Санҗ Баянов доран хүүхлзәд авб. — Болв, илднь келхлә, зөвәр муурулад бәәцхәвлә: «орулхм гилднә!». Хәрнь, арһта аавин көвүн болад теслцүв.

—Сән, сән, күндтә Санҗ. Ода невчк амрхм болхуговт?

—Борис Эммануилович, юн амрл бәәдв? Чуулһан кечкәд, тегәд амрна гихәс биш.

—Ханҗанав, танд, күндтә Санҗ, — Криштафович барун һаран зүркн деерән тәвәд, үнн седкләсн хансан медүлнә, — тиигхлә ма хойрт күцәх нег эркн керг бәәнә.

Баянов «тертн юн билә?» гисәр инрл тал чоңкиһәд хәләхәс биш, йир үг келҗәхш

—күләҗәхнь ил. Зуг Криштафович адһсн болхш, бас чигн күләлһх саната кевтә. Цаадкнь түүгинь медә бәәнә, тегәд тесҗ эс ядсар: — Соңсҗанав, тана зергәс, — гинә.

—Хальмг улсин Залвр «сулдан бәәх хальмгудт» нерәдҗ дуудвр һарһхар бәәнә, — Криштафович өмнән кевтсн цаасн тал хурһарн зааһад оркв.

—Учрнь юмб?

—Эгл хальмгуд мухлан үлмәһәс һарснас авн 25 җил болҗахас иштә эн болсн хүвсхүллә ирлцүлҗ, терүг угтхм гихәр.

—Тернь тер гий, болв йоста төрнь, учрнь юундви?

—Хм, йоста төрнь? — Криштафович мусхлзад, Баянов тал хәлән бәәҗ толһаһарн зәәлҗәнә, — Сурвр биш, йоста гемшәлт...

—Нанд, тана зергәс, тиим седкл уга билә...

Криштафович бас нег мусхлзад, «келҗә, келҗә, дотр ухаһичн би медә бәәнәв» гиҗ сансн бийнь, келнә:

—Дуудвр харчудыг Цаг зуурин засгд иткүлҗ, тедн терүг үнн седкләсн дөңнҗ, дахдг болдгар, терүнд сәәнәр церглтхә гисн ах төртә.

—Тегәд, тана зергәс, дахх гиҗәнтә?

—Би болхла, күндтә Санҗ, төрүц маһдлҗахшв, юңгад гихлә, Хальмг теегт хаана йосн эс өгсиг, өгхәр седвчн, чадшго хамгинь, эн йосн, цаг зуурихн өгн гиҗәнәлм.

—Келхд, ю?

—Ю гихәс, лу сарин хольврлт теднд күчтә урмд өгчәхнь алдг уга. Негдвәр, Криштафович хурһан дарҗана, — теегт эрдм-сурһулин делгрлт зөвәр үкс гиһәд, малхарин өслт ясрн гиҗә-нә. Эннь эркн үзмҗ. Хойрдхла, зарһ-зерг, залвр, һазрин туск төр, эрүл-менд харлһна халх дигтә-дарата болҗ, ясрулгдх зөвтә. Бас баһ йовдл биш, һурвдхла, көдлмшч хальмгудын, заһсчнр, малчнр уган бәәдл оңдарҗ, невчк гиигрх зөвтә. Ээ, бас нег эркн төр, сурһульмуд элвгәр секҗ, тенднь эврә кел дасхдг болх гисн...

—Тиигхлә, тана зергәс, цань уга гидг ик ниигмин хүврлт кегдн гиҗәх кевтәм, а? Зуг кезә тер хамг күцәгдхмб?

—Даруһас экләд бәәх... Зуг Петроградт Тогталһна хург болтл невчк күләх болҗанавидн: батлх кергтәлм. Дав деер, күндтә Санҗ, дәәһән диилвртә кевәр чиләхднь Әрәсәдән дөң-нөкд болтн гиҗ хальмгудыг дуудх кергтә. Эсклә...

