— Асхн ора, әәмгин баһчуд хурсн, нәәрлҗ бәәх өңгтә. Дун-би соңсгдад, гармадомбр чигн авад һарч бәәнә. Генткн сәәхн чигн айста дун өргәд эклхлә, наадк көвүд, күүкд дахсн ца-цааһан күңкнәд:

Саарл, саарл мөрдиг Саңна, сүүлинь керчнәлә. Санан уга баһчудыг Салдс кеһәд авнала.

Баахн, баахн көвүдиг Балһс орулад көөнәлә. Байн, нойн, зәәсңгүд Балв тусх болтхала.

Хальмг теегәр баһчудыг Хәргүләд, көөһәд йовнала. Хәргүләд көөдг хаана йосн Хамх тусх болтхала!..

— гиһәд эргнә толһа, кецәр давшад, хотхр, һуурһл болһар дамҗад, асхна маңһарла авлцад, нисәд йовна.

Хойрдгч бөлг

Хохал асхн шидр һол орв. Селвх хувцан, бийән арчх кенчр авсн үрвәд йовна. «Мууха цуцрсм энви? — гиҗ ухалад, нам алң болна. — Өмнкәсн ик көдлмш кесн чигн угав. Халун бас шатасн уга. Көлсн асхрад, чинәм алдрсн болад, акад юмб, яһҗахмб? Невчк өөмәд, көлс-мөлсән уһаһад, сергҗ авчкад, залус тал одх. Һәрән Нальҗ хәрҗ ирсн, гертксән чигн сурх кергтә, зәңг-зә ямр болна бас? Дәкәд нег ик төр — теднә цә йир таасгдна: агта, давста, шуд балһҗ гилә, улан хоолар удридләд, гес халу дөргәд, көлин үзүрт күрәд, ирвлзүләд йовад одна. Үстә, тоста болхла, ямр әвртә болх бәәсн? Бичкн хашч Дорҗ тиигҗ чанна. Ээ, чи эврән чигн бас тату хашч биш биләчл...» Һолын көвәд ирәд, хувцан тәәлн бийәрн уснд гүүһәд орхла, киитн усн халун махмудынь ирвлзүләд, энд-тендәснь миңһәд зүн шаагдсн мет, чис-чис гиһәд, һал ассн болад йовна. Удсн уга, усн махмуд хойрин киитн, халунь авлцсн кевтә, нам гиһәд одак дала зүн әрлсн — басл айта.

Хохал дольга өрәд, хойр һарарн селн җалдад, усчҗ йовна. Көлврәд, нурһн деерән кевтсн, хойр һаран хойр талан делчксн, усн деер кевтнә, амрчана, дольгана дурар бичкн шивк мет, туугдад йовна... «Юн чигн юмн эн болҗана, сөрлт эс өгхлә, тас тескәҗәхш». Тегәд, Хохал урдк кевәрн, хол-хол дайлад, җалдн йовҗ, заагарнь булхад, дәкн усчад, һарад күрәд ирв. Махмудан сән гидгәр, шүрүтә кевәр арчад, хувцан өмсәд, үсән самлад. «Фуф, нег зун пуд деерәсн авч хайсн мет гиигрв», — гиҗ

йовхар седҗәхнь генткн Даша күрәд ирв.

—Хохал, менд!.. Усн ямаран?

—Усн әвртә...

—Би чамаг йөрәҗәнәв, Хохал...

—Юн болва?

—Гер авсндчн, сәәхн күүкн гинә, төвшүн... — Даша доран элс эрәләд бәәнә. — Хөвтә юмн бәәҗ... Булһаший нернь?

—Булһаш... Чи альдас медвчи?

—Келнә...

«Чамд, Хохал, эн сәәхн орс күүкн, нернь — Даша, дуран өгч, гиҗ Элдәшк келснь сангдна. — Таньлдул гиһәд, ээрәд бәәхләнь, болшго болад, күүктә гиләв... Йир һольшг, әвртә болһамҗта, сәәхн седклтә. Энүгичн би өмнәһә медҗ йовлав. Мана эцкнр өөрхн үүрлдм, гертнь кесг одлав. Нам худнр болх болад, ма хойриг наадлдг билә. Ода яахв, зүркн гидгчн заксар болхш гидг үнн кевтә, чавас, чамд седклән өгчкҗ».

—Даша, йөрәлдчн ханҗанав.

—Учр уга, Хохал.

—Даша, бичә өөл, нег юм келхәр.

—Кел, Хохал... — Күүкн толһаһан өргнә, эн хойрин хәләц харһад одна.

—Чамд нег көвүн йир дурта.

—Меднәв, зуг би түүндчн күчр юм үзүлүв, тәвҗ өгх гиҗ санхшв... Чини өмн хоорндан гем уга биләвидн, зуг чамаг үзн, би адрад... Бийинь хордахар седәд, ташр түүг таньлдул гиҗ гүүһәд... Талдан күн нам дәкҗ хәләшго.

—Уга, Элдәшкчн ухата, бод гисн, бийиннь үниг меддг, күүкдт һолгдх көвүн биш, намас сәәхн...

—Би түүгичн, Хохал, һолсн угав, илднь келхлә. Терчн нанд ам аңһаҗ нег үг келсн уга билә, зуг нааһар наадсн, инәлдсн болхас биш.

—Нә, тегәд зөв гихләчн, Даша, минь ода одад, үгдән орулнав, — гиҗ Хохал чаңһрҗана, — үүрм үгәсм һарх уга. Зуг чи зөв гилч.

—Хохал, би...

—Тиим болхла, бос, йовхм, — Хохал босад Дашад һаран өгнә, тернь алң болсар ормаһад, татад босна. — Зуг нег сурҗахм: бичә аальл, нәй?..

Тер хоорнд харңһурҗ одв. Ю-бис келәд, күүндә йовҗ эдн дарунь хальмг заһсчнр бәәсн баракур күрч ирв. «Тотхҗа» гисәр һаринь атхад, докъя өгчкәд, Хохал сиинцәр орсн болла, үүдн секгдәд, шамин герл гилвкм цацу:

—Элдәшкә, һарад ирич, — гиснь соңсгдад одв.

—Юн болва? Яһва? — гиһәд чочсн өңгтә Элдәшк һарч аашна.

—Әәх юмн уга, күүндх үг бәәнә.

—Мууха бачм юмб энчн?

—Бачм гисн үг бәәдви? — Хохал Элдәшкин һараснь авад, көтләд гишң, барак эргәд оркв.

—Даша?! — Элдәшк йосар өврәд, ормаҗана.

—Нә, болҗана һәрглснтн, — гиҗ Хохал чаңһрад, хойраһинь татад, нег-негн талнь өөрдүлҗәнә, — дурнасн альдаран, яһад зулхар седнәт? Чи, Элдәшк, дуран дотран хадһлад, нууһад йовад йовхлачн, кен түүгичн меддмб? Күүкн эврән үг орулхиг күләһәд бәәнчи? Чи чигн Даша бас аальлад... Күн ам аңһаҗ, келҗ ядад йовхла, улм хордаһад, таньлдул гиһәд ээрәд... Ахрар келҗ эн: йовтн хойрулн цааран, сән гидгәр күүндтн, батлтн дуран. Эс келвә гивзәт хойрулн, бичә һәрглтн. Кен негән бичә генүлтн, наадсн болхгов иигәд... Нә, би залус тал одад, гериннь менд меднәв.

Орад ирхлә, залус хотан ууһад, Дорҗ ааһ-саван хурачксн, цуһар чигн эвән олчксн, орм-ормарн суулдна. Хәрҗ ирсн Нальҗиг экләд келхинь күләлдсн бәәхнь ил.

—Менд бәәнт, — гиһәд, Хохал ут ширәд күрәд сууҗана.

—Чи мууха акадлад ирвчи, Хохал? — гиҗ Бата келәд, һазаран һарв. — Генткн Элдәшкиг дуудҗ авч һарад, уга кечкәд... Өдрин тес хамдан көдлсн бийнь манла мендләд...

—Би таднла биш, Нальҗла мендлүв, — Хохал, эс таассар, — герүр орҗ ирсн күүнд ааһин ам зуулһдг эс били?..

—Цә уунта? — Дорҗ гүүҗ босад, ааһ авч йовна. — Боорцг бәәнә, хотнас авч ирсн...

—Хальмг гидг эн! — Хохал Доржин толһа иләд, өкәрлнә. — Иим дала модьрун улс дотр дарлһ өгл уга, авган алдл уга бәәнә гидг, чи арһта аавин үрн болҗанач!

Дорҗд Хохалын келсн йир таасгдҗах өңгтә, доһчхин нааһар бәәнә. Цә кеһәд, авдр уудлад, боорцг авад аашна.

—Йир әмтәхн, — гиҗ көвүн магтад, нег боорцгиг үнрчлҗ үзнә, — герин үнр һарна... Мел мана аакин кедглә әдл...

—Учр уга, Дорҗ, намрлад, цуһарн хәрәд бәәхгов, — гиҗ Хохал көвүг аадрулна,

—тиигтл чи дала мөңг болһад, аакдан авад ирхч... Аакчн һуйр, тос авад, боорцг, целвг кеһәд...