—Тана зергәс, умшҗ болх эсий? — гиһәд Санҗ Баянов һаран суңһад, сурҗана. Криштафович өмнән кевтсн цаасиг авад өгв. Тернь авн, адһм угаһар, йир болһамҗлҗ, берк кевәр оньглҗ умшҗана. Криштафович адһаҗахш, чирәһәрнь «таасҗ эс таасҗахинь медс гисәр» аҗглад, чиләхинь күләһәд, «яһна, ю келнә?» гиһәд сууна.

Баянов умшчкв, болв цаасиг бас чигн шинҗлсн болҗаһад, инрл тал хәләһәд, келҗәнә:

—Күч-көлсч хармудын некврлә ирлцх, теднә сә хәәсн төрмүд бас хара биш йовх кевтәлм, тана зергәс?

—Ода яахм билә?!. Эсклә болшго, цагнь...

—Тундутов эдн таасхий, тегәд? — Баянов мусхлзн бирчиһәд одв.

—Терүгән иршго гиҗ эс келвт?

—Тер эс ирвчи, наадкснь... амрах гиһәдий? Түмнәхн, Буйнтахн, Оңкра Бегәл эдн... хурл-хувргин халх чигн таасх уга. Нам наадксасн эс давхнь. Хармудыг харңһу кевәр эс бәрхлә, теднд...

—Тана зөв, күндтә Санҗ. Болв сегәтнр маниг кевтән дахх эсий, а? Дәкәд, чуулһна өрәлнь гилтә манахс: урдк йосна ямтнр — нутга болн әәмгә асрачнр... Хәләһит, — гиһәд Криштафович һарһад, дала цаас үзүлҗәнә, — соңслт: «Моһа сарин 12-т болсн нутга элчнрин хург шин бәәдлиг байрта, сән кевәр тосва гиҗ, зәңглх би ик хөвтәв. Цуг күчн-чидлән дәәнә неквр теткхд зөрүлх болҗ шиидвидн. Көдлмш цань уга дигтә-дарата кегдҗәнә. Ик Цоохра ахлач Овечкин». Иим суңһуг Баһ Дөрвдә асрач Каллистовас, Яндһа Мацга Богдановас бас ирв.

—А наадкснь, тана зергәс?

—Наадкснь чигн маниг дахл уга бәәшголм!

—Тиим болтхал, — гиҗ Санҗ Баянов шуукрна, цааһан, дотран бийнь зальврҗана: «А хәәрхн, бурхн багшин гегән минь, хәләҗ-харҗ йовтн. Үүнә, эн орс-дерс болсна дөң-дамҗгар, тер ханшго чееҗтә Тундутов эдниг хоос дахулҗ, йосна захд бийим күргҗ, һартан авхиг өршәтн, хәәрхн. Эн инрл, йоснлаһан әдл, цаг зуур күн. Ода деерән иигҗ цорхаһад бәәхәс биш, невчк батрад авхларн, би суудгтнь һал өгәд көөхугов!»

—Та, күндтә Санҗ, таг болад, яһвта? — Криштафович «би, чамаг, аратыг, медә бәәнәв, болв бичә март чонла наачахан» гисәр маасхлзад, хойр нүднь идн гиһәд бәәнә.

«Ухалсим медҗәдг болхий? — гисн тоолвр Баяновин толһад ирвлзҗ төөнрәд, бийинь заратрулад, халу дөргсн чигн болна, даарулсн, чичрүлсн чигн болна, келәд керг уга. — Ю ухалвчн үүнә зөв, болв гөрдәд эс һарч болх били?»

—Нә, би йовнав, тана зергәс, нань келх юмн угавта?

—Ода юуһан келхв танд, күндтә Санҗ? Келсәртн болхла, кеснтн гем уга. Ма хойран зура негн. Кеерүләд келхлә, нег кермд чирүлсн хойр барж болад бәәввидн...

—Уга, тана зергәс, би тиим дүңцүлтлә зөвшәрх санан угав, ирлцҗәхш, — гиһәд Баянов босҗ йовна.