Дорҗд тер үгмүд йир седклләнь ирлцҗәх бәәдлтә, марзаһад, маасхлзад, нер уга. Хохал чигн цәәһинь ун бәәҗ, магтад бәәнә: — Би эврән хашч йовлав, болв иим цә, амтта, агта, тааста йир болҗ өгдм биш. Нальҗ, келн бәәхнтә, герткс яһҗана?

—Герткс яахв, көөркс, бәәлднәл тиигәд... Белгичн Булһаш бийнь ирҗ авла. Мана Янкуран тааврар болхла, олзта болхдан шаху... Дәкәд ааклачн бас харһув... Сән бәәцхәнә.

—Хотн, хоша ямаран?

—Ямаран гихв чамд, эврән медҗәхуговч. Зәрмнь, Очка эдн, арһтань өлкәдлдәд, наадкснь бүсән татсн, залу улснь уга, нусн-нульмснь келәд керг уга. Көвүд, залус авлһн деер бәәрн сәәчүд йир шамдһалҗ. Дойда-Баһуда әәмгин ахлач Дензнә Бавгш күчр кевәр шунсн төләдән медәл зүүҗ. Күүкд, берәд дегд хордхларн ду һарһҗ. Әкүм, Дорҗ, тер гарма авад өгич.

Дорҗ Әдән гармаг авч ирәд, Нальҗд бәрүлв. Тернь невчк гагу гилһсн болҗаһад, зүсвр айс орулад, бәәв. Тегәд, келн дуулснь:

Хаҗу талан зүүсн

Хала мөнгн медәллә, Харчудыһан хулдад авсн Хала мөнгн медәллә.

Харчудыһан хулдсн Дензнә Бавгшла Халунла гемәрлә үкх-лә болтха!

Олна мөңгәр авснла Орс хар махлаһан Орх, һарх хоорндан Ора деерән цохдна,

Оларн цуһарла ирхньлә, ирхньлә, Оошгла, зуркичн амарчн авхньла!

Күзүндән өлгн зүүсн Күрл мөңгн медәллә. Көвүдигән хулдад авсн Күрл мөңгн медәллә.

Көвүдигән хулдсн Дензнә Бавгшла Күндлә гемәрлә үкх-лә болтха!

—Дәрк, дәрк, мууха үүсрт уга үгмүдви? — гиҗ залус шуукрҗана.

—Түүнә кеснь, үзүлснь үүсрт уга болхла яһначи? — болад, Һәрән Нальҗ гармаг ормднь күргәд оркв.

—Эн дуунтн, манахс, мел һанцхн Бавгшин чигн тускар биш, гиҗ Хохал келҗәнә,

—түүгәр нөкд кедг, тиим һаринь таасдг хамгиг цугинь, уңгта-дәңтәһинь харана гидг тер. Кенинь шишлң эс келвчн, теднә неринь, яминь эс заавчн, минь тиим, һә болмрмуд гиҗ күчр илдкнә. Тегәд чигн дууна үгмүд шөвгләд, шааһад бәәхнь ил. «Кенә медаль? Кен, яһад һарһсмб? Кенд, яһснднь өгдви?» гисн сурврмуд доңһдад, мөшкәд кевтнә. Одак «Саарл, саарл мөрднь» гидг дун үүнәс чигн даву:

Хальмг теегәр баһчудыг Хәргүләд көөһәд йовнала. Хәргүләд, көөдг хаана йосн Хамх тусх болтхала!..

— гиһәд, ухан-седклән кевтнь, илднь шавхад, хуурч. Нуух чигн, далдлх чигн санан уга. Йоснд күрхлә, эн дууг дуулсн күүг хара тәвшго, кен ду һарһсинь медхлә нам яахинь медҗ болшго.

—Хордсн темән довтлдг гиҗ кезәнә келчксн үг. Күүкд улс дегд хордхларн, арһан бархларн, яахв гихләрн, ду һарһна гидг эн, — болҗ Нальҗ келҗәнә, — тиигл уга, өшрл уга бәәшго. Бидн өдмгән идәд, заһсан чанад, эркн байнаһар бәәхлә, цаатн юн болҗахинь тадн медҗәнтә? Иддг, уудг уга, авч ирх гиҗ нәәлдгнь бас уга, авад йовҗ одсн... Хотнахн йир түрҗәнә, күчр...

Үүдн секгдәд, Элдәшк орад ирв. Хохал үүрән үзн, юн болсинь, яһсинь медәд, дотран байрлад одв. Элдәшкин хойр нүднәснь байр асхрн гиһәд, чирәнь герлтәд, марзаһад, маасхлзад, келәд керг уга. Зуг Бата энүг зөвәр хәләҗәһәд, келнә:

—Чи. Элдәшк, ядхдан зууна цаас олсн бәәдлтәч, яһвчи?

—Зууна гини? — болҗ цаадкнь инәнә. — Миңһн, сай!..

—Хәрнь, ноһана шим зуучксн туһл кевтә, тогльх бәәдл һарад, дотркчн буслад бәәх өңгтә.

—Ээ, — гиҗ Элдәшк толһаһан цокна, — орсмуд тал одлав, теднә келс, күүндс соңса бәәҗ кесг болчкув. Эзн бийнь маңһдур ирхмҗ. Келцхәнә, хальмгудыг болн хасгудыг әәлһҗ авхар бәәдгчн. Тедниг би наадад дәәнәс хулдҗ авсн биш гидгчн.

—Үүнәс давуһар яһҗ әәлһхмб? — гиҗ Нальҗ келҗәнә. — Яахмб?

—Әәһә, әәһә бәәҗ, әәдг нам үлдсн угал эннь, — болҗ Бата деернь немҗ йовна.

—Мел үнн, әәдг чиллә. — Хохал ширә һатцас босад, Боован орна захд ирәд суув,

—төрүц әәхм биш, манахс. Яахм билә тер, чавкадҗ, чавкадҗ, меклә кевтә, чальчагтан бәәх...

—Дәәнд йовтха гих соңсхвр уга, азд улс энд кергә гих, а? — Әдә тендәс орлцҗана.

—Тиигҗ келхләнь, манахс, бичә әәтн, — гиҗ Хохал зааҗ өгчәнә, — иигҗ даҗрулҗасн орхнь, дәәнд йовад меднәвидн гитн. Зуг үгдән бат болтн. Негнтн уга гихлә, негнтн нә гидм болвзат. Эврәһәрн шааһад унад бәәтн. Арһан бархларн эврән сурад гүүх, хәләҗәлт. Нег тиигҗ диилҗ эс авхла, цааранднь амрашго.

—Мел цуһар уга гихлә, нә гих күн һарх гиҗ би йир санҗахшв, — Элдәшк босад, цугинь эргүләд хәләҗәнә, — кемр тиим нег өздң һархла, манд бичә өөлтхә. Эзтәһинь хамднь экинь... эргүлхмн!

—Юн дала юм келәд бәәнәч? Кениг харлҗанач? — Бата босҗ йовна. — Бидн тиигтлән шинкән эндр харһсн биш. Үгцҗ авхла, болснь тер!

—Залу күн зөрсн талан, зандн модн нәәхлсн талан гиҗ, кезәнә келчксн үг биший,

—Элдәшк дәкн батлҗ йовна, — хооран цухрлт уга...

—Нә, хәрлхтә, кесг болчкув, — гиһәд, Хохал босв, — сәәхн зүүд бәрҗ хонтн... — Залус кергиг чик медснднь байрта, дотркнь дуулхин нааһар дүрклсн өңгтә, һарад йовад одв.

* * *

Генткн. Һал мергн үдлә, дала шатчах көдлмш дотр, залач бийнь, арднь сүл болҗ дахлдсн наадк ахлач гих саната хамгнь арзалдад, зүн һарм тал аашна. Таачксар заһс тәвҗәсн Элдәшк Әдә хойр зогсад, хәләҗәнә.

—Дәрк, мууха нүдән һартл эднчн кеерсмб? — гиҗ Элдәшк өргәрн заңһҗана, — Залачиг күн нам таньшго...

—Бичә кел, минь эн һаң дотр мууха «һурвн мөр татулҗ», кеерч йовхмб?

—Тройк өмсснь һәәһәлә, деерк тиирцг һартк тайг хойрнь, дәрк, яһҗахмб?

—Хавалыг хәләхнчи... Һоснь гилв-далв гиһәд нам чирәһәснь давт өңгтә...

Эдниг аашхинь үзчкәд, Хохал тосад, залачла һар авад мендлв. Дарунь наадкстнь «мендвт» гисәр, гекв.

Залач, хәләхнь, гүңгр-гүңгр гиһәд үг келәд, энд-тендән зааһад бәәнә. Хохал чигн мел гекәд, зөвшәрҗәхнь ил.

—Мана күүг керлдҗәх бәәдлтә, — гиҗ Элдәшк бодҗана.

—Иигәд, хәргәд ирдгәрн, дими йовдл биш, — Әдә хоолан ясад, невчк нурһан тинилһҗәнә, — йир яһдг болвчн, юн болдг болвчн, мана күүг идүлҗ болшго.

—Чимгн кевтә, хоолднь теегләд бәәхгов!..

—Наадксинь хәләһич, бас хара биш, одад-одад, залачин чикнд шимлдәд зааҗ өглдәд...

Удсн уга, Хохал хойр-һурвн залус дахулад, энд-тенд арчулад, цеврдхәд, дигдаралҗ йовна. Заагарнь Элдәшк эдн тал өөрдҗ ирн арһул шимлдҗәнә.

—Цаатн эзн аашдгчн...

—Әә, бидн энд чамаг керлдҗәнә гиһәд урсад... — Элдәшк өөрдәд, хоолдан шахҗ йовна. — Әәлән һарһхар седләвидн...

—Хәрнь, Хавал дегд кеерчлә, — гиҗ Әдә мусхлзҗана, — күн керг кех болхнь, гер авч өгхмн бәәҗ.

—Сергей Федорович, хәләлт, аашна! — гиһәд Хавалын дун җиңнәд одв. — Шуд удридләд йовна!

—Мөн, аашна, — залач бийән ясад, невчк мегдәсн болад, бас нег энд-тендәһәр нүдәрн гүүдглүләд авб. «Цевр-цер, дигтә-дарата. Көдлмш чигн му биш. Болв эзн нег чимк хаҗһр үзхләрн... — гиҗ санчкад, дотрнь киит дүрәд одна. — Һалзурад, һарһад цугитн көөнәв гиһәд, амнаснь көөсн цахрад, шилвкәд оркрҗах буур мет көләрн һазр девсәд, гүүх биший» гихнь, зүркнь бульглад, кинь амарнь һарн гиһәд бәәнә.

Тер хоорнд цаһан моторк хурдлҗ, ирәд, зүн һармд шахлдад зогсм цацу, луг-луг гиҗәснь уурад, тагчград одв. Цааһас, кают дотрас, эзн һарч ирв. Ахр ханцта цаһан киилгтә, цаһан шалврта, цаһан картузта болчкад, цаһан башмгта...

—Мууха нүдн өвдм цаһан юмби? — гиҗ Хохал ухалад, тосҗах ахлдгуд дунд, зах авад зогссн бәәнә. — Залач мел цәәҗ одв, ухан-сегән уга гим...»

Эзн бууҗ ирәд: — Менд бәәнт! — болҗана. Цуһар чигн өкәлдәд, мөргхин нааһар геклдҗәнә.

—Сән йовҗ ирвт, тана зергәс? — гиҗ залач өөрдв.

—Гем уга, сән... теңгс төвшүн... — Эзн энд-тендән хулмлзад, таасҗана:

—Һарм деертн йир цевр, дигтә...

—Тана зергәс, энтн мана шин көдләчин ач, — гиһәд залач Хохал тал заана, — ах салч Хохал Манжиевич Җалыков. Энүг ирснәс нааран көдлмш йир ясрв.

—Наарлч, салч... — эзн хурһарн дуудҗана. Хохал өмннь ирәд зогсн, соңсҗанав гисәр гекәд, келхинь күләнә.

—Хойр һармд хойраднь иим, — залач эзнд таасгдтха гиһәд, басл чирмәҗәнә, — көдлмш болхла, шуд буслад бәәнә. Салч Җалыков көдлмшчнр дунд йир тоомсрта...

—Сән, дегд сән, нам соньн, Сергей Федоровичт иигҗ таасгдна гидг, соңсҗасм эн, — эзн тачкнҗ инәнә.

—Тана зергәс, ил юмиг илднь келҗәнәв, — болад залач хойр һарарн хойр талан деләд оркв, — хәләтн...

—Сән, эврән үзҗәнәв, — эзн Хохал тал ишкдл кеһәд, ээминь цокҗана, — арһта залу гидг эн!.. Үнинь келҗ, Сергей Федорович, көдлмш кеҗәхнь минь эн һанцарн кевтә: көдлмшин хувцта, көдлмшч бәәдлтә. А өөрксчн, тиирцг өмслдәд, кеерлдәд, нам тайг бәрлдәд, балһсна паркд йовх зергүд кевтә...

Цуһар чигн, залач бас, шуд деернь халун, буслһсн ус асхсн мет болад, улалдад, көлсн сар-сар гилдәд, күч өгчәхмн уга. Хавал, Хитриков ахтань шуд ээмнь хурагдад, доран агчҗ одцхасн, яахан олҗ ядҗана.

—Тана зергәс, бичә му сантн, — гиҗ залач сана авч келҗ йовна, — керг мана му биш, олз-ору сән... Тана ирлһн манд йоста байр. Тер учрар бидн таниг байринәр тосхар...

—Учр уга, бичә өөлтн, Сергей Федорович, үг деерәс авн келгдҗ одв, — гиһәд эзн залачиг сүүвдәд, тедүкн һарч йовна, шимлдәд сурна: — Хармуд яһҗ көдлнә?

—Хальмгудыг, хасгудыг келнтә?

—Ээ.

—Гем уга, тана зергәс.

—Улм сәәнәр, үктлән, тасртлан көдлх зөвтә эдн... Ода йовад, салг эргхм, тегәд, цуг хармудыг цуглул, келх үг бәәнә...

Хальмгуд, хасгуд, һурвн зу шаху улс хурсн, усна көвәд, сәәхн көк ноһан деер суулдсн бәәнә: тәмкән татлдад, ю-кү келлдәд, нам наадн-ннәдн чигн соңсгдна.

—Эзн маниг хәәрлхәр бәәдгчн, — гиҗ негнь келнә, — баһар көдләд, икәр мөңг болһдгар кехмҗ.

—Ээ, хавтхан уудулҗа...

—Яһна? — болҗ нег баахн хасг көвүн — Сабит орлцҗана, — Эднтн цуг көдлмшпг йир таасҗ, тиигхлә юн бәәнә түүнд...

—Чавас, — гиһәд, Элдәшк үүнә картузинь дарад орксн, чикнднь күрнә, — генн гидг...

—Аашцхана, аман таттн, — гиҗ Хавал хөрҗәнә, — болхугов шоглсн...

—Әлд кен шоглсиг келнә? — Һәрән Нальҗ хойр талан хултхлзад, зәмлҗ йовна.

—Хавал бийнь хавтаҗ оч доран, хаһрад дала юмн болвза?

Цуһар нир-нир гилдәд одна. Зәрмнь, баһчуд авцтань, нам зогсшгон нааһар бәәнә. Эзн сөөвңгүдтәһән ирәд зогсчксн, төвкнхинь күләҗәнә. Тегәд невчк номһрсн болхлань уралан һарад, улм өөрдәд:

— Түрд гиҗәлт, залус! — гиһәд һаран өргәд оркв. — Инәдн, шууган, наадн, шог гидгтн сән юмн. Болв цаг дегд чинвртә. Цаатн дән һалвлад, бәрлдәнд Әрәсән арһта гисн көвүднь цусан асхад, әмнәсн хаһцад, һару йир ик чигн. Орн-нутг, амрарнь келхлә, тадн, бидн, цергән хувцлх, хотлх, зер-зевәр дуту угаһар теткх зөвтә болҗанавидн. Тиигхлә тана бәрсн заһсн, давслҗ, хатаҗ белдснь нег үлү — икл кергтә, икл чинртә. Тегәд чигн бидн — заһсна халхин эздүд негдәд сурснд йоснахн

уга гисн уга. Нәәмн миңһн заһсчнриг цергт йовхаснь сулдхад, икәр, элвгәр заһс бәртхә гиҗ үлдәсн учрар тадн ода үнд таварн суух болҗанат. Үнинь келхлә, бидн тадниг йоснас хулдҗ авсмдн ил. Би хүвдән кедү мөңг шаңд орулҗ өгсиг, тадн, медҗәнтә? Зуг түрүн тәвцм тавн миңһ күрлә! Тер учрар мини ода келхәр бәәхм эн. Көдлмшитн, эргәд йовад хәләсн, гем уга. Болв баһ. Бас чигн көдлмшиг чаңһах кергтә. Бас чигн шунх, шамдһалх кергтә. Эсклә... Ай, юуһинь мел уңглад суухв, тадн медҗл бәәхговт эврсән.

—Болвчн келчктн, эзн! — гиһәд олн дотрас хәәкрәд негнь оркв. — Бүтүһәр юуһинь күүндхв!..

—Келхм эн: би тадниг мөңгәрн хулдҗ авлав. Тер һаруһан хәрү авсн деерән невчкн олз бас үзх санатав. Тегәд көдлмшән чаңһатн гихәр. Мини иим некврлә зөвшәршго хамгнь бийнь медҗәнә: дәәнд кемр однав, сумнла көөлдҗ нааднав гихлә — дурнь!..

Тал дундас Элдәшк босад, әмтнә заагар уралан һарч йовна.

—Чи яахар? — гиҗ эзн тосҗ сурҗана.

—Танд өөрдхәр, юуһинь холас хәәкрәд бәәхв, — болад, Элдәшк ирәд, эзнә өмн зогсв. — Бидн, эзн, басл чигн шунҗ, хойр нарта көдлнәвидн. Өрүнд нарнла урлдҗ босад, асхнд нар суулһчкад ирнәвидн. Кемр тиим көдлмш баһдҗадм болхла, би нам цергт йовнав гихәр. Үкдг болвчн, амр йовад үксн деер!..

—Бас кен тиигҗ санҗана? эзн келҗ тусчкад, ухална: «Уга, худл, үкхдән кен дурта болх билә? Олн дотр иим негн, хойр йовхас биш, цуһар әмән хурлд бәрхәр седнә гидг альд?»