—Намий? — Криштафович дәкн маасхлзад нер уга, зуг саак, цань уга киитн мөсн хойр нүднднь гилвксн болад одв.

—Барҗ гидгтн, тана зергәс, залвр уга төләдән, альдаран керм чирнә, тиигән йовадл бәәдг. Бидн болхла, эврсән чирҗ, залҗ йовхмдн ил.

Криштафовичин нүднә меснь хәәлсн болад, хәләцнь җөөлрәд, инәднь чигн оңдарсн болад одна.

—Чик, күндтә Санҗ, чик! Хойр керм!..

—Зуг, тана зергәс, негнь ик, наадкнь бичкн... болв хоюрн җиндүрт йовхнь ил, — гиһәд Баянов күндлсәр гекәд, һархар йовна. Үүднд күрл уга, эн хәрү эргәд, дәкн инрлин өмн ирәд зогсв. Тернь «ода ю келхәр?» гисәр күләнә. — Миниһәр болхнь, тана зергәс, бас чигн барата нег төр күцәхнь, ма хойран үн улм өөдлх билә. Буру эс гихләтн, Петроград орхар. Цагин үүмә олзлад, хальмгудт онц таңһч оч сурхар: «Теегин хальмг улсин таңһч!».. Өгхлә йир сән. Мана күцәсн әвртә диилвр болҗ һарх. Эс өгвчн — мууһан күргшго. Чуулһн деер келхд зөргтә. Көөлдләвидн, зуг өгсн угалм гихлә, йосн үг эсий?

—Чик!.. — Криштафович өсрҗ босад, Баяновин барун һаринь атхна. — йовтн!.. Көөлдтн!..

* * *

Нарн сууһад, бүрүлин гегән тасрн гиҗ йовна. Залус көдлмшән төгскәһәд, хәрхәр бедрҗәцхәнә. Хохал адһҗ бәәхш: ю-кү кесн болад, кесг доран эргәд, тагчг. Тедүкн зогсҗасн Элдәшк тал Нальҗ өөрдҗ ирн, Хохалын йовсн үзг тал толһаһарн заңһад оркв. Цаадкнь «медҗәнәв» гисәр чирмчкәд:

—Хәрнь яһий, Нальҗ? — гиһәд шимлдҗәнә.

—Ю кехнь, яахнь медгдҗ өгхшлм, Элдәшк, — гиҗ Нальҗ саналдад, хуухан

мааҗна. — Үзәд бәәхнь, шуд зүркн урсад... Хәләһич, үндчн цогц нам үлдҗәхш: доран соргдад, хорһн шам кевтә хәәләд, чирәнь — көк үмсн...

Элдәшк Нальҗ хойр Хохалын өөр ирәд зогсв. Тернь эс үзсн болад, нег цаас хавтхасн һарһад, хәләһәд, шинҗләд бәәнә.

—Хәрхм болвза, Хохал? — гиҗ Элдәшк сурҗана. — Йовий...

—йовҗ йовтн, би ардастн ирнәв, — Хохал бас нег цаас хавтхасн һарһад, түрүңкләһән дүңцүлҗ бәәх өңгтә, хойраһинь хәләһәд, йосар. төр кеҗәнә.

—Нә, йовий, Хохал, — гиһәд Нальҗ эврәһән келҗ йовна, — муульта салга көдлмш чилдм биш...

—Терүг чиләнәв гисн күн бийнь чилх, — Элдәшк мусхлзад авба, — эндртән иигәд болҗана, маңһдуркинь — маңһдурк теңгр медҗәнә. Йовий, Хохал...

—Тадн йовҗ йовхнтн, би күцәд ирәд бәәхв.

Элдәшк ууртан бүтәд, хар күрңтәд, әрә тесҗәнә. Шуукрна чигн, саналдна чигн, заагарнь эмкәһән зууһад, яахан олҗ ядҗана. Келн гихлә — зовлң, үгмүд дегд өвдкүртә болн гиһәд, үүрән һундах санан уга. Келл уга бәәхлә — бас болшго. Өөрнь эркн үүрнь үрүдәд, йосар һашудҗана. Хохал болхла, эдн иигҗ зовҗана гиҗ, нанд харм төрҗәнә гиҗ медх биш, нам эдн тал хәләхш, келхд, күн бәәх, угаһинь керглхш. Шуд эврәннь зовлңган дотран таг оньслчксн кевтә, кенд чигн, ю чигн келхш, хувацхш. Зовлң мини, тадна төр уга гисәр, тедүкн бәәһәд, көндә йовхар седәд, бийнь күүнүр өөрдхш, өөрдсиг мел эс үзсн болад бәәнә. Тиигх дутмнь Элдәшкин хорнь буслна, амнаснь һацсн үг алдрн гиһәд одна. Нальҗ энүг хөрәд, «бичә, тотх невчк» гисәр дораһар чимкәд оркна.

—Нә, болҗана иигәд, хәрцхәй, — гиһәд Нальҗ Элдәшк Хохал хойрин хоорнднь орад сүүвдҗәнә, — йовий, хальмг цә чанҗ ууй.

—Үг гидг эн! — болҗ Элдәшк доран оңдарв, зуг Хохал тагчгар, һаран һарһад авчкв, невчк заагрх бәәдл һарч йовна. — Чи, Хохал, яһҗанчи? Яахар бәәнәчи?..

—Элдәшк невчк түрд гиҗә, — болад Нальҗ үүрән хөрҗәнә. — Хохал, чи күчр хаҗһр, күчр һундлта юм һарһҗанач. Яахар бәәнәчи, эн һарм деер хонхарий? Яһсндан? Кенә төлә?

—Намаг яһнав гиһәд ээрәд бәәнтә, а? Өртә юмс кевтә... йов гихлә. йовлдад одх!..

—Тиим боллго, бидн чамд нохас, җили гихичн күләҗәх... — Элдәшк һарарн саҗчкад, йовҗ йовна.

—Элдәшк, зогсҗа, — гиһәд Нальҗ хәәкрәд оркв, тернь таг зогсад одв. Нальҗ Хохалур улм өөрдәд, өмннь зогсад, мел хойр нүдинь хәләҗәһәд, келҗәнә. — Тер залусас ичҗәхшчи? — болад зөвәр уухнд һарч одсн улсин ардас зааҗана. — Тедн чамаг күн гиһәд, эврәннь үүрән эркн гиһәд, хамдан йовхар, арһта болхла, зовлңгичн хувалцхар, салврсн седкличн аадрулхар күләлдҗ-күләлдҗ, һәргтә биш, чамаг бийсәсн зулҗахиг үзә, медә бәәлднә, тегәд йовҗ одснь тер. Тиигҗ әмтнә мууд орҗ, таднар юуһан кехв, яахв гиҗ өөҗ, цаһан седклинь дамнна гидг, чамдан ухан болҗахас биш, маднд йир медгдҗәхш. Чиниһәр болхла, чи әмтнә зевүр-зовлң, түрү медх ухата, дөң-нөкд болх арһта болҗанач, бидн мел хоосн, керг уга улс...

—Кен тиигҗ келвә, бий?! — Хохал өрчән цокад, хойр үр талан шуд дәврхин

нааһар бәәнә.

—Келәд хәләдговч, — болҗ Элдәшк мусхлзҗана, — бидн чамд хәрүгинь земгә гидгәр...

—Тиим юмиг, Хохал минь, юуһинь келхв? Терчн эн бәәнәв гиһәд тонтаһад, ил үзгдәд бәәнә. Йир һундлта. Үзшго, соңсшго күүнәс болхларн, нег үлү өвдкүртә болдг бәәҗ. Ичкевт, ичкевт....

—Чини ичснчн, өөркдчн юмб? Һанз тәмк!.. — Элдәшк дәкәд йовхар седҗәнә. — Харңһурад хуурва, йовий...