Генткн хальмг хасг уга дегц бослдад одсиг үзн нүднь харңһурсн болад одв. «Яһсн сән болна гихв? Яахв? Уга, наадлҗанав гиҗ болшго. Акадлдган хайтн, суутн гиҗ бас болшго. Эвдрлдҗ эднәс юм авч болшгонь ил. Эвәр!.. Зуг эвәр!..» — гиҗ толһа дотрнь луг-луг гинә.

Залус босчксн, нигт хан-хулсн кевтә, һоорч одсн, шуд яралдад бәәнә. Үг күн келҗәхш, сууҗ чигн бәәхш. Хан-хулсн кевтә, хустг күргхинь гетҗәхнь лавта, шатҗ гихлә, унтрана гидг берк. Эн тоотыг үзҗ, медҗ бәәх Хохалын дотрнь дуулсн болад бәәнә. «Эдниг, әәрстә хармудыг, би ода чигн сәәтр меддг уга бәәҗв, — гиҗ энүнә толһаднь торлзна. — Минь иим ил, мел негн мет гиҗ, һә болтха, сандг уга. Цаарлхнь му болх угай? Эзн һацхла, ю кехинь меддг арһ уга. Иигәд чидлән медүләд, ни-негән үзүләд, әәлһәд авсарн олз кеһәд, зогсхм болвза?»

Тегәд Хохал эзн тал өөрдәд:

—Тана зергәс, буру эс гихләтн, би хойр амн үг келхәр.

—Келтн, келтн, — гиҗ залач сана авч йовна, — келг...

—Залус, би тадниг цуһараһитн нам таньхшв, — гиһәд, Хохал зөрц холас эклҗәнә,

—болв цуг көдлмшәртн авад хәләхлә, кесн, күцәсәртн болхла, гем уга. Түүг нам эзн чигн темдглв: көдлмштн сән, болв бас чигн ясрулх кергтә гиҗ. Тернь бас учрта, юңгад гихлә, шатчах дән дотр, эврән медҗәнәт, мана орулҗ өгсн үлү пуд заһсн гидгтн, миниһәр болхла, кенд чигн үлүдшго. Тер учрар, мини тоолврт болхла, бас чигн чаңһахмн гиснд күн өөлх, һундх зөв уга. Болв чаңһавр угаһар күнд, күчр, заһсчин көдлмшиг бас чигн күндрүлҗ, зовлңд тохрулхар күн бәәхш гиҗ санҗанав.

Учр тиим болсар мана хойр һарм урдк кевәрн көдләд, күн чидлән нөөшго гиҗ ицҗәнәв. Залус бийснь чигн келх...

Һәрән Нальҗ босад, Хохал тал зааҗана:

—Эн салч көвүнә келсн үнн, намд йир таасгдв. Мана ик эзн болхла, невчк халурхснь ил, маниг әәлһхәр седв. Тернь эндү. Маниг юуһинь әәлһдмб — геех чигн, үрх чигн уга улсиг? Биднтн нег салг шатхла, талданд одад көдләд бәәхд учр уга улсвидн.

—Чидл бәәхлә, чиктхлх һазр эс олдх били!..

—Кенәс чигн әәшговидн!..

—Соңсҗанта? — гиҗ Нальҗ эзн тал заана.

Эзн доран әрә тесҗәхнь лавта:

—Нә, болҗ иигәд! — гиһәд һарарн аһар чавчад оркв. — Буда хутхдг хойриг, — Элдәшк Нальҗ хойр тал зааҗана, — би салгасн көөҗәнәв. Сергей Федорович, эндрин бийднь тооһинь кетн!..

—Көөхлә яахв? Йовх кергтә, күүнлә салг негдҗ бәрсн биш, — гиһәд Элдәшк захлад һарч йовна. — Менд бәәцхәтн!..

Элдәшк, зогсҗа, би бас, — гисн Боова үүрән дахлцв. Ардаснь залус неҗәд, хошадар цүврәд йовад бәәнә. Удсн уга, усна көвәд эзн сөөвңгүдтәһән үлдсн, үг-күр гих йир уга. Кендән эн келхв? Ю?

Тер хоорнд әмсхсн Даша гүүҗ ирв, Хохалын чикнд шимлдҗәнә. Эннь соңсн бәәҗ гекәд, медүв гиҗәнә.

—Юн болҗ? Яһҗ? — гиҗ залач сурв.

—Хойр әрвнц заһсн барун һармд ирсн бәәдгчн, — гиҗ Хохал хәрү өгчәнә, — намаг некҗ ирҗ... Зүүнд бас хойр ирсн, тер зогслдҗана. Яахви, Сергей Федорович?

Залач «яахви?» гисәр эзн талан хәләнә. Тернь йир му бәәдлтәһәр бирчиҗ инәмскләд, келнә: — Арһ нань уга гидг эн, Сергей Федорович. Мөңгн чигн, нерн чигн нөкд болшго саам... Йовтн Җалыковта хоюрн, цуһараһинь хәрү авч иртн. Эзн гемән сурҗана гитн. Яахв, дала заһс үрәхм биш. Әәҗ өгшгоһинь үзвтә? Мини салг шатхла, талданд однав гиҗәнм. Нә, менд бәәтн!..

Удсн уга, луг-луг гиһәд, цаһан моторк шиигәд одв. Урднь болхла, кесгтән деер зогсад, эдниг һәәхәд, нам дуран күрхнь, ардан дайлад оддг — ода тер хамг альд? Эзн каютдан орсн кевәрн нам һарч ирсн уга.

Хохал залач хойр кесгтән зогсҗ бәәһәд, нег-негнүрн хәләчкәд, үг келсн уга, һарад йовлдад бәәв. Наадкснь эдниг дахсн йовна. Залач, ардан хәлән, зогсад келҗәнә:

—Тадн эврәннь керг күцәтн, бидн, Хохал Манжиевчтә хоюрн, одакст однавидн. Йовтн, һазр болһарн...

Күрч ирхлә, хүүвлҗ бәәхнь ил. Ахлачнр орад ирхлә, таг болҗ одцхав.

—Залус, Элдәшк Боова хойр, эзн таднас гемән сурҗана, мини хаҗһр гинә. Маниг одад келәд, тадниг авч иртн гиҗ даалһв. Йовцхай, көдлмшән эклхмн, — гиҗ Хохал эвлҗәнә.

—Эдниг һарһҗ бәәдг угави? — гиҗ Дорҗ җиңнҗәнә.

—Уга, көдлтхә гинә, урдк кевәрн. Сергей Федорович, тиим эсий?

—Тиим... Бийнь ма хойраг йовулвш.

—Бийнь юңгад эс ирвә? — гиҗ Нальҗ сурҗана. — Эврән манур ирәд, гемән сурсн болхла...

—Тернь чигн дала! — Элдәшк босад, хувцан өмсҗәнә. Боова бас адһад босҗ йовна. Наадкснь чигн дегц бедрлдв.

—Көдлмшч күүг әәлһхәр седсн орхнь, эвлсн сән, — гиҗ Әдә соңсхад келн бәәҗ буршмган ясҗана. — Көдлмшч һацхларн кенәснь чигн төрүц әәшголм! Эзн биш, эзн цаһан хан ирвчн, юңгад гихлә, тедниг уга би бәәҗ чадхв, зуг нама уга тедн чадшго...

—Чи келән невчк татх болвзач, а? — залач одад ээмәснь татҗана. — Ю келҗәхән медх кергтә.

—Бийтн кенд чигн келҗәхшв, бийләһән, седклләһән күүрлҗәнәв.

—Нә, залус, адһтн, цаатн дөрвн әрвнц ирсн зогсҗана, — гиҗ эдниг Хохал адһана.

—Тиигәд келәд оркх били! — гиҗ залус дард бослдна.

* * *

Өрүни үд болҗ йовх кем. Көдлмшин эв-довинь кевтнь олад, цуг кегдх, күцәгдх хамгиг зааһад, кергтә тоотарнь теткчксн Хохал контор орҗ то-дигән өгхәр һарад йовна.

Күрч ирхнь Оксана гиһәд, тооч — запорожск хазг тохмта, сәәхн чигн нимгн шар күүкн, негәр сулхн гүрсн, бөдүн чигн, алтрсн болсн күклтә, хойр нүднь цевр көк теңгр гим, бийнь, шарһ нарн кевтә маасхлзҗ тосна. Һартан бичгтә, терүгән үзүләд, дуһрулад: — биилтн, Хохал Манджиевич, эсклә өгхшв! Өрүнәс нааран күләһәв ирхитн!..

—Бииләд бәәхгов, — гиһәд Хохал доран хойр-һурв чичрәд, хойр көләрн семрн цокад, үзүр өгчәнә. — Болх эсий?

—Болҗана, болҗана, — гиҗ Оксана хансар бичгиг эзнднь өгчәнә: хойр нүднднь түүмр шатчах мет, һал асад бәәнә.

Хохал бичгиг секәд, экләд умшн, чирәнь өңгән гееһәд, көк үмсн болҗ одв. Инәмсклҗ, шоглҗ йовсн альд? Мел доран атхрлад, үвлин теңгр мет, киитрсн болҗ одв. Күүкн тер хамгиг алдсн уга, бас оңдарад, герлтҗ, мандлҗ бәәснь унтрад, нам яахан олҗ ядҗана.

—Яһҗ? Юн болҗ Хохал Манжиевич, а? — гиҗ Оксана җөөлнәр сурҗана. — Му зәңгий?