—Нә, йовий, Хохал, йовн күүндий — гиһәд Нальҗ көндрәд һархла, Хохал ә- чимән угаһар дахад бәәв. Тегәд Элдәшк әрв уга өмннь, арднь Нальҗ Хохал хойр дахлдсн йовна. Хохал мел оңдарҗ одв: хаҗһран эн медҗәхнь ил, ичҗәхнь чигн лавта. Болв күцәһәд келәд хуурс гиҗ санад, Нальҗ цаарлҗана. — Чамаг әмтн юңгад соңсна? Яһад иткнә? Чамд әмтн юуһан эс келнә? Юуһарн эс хувалцна? Чи яһҗахмч?..

Генткн Дорҗ гүүһәд күрәд ирв, әмсхәд, һолан цокад, нер уга: — Тадниг некҗ ирүв. Әдә шулудтн гивә.

—Яһва? Юн болва? — гиҗ Элдәшк ормаҗана,

—Хар Яван гидг күн ирвә, хальмг келнь — усн...

—Кен?.. Кен гинчи?... — Хохал Дорҗ тал сарвлзад одв. Хар биш, Цоохр болвза?

—Өдә тиигҗ келвә: хальмг келтә Хар Яван гиҗ... — Дорҗ Хохал тал хәләһәд, «яһна?» гисәр немҗәнә. — Хаҗуднь баахн залу дахҗ, хальмг... түүрмәс ирҗ йовцхадгчн.

—Түүрмәс? — гиҗ Нальҗ алң болҗана,

Баракар орад ирхлә, цуһар ут ширә эргәд суулдчксн, ортг кевәрн хот ууҗана. Үүдн секгдәд одхла, нам кен орҗ аашхар төр кеҗ хәләсн чигн уга, Новиков босад, хооран алхад, ормасн һарв. Хохал үзн сарвлзад, хойр һаран өмнән телҗ, уралан ишкәд, Новиковиг шуд күзүдәд:

—Иван Михайлович, мини хәәртә багшм, — гиһәд, келәд-кевшәд бәәнә. Цаадкнь чигн Хохалас тату биш, зуг тагчгар би талан Хохалыг шахад, далынь цокад маасхлзад, нер уга. — Иван Михайлович, би таниг геечкәд, эс сурсн күн уга...

—Үүнәс сурх бәәсн, — гиһәд, Новиков нег күүнә ээминь цокҗана, һар нааран, Һәрә, таньлд...

Тернь босад, хәрү эргәд, һаран өгчәнә.

—Бадаша Һәрә. Таниг, Хохал, сәәтр эс үздг болвчн, йир сәәнәр таньнав. Иван Михайлович амнасн авл уга гишң келдм. Амха Отельдан хойр бас...

—Кен гинтә? — Әдә ширә һатц босҗана. — Манахс, соңсҗанта? Тедн бас таднла бәәви?

—Бәәх биш, ирвә, — гиҗ Новиков инәнә. — Йир күңкл өвгд... Соңсврта, келтә, тоолврта...

—А зөргтәнь? — Һәрә Новиков тал хәләһәд, «тиим эсий» гисәр бәәнә.

—Зөргинь меднәвидн, — болҗ Элдәшк келәд, ширән захд күрәд, сууҗ йовна. — Зөргтә болад, хойр өвгн хол Сивр орҗанм...

—Тегәд ирвә гинтә? Авчатн, өвгдәсн! — гиҗ Әдә бахтҗана, толһаһарн зәәләд,

шагшрад авна.

—Нә, Иван Михайлович, Һәрә, суутн ормдан, — болҗ Хохал келәд, хойраһинь көтлҗ йовна. — Дорҗ, халун цә ке... гиичл...

—Чи эврән ма хойрин хоорнд багтад су, — гиҗ Новиков Хохалд келҗәнә, — үг дала...

Цуһар эвән олад суулдм цацу, захас Элдәшк босҗана, — Манахс, невчк түрд гиҗәлт. — Бийнь тедүкн бәәсн орн талан одад, өкәһәд, дораснь модн яршг татад авч йовна. Хәләхнь, нег бөтк, нег ик утлар балык һарһҗана.