—Эркн иньгм, ахм... — гичкәд Хохал саналдад, доран суув.

—Яһҗ, хөвән эдлҗий?

—Уга, күнд бәәдгчн.. Ир гиҗ...

—Йовтн, эс тәвх били!

Тегәд дор ормасн залачд одхла, зөвән келхлә, бичә гихш: — Зуг удан бичә йович, Хохал Манжиевич, — гиҗ саналдад, Сергей Федорович суусн бийнь, босад йовдңнна, — эврән медҗәнәч, ямаран цагинь...

Энүг яһад иигҗәхинь Хохал медә бәәнә. Уга, бичә йов гихд дегд хату. Ил бичг

авад, күн үкүд гемтә, цаган күләһә бәәхнь, эс тәвнә гидг... Йовулчкхла, арднь эдн яһна гиһәд, бас алмацҗана. Йосар әәлһәд авна гидг эн! Болв байран дотран дарад, келнә:

—Сергей Федорович, бичә санаһан зовтн, би удхн угав. Дәкәд эднд сәәнәр даалһнав, бичә будглтн гинәв.

—Кениг ормдан үлдәхәр?

—Элдәшк Нальҗ хойриг.

—Хе, — гиҗ залач бирчиһәд, нүднь уутьрад, гүүдгләд одна, — талдан улс угай?

—Тер хойртн, Сергей Федорович, йир тоомсрта наадкс дундан. Теднә келснәс күн һаршго, юңгад гихлә, ааль-җиил уга үннә төлә үг келхәсн әәшго гихәс биш, — чи тедниг земгә таасҗах кевтәмч?

—Илднь келхлә, тааснав, Сергей Федорович. Кемр одак йовдл сергәхәр бәәхләтн,

—Хохал тулад, кергтә үг хәәҗәнә, — миниһәр болхла...

—Кел. Кел, бичә эмә.

—Гем мана билә.

—Намий?

—Та тиим гиҗ санҗахшта?

—Уга, Хохал Манжиевич.

—Намий? — гиҗ Хохал алң болна. «Кевтнь йилһәд келс, эсклә талдан, иим эв ирнә гихв?» — болад эклнә. — Хоорндан ил күүндхлә, Сергей Федорович, мана эзн гемтә. Тегәд чигн бидн оч гемән сурвшвидн. Көдлмш күнд, өдр ут, авдг мөңгнь баһ, хот-хоолнь му, бәәх бәәдлнь тер. Түүг улм чаңһаҗ, улм күндрүлҗ, улм муурулх гиснлә кен зөвшәрдмб? Эзн тер хамгиг сәәтр медҗәхш гийә, бидн, та, би, цугинь үзә, медә бәәнм. Эвәс болхас биш, Сергей Федорович, эвдрлдхлә — хә-виз...

—Эвәр эдлхм гисн чик, — залач әәсәр хоолдан шахад шимлднә, — зуг чи эзиг гемндгән күүнд бичә соңсх.

—Уга, би зуг танд келхәс биш...

—Муучлдад ирхлә, би соңссн угав, медҗәнчи?

—Болв Элдәшк Нальҗ хойртн итклтә улс, — гиҗ Хохал улм күүриг гүүдүлнә, — чикәр бәәхлә чикл улс. Зуг бийән өөд өгшго.

—Эзн келсиг соңслчи: эвинь хәләҗәһәд тер хойриг һарһчктн гисиг.

—Эзнд юмб, келчкәд йовҗ одх... Бидн эндлә хамдан бәәх, көдлх кергтәлм! Эсклә көдлмш му болхла, ма хойраг эзн бас сә келшго, көөхнь ил. Тиигхлә бидн, Сергей Федорович, хойр һалын хоорнд бәәх улс, саглв гиҗ гем уга: альдаран эргвчн шатн гиҗәнәвидн. Миниһәр болхла, тер хойрт өмнк кевәрн даалһхла, әмтнә нүднд — негн, тедн бийснь — бас... Одак йовдлас юмн үлдҗ уга гилдх, саак кевәрн. Цуһар чигн төвкнх, зөвтән орх...

—Хохал Манжиевич, — гиһәд залач өөрдәд, ээм деернь һаран тәвнә, — чамаг ухатаһичн меддг биләв, болв эдү дүңгә хол тоолврта, күңкл гиҗ сандм уга биләв. Ханҗанав, келснчн мел эөвтә, чиңнәд бәәхнь!

—Нә, би йовнав, Сергей Федорович, — гиһәд Хохал һарад одна. «Элдәшк Нальҗ хойриг харсад, теднәс әәмшг гетлгнә гидг! Ода залач, миниһәр болхнь, тер хойриг,

көөх биш, теднә төлә залаһан таслад кевтх, — гиҗ Хохал санна. — Зуг мана хойриг зөвтнь, болма дүңгәһәр, эс медсн болад бәәтн гих кергтә».

Залач болхла, һарч одсн Хохалыг ардаснь хәләҗ терз тус зогсҗана. «Нанд иим нөкдиг бурхн бийнь илгәнә гидг эн, — гиҗ санҗ, дотран байрлна. — Теңгр нүдн уга гидг худл..Нүдтә!.. Көвүн ухата, болһамҗта, бийдән зөв сурһульта... Эзнд чигн әвр таасгдвш. Зогсҗа, зогсҗа, Сергей Федорович, дегд таасгдад, дегд бийән үзүлхләрн, чамаг, бийичн, дошулад оркдм болвза? Невчк саглҗа гиҗ, гем угадан шаху. Эзнд таасгдснь ил, деернь би магт, тиигхлә... Болв Хохалыг бийәсн холдулад керг уга нанд. Үүнә һарар келһчкәд, эврән эс медсн болад бәәхлә — болҗана!»

Дарунь Оля орҗах моторкд Хохал сууһад, һарад йовснь тер. Салькн-савр уга болсар дольган чаңһ биш, тегәд өрдг болвчн, гүүдлнь земгә. Каютур ор гисн бийнь, уга деер сууҗанав гиһәд, Хохал орҗ өгсн уга. «Тер, ааһин дүңгә кают дотр шахгдҗ йовсн орхнь, деер аһарнь цевр, серүн, ю-кү хәләҗ йовх, — гиҗ эн санҗана.— Мацад күрчкәд, мендинь медәд, хәрү йовхларн герәрн орад һархлта эсклә намаг кезә кен тәвдмб?» — гиҗ санна. Ардан рубк түшсн, тернь өдрәр зөвәр халсн, ода чигн бүлән, һәәвһә юмн. Энүнд шахлдад, бас чигн ю-кү ухалҗ йовсн Хохал үргләд, унтад одна.

Генткн на-ца гисн болад, чаңһ-чаңһ дун һарв. Серәд, нүдән секхнь, хойр талан хәләхнь — юмн медгдхш. Босад, өмнән хәләчкәд, тегәд, Оляд күрч ирсән эн медв: һалмуд чирм-чирм гиһәд бәәнә.

Удсн уга, моторк ирәд, һармин захд зогсв. Хохал хошан авад: — Ханҗанав, көвүд!

— гиһәд хәәкрчкәд, һаран өргәд, дайлҗана. Ахмд (капитан) бас һаран өргәд оркв, сән йов гиҗәх кевтә.

Бууһад, селәнә зах тал һарсн. Далвң орх хаалһар үрвәд йовад йовна. «Көлгн күцәд ирхлә, суух. Эс күцхлә, арһ уга, хонхм биш, йовхл керг учрҗана. Ардан хәләхнь — Олян һалмуд мандлна, өмннь — харңһу там. — Эвго юмб, эс таньдг һазрт һанцар, сөөһәр йовна гидг!»

Тер кевәрн һарад йовна. Кесг болад, хаалһ һолур авад ирв. Хәләхнь көлгд орад, һарад бәәсн мөрәс ик юмн уга. «һатлһнь ил, тиигхлә — уснь хәр, йоралнь бат болх зөвтә, — гиһәд доран сууһад, башмган тәәләд, шалвран шувтлад орксн, усар орҗана. Хойр талнь хулсн харлад, шуугсн-дуугсн чигн болна. Йир күчр! Әәмтхә күүнә зүркнь хаһрхдан арашго.

Ца көвәднь һарад, хувцан өмсҗ авчана. Чиңнхнь — нохас хуцсн болад бәәнә. Удсн уга, әәһәрнь дүңнхлә, кесг нохас авч идәд, гүүлдәд бийүрнь аашна. «Бура чигн уга, һар хоосн, — гиҗ өкәһәд, эргндән илхнь, хан-хулсна тасрха харһна. Авад гоглзулҗ үзхнь гем уга. — Яһвчн мел хооснас деер!»

Эс цокдг болвчн уухнас әәлһәд, хулсарн энд-тендән хүрүләд, хөрә йовҗ Хохал захин герәр орҗ ирнә.

—Та мууха эртхн күрч ирвтә? — болҗ, һалын иргд суусн күүкд күн сурҗана, бийнь нам үүдн тал хәләҗәхмн уга, үрҗәсн ноосарн төр кесн бәәнә.

—Мендвт, — гиһәд Хохал хоолан ясад оркв, — холас йовлав, невчк көлән амрас гиһәд, орад күрч ирүв.