—Түүгинь үзчкәд, эндәс Әдә келҗәнә: — Элдәшк, мини орн дор нег шил бәәнә, бас авад ир...

Тегәд удсн уга, гиичнрин цаһан хаалһ йөрәһәд, алтн җола эргүлҗ ирсинь темдгләд, кесн керг, келсн үг хамг сән ашта болтха гилдәд, неҗәд бичкнәр бәрсн, уусндан чигн биш, иим сән, сергмҗтә бәәдлд харһсндан байрлҗ, халсн залус, келдг деерән һарчксн бәәнә. Болв гиичнриг ахлулхан мартҗахш.

Новиков Хохалын ээм деернь һаран тәвәд оркв.

—Чамд дала менд, һазр болһнас авч ирүв. Үр Николаг мартад уга эсвчи?

—Яһҗахмта, Иван Михайлович? Тиим күүг мартҗ болдви?— гиһәд Хохал өөлсн болҗана, — Яһва, бас ирви?

—Уга, түүгичн Сиврт үлдәвә. Тенд кех, күцәх эркн керг баһ бишчн... Намин даалһвр күцәҗ йовна.

—Әвртә күн! Хальмг болчкад хальмг! — гиҗ тагчг суусн Һәрә үгд орлцҗана. — Медрлнь!.. Келнь!.. Тоолврнь!..

—Яахм билә? — Новиков земгә чаңһрҗана. — һазадын ордудт күрәд, кесг кел меддгчн, Әрәсәг кевтнь гишң эргәд, намин даалһврар нуувчин көдлмш кеһәд... Нам Лениниг үзҗ-медҗ йовсн чигн бәәдлтә.

—Намий? — Нальҗ йосар өврҗәнә, — Түнүгән хальмг эс гинтә?

—Хальмг болхларн хальмг, — гиҗ Хохал гекҗәнә. — Үнд нег ирәд одсн бәәнм, тадн цуһар үзснтн лавта.

—«Кезә?.. Альд?.. Әрлһич йир!.. — гилдәд, энд-тендәс чаңһрлдҗ йовна. — Манар зооган кеҗ эс бәәни?»

—Амхан зарһ деер нег зүсвр күн мана заагас босҗ үг эс келли? Тертн тер... «Цагин эркәр күчтә бәәх улс бурута кергд, зөвтә болна гидг дегд әәмшгтә» гиҗ нег парнцс бичсиг үлгүрлҗ келснь чееҗәсм һархш, — гиҗ Хохал келнә.

—Бас нег мендинь балһснас авч ирүв, — Иван Михайлович Хохал тал хәләһәд, инәмсклҗәнә, — Екатерина Романовна чамд халун кевәрнь күргтхә гиҗ сурла.

—Тернь кен билә? — гиҗ эндәс Боова соньмсҗана.

—Чамд эрк биш медҗ авх кергтәй? — Элдәшк эргәд одв, ардан суусн Бооваг нүдәрн бәрҗ идн гиҗәнә. Тернь эндү һарһсан лавта медҗәнә, юңгад гихлә, бийднь невчк эвгәтсәр таг болҗ одв. Цуһар тагчг, кен чигн ду һарчахш.

—Акад юмб? Невчк эвгохн юмн болад одснь ил, зуг юнь сәәтр медгдҗәхш. Кень эднә гихв: Катянь? Хохалнь?.. Яһдг болвчн би эн эвго агчмиг «ондарулс» гиҗ санад, Һәрә келҗәнә:

—Ма хойриг балһсна баячуд көдлмшт авч өгл уга бәәхлә, Катя, Екатерина Романовна, нааран йовулснь тер. Хохал эвинь олх гилә. Тегәд бидн нааран ирвидн.

—Учр уга, көдлмш олдх, — гиҗ Хохал келҗәнә, — зуг ода йовад, амрх кергтә...