—Ю әәҗәнәв, кен билтә? Би залуһан гиһәд... Уралан һартн, суутн... — Күүкд күн

ноосн, түүдг хамган хураһад, босҗ йовна.

—Танахнас Далвң күртл ямр хол?

—Арвн тавн дууна гидг биләл.

Күүкд күн һал зергләд, цә тәвҗ йовна, Нүднә булңгар хойр-һурв харвад, гиичиг шинҗлв. Гиич чигн хара суухш, эс медгчәр энд-тендән хәләһәд, аҗглад бәәнә. Өлгэднь эднә гем уга. Орн деер һурвн бичкн унтҗ кевтнә. «Селәнәс нүүһәд, кеер бәәдгәрн эдн хара биш малта болх зөвтә, — гиҗ ухалҗана. — Эсклә күүнә мал хәләҗәдг биз?»

—Та сууҗатн, би дарунь... — гиһәд күүкд күн һарад одв. Хохал хооран цухрад, терм түшәд сууна. Көл, һарнь чим-чим гиһәд, йосар цуцрснь ода медгдҗәнә. Тиигҗәхнь һазаһас залу гергн хойр орад ирв.

—Мендвт, — гиһәд залунь уралан һарад, һаран өгч йовна, — Үлмҗин Босар...

—Мини нерм Хохал...

Герин эзн гиич хойр таньлдад, зөвәр таарад күүрлнә. Цә уулдад суулда бәәтлнь, кесг болна. Тегәд Хохал йовхар седҗәнә.

—Уга, түрд гиҗә, дү көвүн, би чамаг күргчксв. Сууҗа, терг зүүнәв...

—Ода юуһинь суухв, хамдан һарий, — гиһәд Хохал босҗана, — танд, эгч, цәәдтн ханҗанав. — Хавтхан уудлад, арслңга цаас һарһад өгнә. Күүкдтән шикр авад өгтн...

—Ю әәҗәнәв, бәглә.

—Учр, уга, эгч, — гиһәд Хохал һартнь бәрүләд өгв. Тегәд мендән келәд, һарад

одв.

***

Хайгарнь хәәһәд күрәд ирхлә — модн чигн биш, шавр чигн биш, зөвәр үзлтә, өндр болчкад деерән деевртә, земгә кевәр кеерүләд, хааһул-юминь сиилвр орулад сәәхрүлсн гер. Эн эргнәхн иим гериг «камышанк» гинә. Тиигдгнь бас учрта. Йосн модн герин кевтә, чолуһар тәвсн улта, өндр, сарул болвчн, эрсинь ик-ик бахнсар биш, баглсн боодгта хулсар кеһәд, хойр таласнь шалдад оркдг төләд тиим нер зүүснь лавта.

Орад одн гихлә, эртхн болҗ генүлнә. Орл уга бән гихлә, күүнә хашан һаза зүсвр күн зогсад бәәнә гидг бас эвго. «Яһдмб?» гиһәд Хохал хүүв кеҗәхнь, генткн герин терз секгдәд, эмгәрг күүнә дун һарад:

—Та Хохал эсийтә? — болҗана.

—Ээ, Хохалв, — гиһәд Хохал чочад одсн бийнь, сана авад, мендлҗәнә.

—Менд, менд хәәмнь... — эмгн уульңнсн болад одв. Хохалын дотркнь киит дөрәд, менрәд йовна, алмацад ю сурхан, яахан олҗ, ядҗана. — Басл чамаһан күләвлә, чавас...

—Яһва? Юн болва? — Хохалын хоолднь хату бүлкн теегләд, кинь давхцсн болад, киилгиннь зах уутьрсар бәәнә.

Эмгн дарунь үүдәр һарч ирәд, хойр нүдән селн арчад, нульмсндан күч күрч ядҗана.

—Сәәни орнд төртхә, чавас, басл чамаг күләв: "Ирх!.. Ирхнь, лавта!.. Соңсҗ гилә,

мана күн торшго!.. Оо, ээҗ, та Хохалыг медҗәхшт, әвртә залу!» — гиһәд, мел давтад,

келәд-кевшәд...

—Бичгинь авн бийәрн һарад бәәсм эн.

—Ода яһнач, ор герәд.. — эмгн хаҗиһәд, Хохалд зә һарһҗ өгнә. — Чамд өгтхә гиһәд үлдәсн юмн-күмн бәәнә.. Хорань кевәрн, нам ю чигн көндәһәд угав. Кесгнь энд шиңшлдәд: «Ю үлдәвә? Ю келвә?» гилдәд, амрал уга бәәвә.

—Хм, — гиҗ Хохал толһаһарн нәәхләд, ямр дүңгә үүсрт угаднь теднд өврҗәнә,

—иим шаһлмуд бәәдви!

—Бичә кел! — эмгн шуд шатхин нааһар бәәнә. — Болв намас авна гидг теднд альд? Намас юуһан тедн авх билә, йосар аздлув: «Дөчн йисн хонгнь болтл, эврән чигн юмнд һар күршгов, кү чигн күргшгов! Ямаран юмсвта, ү-дә уга? Һазрас һарсн бишт, иигәд, аюдан адрлдад бәәх? Ээҗ, аавас һарсн уга билтә? Негнь дегд шамдһалад, нам хора талнь хурдлад бәәхлә, тер шиләвр авад, шиләрнь өгәд гишң һарһув».

—Сән болҗ, — гиҗ Хохал маасхлзҗана. — Тегәд кезә сәәһән хәәвә?

—Маңһдур долан хонгнь...

—Тиигхлә долан хонгтнь орлцад йовхлта, — гиҗ Хохал босв. — Та намаг цогцднь күргчкхнтн, дегд хол эс болхла.

—Күргнәв. Яһад эс күргх биләв. Зуг цә уучкад йовхм болвза.

—Намд ода деерән кергә, бйитн яахан эврән медтн.

—Нә, тиигхлә, ирәд уухм, — гиһәд эмгн Хохалыг дахулад һарв. Тегәд зууран яһҗ хуучрхсинь, юн болсинь, яһсинь кевтнь келәд, дегәд күчр гидгәр күләсинь бас нег давтҗана. — Бийнь чигн икәр зовсн уга, хаҗудан бәәсн кү чигн зовасн уга. Садв гем наалдсн хөөннь амрашгонь лавта. Нег зовснь, кемр үкәд одхлам, үлдәсн хамгим Хохалд өгтн, талдан күүнә һарт орад одвза гиһәд батлад бәәвә. Кемр Хохалас урд тедн күрн алдад бәәхлә, ээҗ, эрхм танас тер, түлчктн гиһәд өгсн бичкн багла — арһсн дотр дарата... — Намд, ээҗ, тер баглаһас талдан юн чигн кергә. Ханҗанав танд хадһлсндтн... Намаг йовсн ард одакстан келтн. Нег көвүн ирлә, түүг альдас йовсинь медхшв, неринь бас, йир юунд чигн һар күргсн угав, йовҗ одла гитн. Дөчн йисн хонгтнь ирх бәәдлтә гитн.

—Чи лавта ирхвчи?

—Уга, ээҗ, — гиһәд Хохал хавтхан уудлад, мөңг һарһад өгчәнә, — дөчн йисн хонгинь кетн, күрх...

—Мууха дала юмб энчн?

—Учр уга, ээҗ, — гиҗ келәд Хохал картузан авад оркна, — Мацатн делкә мини гисн, седклнь дала күн билә. Түүнәс юм хармлҗ болшго. Маңһдур долан хонгинь кех кергтә. Иим болад одх гиҗ йовсн биш, невчкн белг күртлнь авч ирләв, хотан ястха гиһәд...

—Цогцнь эн, — гиһәд үкәрин захд бичкн улан ова тал эмгн зааҗана.

Хохал, көл талнь тагчг зогссн, ду һархш. Бахлуринь юмн бәрсн болад, хойр нудрмнь шүүсн дусмар атхгдсн, дотран аралдад бәәнә. «Бийитн сурҗ эс ирсндән, Маца, чирәцҗ эс харһсндан, — минь иим болад одх гиҗ кенә уханд? — бийән күчр

гемнҗәнәв. Зуг арһ уга. Келситн мартхн угав! Кергитн алдхн угав! Эс кеситн, эс күцәситн кеҗ-күцәҗ үзнәв. Мана аавнр-ээҗнр келдгәр, амулңгин орнд төрҗ, ардан кишгән өгч йовтн...» — гиһәд Хохалын толһад төөнрәд бәәнә.

Тегәд долан хонгинь кеһәд, бичкн баглаһинь авсн Хохал хәрҗ йовна. Толһад эс орх юмн уга: Мацан келсн, заасн хамг чигн сергәгдәд, инәсн инәдн күртлнь бас сангдна. «Ээ, юн йовдв гилчи эн багладнь?» гиһәд хәләхәр седҗәнә. Ардан, өмнән харвад орксн йир нег чигн баран уга. Тедүкн һарад сөгдн, орасн кенчринь тәәлҗәнә: хойр-һурвн дегтр, нег зург — сәәхн чигн орс күүкн сууна, хойр-һурвн бичг йовҗ.

Нег дегтринь авхла — «Коммунистическ намин Туңхг». 1882 җил Җеневд барлгдҗ. Орс келнд Г. В. Плеханов буулһҗ. К. Маркс Ф. Энгельс хойр шишлң нүр үг бичҗ. Секхлә — бичкн цаасн унҗ ирҗәнә. «Хохал, харһх бәәдл угавидн. Ода яахв, кесг кех, күцәх болҗ йовсндан күрсн угав. Юуһинь чи меднәч. Эн дегтрмүдиг сәәнәр умш, тодл, итклтә улс бәәхлә — өг. Далд бәрҗ йов, кемр одакс үзхлә, чилшго җанҗал. Эн зургт бәәсн күүкнд би йир дурта биләв. Түүгим меддм биш, кесг келс, бичс гиһә йовҗ, терүндән күрсн угав, гем харшлва. Гемтә күн гемтәһәрн болх зөвтә. Нернь — Подосинникова Екатерина Романовна, балһснд, Һармин уульнцд, 16 герт бәәдмб. Одад кел. Гертксән — аакан, Булһашан мини нерн деерәс эрк биш неҗәд үмсәд ав, хойраднь ханҗанав. Эврән, Хохал минь, хаалһчн чик, байрта болтха, менд йов. Чини Маца».

Умшад чиләчкәд, хәрү ораһад, баглаһан дүрчкәд, Хохал адһад босв. Халхдан һар күрчкәд, чиигтә болхлань алңтрҗана: «Хм, умшн бәәҗ, ууляд бәәсн болҗанав», — гиҗ санад, һарад йовснь тер.

Асхлад, зөвәр оратад, герүрн орҗ ирнә. Экнь көвүһән үзчкәд, сарвлзад гүүһәд, картузинь шүүрч авад, һазр цокад:

—Хохал, көвүн! — гиһәд шуд хәәкрҗәнә. — Көвүн һарва!

—Көвүн гинтә?!. Аака, көвүн гинтә?! — болад Хохал экән өргәд, теврҗ йовна.

—Ээ, көвүн, мел чини бәәдлтә, — гиһәд экнь өрчднь шахлдад, байрлҗ уульҗана,

—ода яһҗ зәңглий гиҗәләвидн.

Хохал герүрн орад орн тал одад, гергән өкәрләд үмсчкәд, өлгәтә дүүҗң тал йовхар седхләнь, Булһаш келҗәнә:

—Хохал минь, кеерәс ирсн кевәрн эсийчи? Һар-маран уһачкхнчн...

—Арһулдҗа, би үзүлсв, — гиһәд тендәс Өлзә адһҗ йовна. Тегәд хучсн кенчрин захиг шамлад, хооран кеһәд оркхнь, буйнта юмн, санамр унтад кевтнә, нам бәәхугань медгдхш.

Эцкнь өөрдәд, хәләнә. Чимк, нудрмин дүңгә чирәнь улаһад, бичкн хамрнь сүүкнәд, көкән көксн бәәдлтәһәр урлан көндәһәд, суняһад кевтнә. Эцкнь нүдәрн көвүһән өкәрләд сууна.

Кесг болчкад, Хохал Булһаш талан хәләһәд, маасхлзн бәәҗ, чирмәд оркна. Тер хәләцнь, келвр угаһар, йир икәр байрлҗахинь, көвү һарһад өгсн эңкр иньгтән цань уга ханҗахинь ил герчлв.

—Хохал, кезә хәрү йовхвчи? — гиҗ Булһаш сурҗана.

—Өрүндән... Ик эрт...

—Тиигхлә би гүүһәд, худ өвгн эмгн хойриг наартн гинәв. Бидн көвүндән нер өгхүгов! — болад Өлзә һарад одна.

Хохал Булһаш талан үкс өөрдәд, урларн урлынь олад, зөвәр чаңһар үмсәд, цаадкнь залуһан күзүдәд, бас, бас гисн мет, улм шахлдад, улм эңкрлҗ бәәнә.

—Басл гидгәр әәвүв, — гиҗ Булһаш нульмсан арчҗ маасхлзна, ээҗ чигн сүмсн уга, нааран-цааран хойр хурдлад, эс зальврх бурхн уга бәәвә.

—Ода юуһинь уульначи? — гиһәд Хохал зузан һарарн гергнәни нульмс арчад, эвлнә. — Бичә, үснчн хәрдм болвза?

—Байрлад, Хохал минь, байрлад...

Удсн уга, Өлзә түрүлсн, худ өвгн эмгн хойрнь дахлдсн күрәд ирцхәв. Хохал эдниг тосҗ авад мендлҗәнә. Уралан һарһад, суулһҗана.

—Булһаш, бийчн ямаран? — гиҗ бергнь сурҗ йовна.

—Зеекә яһҗана? — болҗ өвгн хоолан ясҗана.

—Бийм сән, зеекәтн көкән көкчкәд, унтад кевтнә, — гиһәд Булһаш дүүҗң тал өргәрн заав.

—Чи, Хохал, мууха адһмта йовхмчи? — өвгн күргн талан эргәд одв. — Соңсвчи? Хохал зөвәр тулҗаһад, келхв-яахв гиҗәхнь ил, келснь тер: — Бийтн Далвңгас ирҗ

йовнав. Мацаг күнд гихләнь одсн... үзҗ чадсн угав. Долан хонгтнь эндр орлцад, ирсм эн.

—Хәәрн көвүн! — гиҗ өвгн шагшрад, харм төрҗәнә. — Мууха ахр наста күн бәәсмб?

—Сәәни орнд төртхә, чавас, — гиҗ Өлзә саналдад, нульмсан арчад бәәнә.

—Ямаран әвртә күн билә! — Булһаш ду тәвәд уульҗана. — Ухата, сурһульта, сәәхн, һольшг... Ямаран итклтә үр билә! Хохал ма хойраг һарһсн дүүнрәсн эңкрлдг билүс. Хохал, көвүндән Маца гиҗ нер өгхм!..

—Булһаш, бичә ууль, үснчн хәрвзә, — гиһәд Хохал гергән эвлҗәнә. — би Мацаг иигәд одх гиҗәсн биш, көвүн һархла, Ваня гиҗ, орс нер өгхөр шиидчксн юмн билә.

—Баня гинчи? — өвгн алң болҗахнь ил, йосар ормаҗана.

—Ээ, көгшә. Мини багш, әвр ухата, чик, үннч залу — Иван Новиков гиһәд, икл тус күргсн, нүдн-амн болҗ йовсн күн. Булһашин келсн бас зөвтә. Тегәд, манахс, көвүндән хойр нер өгнәв. Орсаһар — Ваня болг, хальмгаһар — Маца. Хойрулн чигн мини багшнр. Гем уга эсий?

—Юн гем бәәх билә, — гиҗ өвгн зөвшәрв. — Менд-мендсн, эрүл-дорул өстхә, учр уга юмн.

Тегәд Өлзә цә авч ирәд, самрҗ йовна. Заагарнь авдр талан эн гүүһәд, цаһан толһата бөтк авч ирәд тәвҗәнә. Тоста шүүрмг, шовһрлад керчсн һуйр, заһсн бәәнә.

—Ээҗнь көвүнәни нер йөрәх болад, кесг хавчҗ йовсан һарһҗанав, — гиҗ Өлзә инәмсклнә. — Худ өвгн, худ эмгн нааран суутн...

Ааһта цәәг авад, өвгн өөдән хәләҗәнә:

—А хәәрхн, му зеекә ут наста, бат кишгтә болҗ, кииснь түргәр акҗ, көлнь шоратҗ, ээҗ-аавдан өлзәтә үрнь болҗ, ардан олн дүүнр дахулх болтха! Авсн нернь амулңта, цаһан хаалһта нерн болҗ, орслань чигн, хальмглань чигн тегш ах-дү болҗ,

олн дунд тоомсрта нег залу болҗ йовх болтха!

—Тиигтхә, йөрәл бүттхә, та чигн, худ өвгн, басл олн җилд менд-мендсн йовҗ, байрта, бахта, зеенрән, зеенчрән йөрәҗ суухитн деедкс өршәтхә, — гиҗ Өлзә йөрәҗәнә.

—Өвгнә чигн йөрәл, худ эмгнә бас, давхр бүтҗ, му зеекә эк-эцкдән өлзәтә үрн болҗ, эрүл-менд өсҗ, эк эцк хойрнь үүнәсн ик хөвтә, дүүрң байрта, җирһҗ йовх болтха.

Медәтнр цәәһән уулдад, әркәр чигн йөрәл тәвәд, невчк халад ирсн, кесг кезәңкязанкиг сергәлдҗәнә. Хохал көвүһән серхлә, һар деерән авад, гиинәд дуулад, нааранцааран хойр йовдңнад бәәнә. Эн хамгиг үзҗәх Булһашин седклнь талваһад, хойр нүднәснь заядар нульмсн турглад, байрнь дотрнь багтл уга гишң бәәнә.

* * *

Асхн ора болҗ одсн кем. Селәһәр орл уга, хаҗуһарнь давад, хулсна иргәр һарсн бичкн җим хаалһар Хохал үрвсн йовна. Салг хол биш, дуунаһас үлү уга. «Ода юуһинь адһхв? Ирәд, өөмҗ авчкад, унтхла.. Уга, намаг күләлдҗ бәәхгов, яһва-кегвә гиһәд... Көвүн һарсн — байр... Ахан геесн — һундл...» гиҗ толһаднь бигшҗ, тоолвр нег-негән сольҗ йовхнь, генткн хойр күн арзалдад босҗана.