Тегәд Хохалын бичкн хорад, дораһур ор яссн, эн һурвн кевтнә.

—Нә, Хохал, чи ямаран бәәнчи? — болҗ Новиков соньмсҗана. — Мел манар төр кеһәд бәәхәс биш, эврәннь тускар ю чигн келхшч.

—Юуһан танд келхв, Иван Михайлович, — Хохал гүүнәр саналдна, — күн җилвтх юмн уга...

—Мууха тачалта үгмүдви энчн? Асхнас нааран чамаг аҗглад бәәхнь, йир зовлңд даргдсн болҗ медгднәч: хәләцчн серглң биш, бәәх бәәдлчн дегд...

Хохал ду һарчахш, тагчг кевтнә. Новиков адһаҗахш. Һәрә чигн эднә хоорнд орлцҗахш. «Келҗәг, күүндҗәг, — гиҗ санҗана, эс таньдг күн, шинкн харһҗах, яһҗ үг булалдад, хурдлад бәәхв. Өөрхн медлцәд, иҗлдхлә, учр оңдан».

—Гертм, Иван Михайлович, йир муухн... гергм хойрдгч көвүһән һарһн бийәрн, өңгрәд... Ода көгшн аакм, бичкн нилхтә һар деерән, мел йостаһар үүлән үзҗәнә. Ик көвүм һунта. Ээ, Иван Михайлович, үгин заагт мартҗ йовнав келхән, терүндән тана нер өгләв.

—Ай. Мини нер гинчи? — болад Новиков өндәһәд, хойр тохаһарн доран тулад, цань угаһар ормаҗана. — Үнәр келнчи?

—Би танд худл келшголм, Иван Михайлович. Тертн нам хойр дам нертә: ВаняМаца. Орсаһар — Ваня, хальмгаһар — Маца. Хойр багшиннь нер өгләв.

—Ханҗанав, Хохал, — Новиков харңһуд Хохалын һаринь олад, атхҗана, — үнн седкләсн ханҗанав...

—Ода нам яахнь медгдхш, чилшго зовлң болҗана, — гиҗ Хохал арһул шимлдҗәнә, — хәрәд экдән, көвүстән баран болн гихлә, тенд юуһан кехв? Юуһарн бәәхв?.. Хәрл уга бән гихлә, тедм харм болна. Чавас, аакм, яһсн тату хөвтә күн болхви? Бердән намас үлү болдм. Тернь чигн ээҗм гиһәд, күчр тевчдг билә. Ода хойр-хойр бичкнлә оралдна гидг, келхд нег үг болхас биш, дегд. Хадмудт чигн дөң болх арһта күн уга. Өвгн эмгн хойр... Мини хойриг үзчкәд, Булһашан келәд, уульлдад сууна.

—Көвүдән невчк акад, бооҗтлнь, аакдан һар-көл болхлачн, Хохал, — Новиков бас саналдҗана, — цань хәләхм бәәҗ, бән-сун бәәтл медгдх билә. Сорг чилх юмн үлдсн уга, хойр сар гий, чи, миниһәр болхнь, сурад хәрҗ үз. Түрхв-зудхв гиҗ бичә зов, бидн чамаг хайхн угавидн.

Һәрә хоолан ясад, серүн бәәхән медүлҗ йовна, тегәд аю дахлдулад, үгд орлцҗана:

—Бидн хойр көдлн гиҗәнәвидн, залус чигн бас уга гишго. Намд цуһар әврә гидгәр таасгдва. Нальҗ, Элдәшк, Боова эднләтн ямр чигн керг күцәҗ болхм. Залус болчкад залус!

Эн һурвн бас чигн күүрләд, цаадк-наадкинь зөвәр нәрдүләд, земгә кевәр шалһҗ шүүв. Тегәд Хохал салгас һарад хәрх болна. Ормдан эрк биш Новиковиг келәд орулх саната.

—Мини зөв-учрт залач багтх, — гиҗ Хохал ашлвр кенә, — келснәсм һаршго. Тер