— Зогс! бичә көндр! — гиһәд, бөдүн сөөлңкә дууһар закҗана.

Хохал, санмср уга йовсн айстан чочн тусад, зогсна. Хи-хи гилдәд, хоюрн гүүлдәд ирҗ Йовна. Хәләхлә — Даша Оксана хойр!

—Уй, иигҗ кү чочадви? — гиҗ Хохал шүрүлксн болна. —Эднә һарһад бәәх аалинь!..

—Әл әәвтә? гиҗ Оксана һош-һош инәнә. — Сүмсинь авна гидг...

—Оксаночка, арһулдҗа, — Даша хөрсәр һараснь татна, —маниг Эльдар йовуллла.

—Ке-ен?

—Элдәшк, — гиҗ Даша чикрәд, инәмсклҗәнә, — би Эльдар гидг боллав, эсклә Элдәшкә, Элдәшкә гилдәд, бичкн көвү дуудҗах кевтә...

—Юн болва? Яһва?

—Балһснас цагдач ирсн, өөрнь нутга асрачин нөкд йовдгчн, чамаг сурна гинә.

—Нам тана хораг негҗсн бәәдлтә, — гиҗ Оксана хоолдан шахҗ, шимлдҗәнә.

—Хм, — гиһәд, Хохал хуухан мааҗҗана, — ухалх кергтә, гилвслх... Хаалһас хаҗиһәд, хулсна захд күрәд, сөгдҗәнә. Күүкд бас дахҗ ирәд, зергләд суулдсн, ду һарчахш: «Эн ю келнә?», — гилдсәр күләнә. Зуг цаадкнь тагчг.

Удл уга йосар харңһурҗ одв. Мекләс нәәрән эклсн, авад һарад бәәнә. Бөкүнс чигн дахн байслдад, гиинлдәд, нер уга. «Яахар намаг хәәҗ йовна гихв?.. — болад толһаднь төөнрәд, тиигх дутмн Хохал хәрүһинь олҗ ядл уга түрнә. — Бәрхәр?.. Ю кеснд?.. Яһснд?.. Эс бәрхлә, яахар, яһад?.. Мацала залһлдата болхий?.. Болхдан шаху... Эн баглаг далдлх кергтә. Нань сонҗта болх юмн йир уга». Тиигҗ шиидәд, Хохал босв. Хойр күүкн, түүгинь гетҗәсн мет, бас дард бослдв.

—Та хойр йовтн, — гиҗ Хохал зааҗана, — арһта болхла, кенд чигн бичә үзгдтн.

Кемр күн харһхла, эс медсн болад, күүндәд йовтн. Би тадна ардас ирнәв, удхн угав. Мини герүр хәләлдн бәәтн...

Хойр күүкн йовад одцхав. Хохал хаалһас уухнд дахлдсн, тодлх темдгтә һазр хәлән йовна. Зуг харңһуд сәәтр медгдхш, зүслгдхш. «Ээ, хаалһин тер хаҗуд, бичкн өөдм бәәдг, — гиҗ байрлад, үзгәрнь һарад йовна. Генткн бүдрәд, унҗ тусад, әрә торна. Хәрү эргҗ ирәд хәләхлә — модна ац. Улм сән болхугов!».

Хохал ациг авад, өөдм деер һарад ирв. Доран сөгдәд, ацин үзурәр һазр сөңгләд, нүк кеҗәнә. Тернь земгә у болв. Тегәд баглаһан тәвәд, эвинь олҗ дарад, тегшлчкәд, ациг деернь сул хайҗана: «Кен керг кедмб, кеер кевтх модна ацар? Дорнь дег-дег гилдҗ хәәҗ йовх хамг дарата бәәх гиҗ кен санх?»

Герүрн ирәд, оньсан тәәләд орн, Хохал шам шатаһад оркв. Энд-тендән эргәд хәләхнь, негҗсн-булһчсн юмн медгдхш. Тер бийнь икл саг кевәр, орм-ормднь хәләснь медгднә. Хувцан тәәләд, көл нүцкләд, һол орс гиҗәхнь генткн үүд цокҗана. «Күүкд... невчк тотххн яһна» гиҗ санҗ йовна.

—Түрд гиҗәтн, хувцан... — гих хоорнд үүдн секгдәд одв, кесн күн орҗ аашна. — Мууха өлкәдҗ йовх улсвта? Арһулдтн, түрд гитн гисиг меддг угавта?

—Юуһан, кенәс бултулхар, Җалыков? — гиҗ цевкәрсн өңгтә, цеб-цеб ишклдтә цагдачин офицер мусхлзҗана.

—Намд күүнәс бултулх юмн уга. Болв тадн яһад цаг биш цагла, аюдан күүнә герүр, сурвр угаһар дәрглдҗ ирсән цәәлһхм болвзат? Сергей Федорович, та авч ирвтә?

—Уга, уга, Хохал Манжиевич, — гиҗ залач толһаһарн зәәләд, уралан һарчана, — намаг эдн дахулҗ йовна.

—Эдн гисн? Юн аюдан оч йовх улсв эднтн?

—Ротмистр Хлюдов, — болҗ цевкәрсн офицер толһаһарн гекәд, эргәд, хаҗудан йовсн залу тал зааҗана, — эн күн нутга асрачин нөкд болдмн, Пахомкин...

—Иим нертә, төртә улс мууха эвго...

—Болҗ, Җалыков! — гиҗ ротмистр һордаглҗана. — Энд сурхнь бив, хәрү өгхнь

чич...

—Негдвәр, ротмистр, бичә хәәкртн, хойрдвар — та гитн... Эсклә күүндшгов, кенләтн чигн... — Хохал хувцан өмсҗ йовна.

—Та альдас ирвт? Кенлә харһвт?

—Сурвртан хәрү авх саната болхла, ротмистр, иткл цаасан намд үзүлтн. Тиигҗәһәд цагдачин хувц өмссн җуульг ирәд, хәәкрәд бәәхлә яахв?

—Ке-ен?!

—Бичә би талм хәәкртн гиһәд келчксн биший. Нанд һарһсн гем уга, кесн хаҗһр чигн уга. Тегәд Әәдрхнә гувр ирвчн әәшгов, хәәкрүлшгов.

—Намий? — ротмистр йосар өврҗәнә, болв арһ уга төләдән, хавтхан уудлад, цаас һарһад өгчәнә. Хохал терүгинь авад умшчкад, зөрц зургинь шинҗләд, би талнь хәләчкәд: — Мөн! — гиһәд, хәрү өгв.

—Ода сурҗ болхий, танас?..

—Суртн, ротмистр, тана зөв...

—Альдас ирвт? Кенлә харһвт?

—Би ода гертәсн ирүв. Көвүн һарсн, гергм урҗ өдр шиңкн көлән татсн, тер хойрлаган харһув.

—Далвң орлта?

«Сергей Федорович келсн болҗана, тиигхлә нууҗ болшго. Эмгнлә чигн харһсн, зуг тер келх зөв уга, итклтә күн болҗ медгдлә. Акад юмб? Альдас, яһад медсмб?»

—Далвң орлта гинәв?

—Далвң? Орла.

—Кенлә харһвт?

—Харһхар одсн күм сәәһән хәәҗ, тегәд, долан хонгтнь орлцад, хәрҗ ирсм тер.

—Будан Мацаг кезәһәс авн меддг биләт?

—Мана селәнд ирснәснь авн.

—А өмннь?

—Уга. Сууцхатн, зергүд. Көлд үнн уга гидг...

—Терүг яһад эврәннь селәнд ирсиг меднчи? Бичә өөлтн, меднтә гихәр.

—Уга, — гичкәд Хохал чилхм-угав гисәр цагдач тал хәләнә.

—Әәдрхнд һә болсан, йоснд дурго, зад-бослда татдг, хутхач хамгла залһлдата бәәсән келсн уга билү?

—Тиим болх яһла? — өврсәр Хохал босад, күн болһн тал хәләһәд, ээмән холькна.

—Цаһан саната, һольшг, төвшүн... Уга, би танд иткҗәхшв.

—Далвңгас тегәд ю авч ирвт? — гиҗ Пахомкин чочаһад сурҗана. — Таниг дала юм авч одла гивш.

«Худлар бодҗана! Хәрнь эмгн келх зөв уга биләл!» — гиҗ дотрнь гүүдгләд, байрнь деврн алдҗана.

—Юңгад хәрү эс өгнәчи?! — ротмистр шуд хәәкрҗәнә.

—Негдвәр, сурх күн бив гиҗ эврән, ротмистр, келләт. Хойрдхла, бийим бичә басхар седәд бәәтн, хәрү өгшгов.

—Нә, Җалыков, ю авч ирсән үзүлтн, — гиҗ Хлюдов номһрад, эвлҗәнә. — Нуувчин юмн, буру-бусхл уга эсий?

—Тер, үүдн хоорнд кевтнә, авад хәләтн.

Пахомкин сарвлзад, дорвинь авад гүвҗәнә. Модн ааһ, модн ухр, невчкн шүүрмг, нань юмн уга.

—Авсн дала юман альдаран кевт? Хәәрлх күмб, хадһлхв гиҗәһәд авла гинә. Яһвт, гертән орквт?

—Ротмистрин зергәс, эсклә танд худл келҗ, эсклә та худл келҗәнәт. Намаһитн юм авхулх биш, бәәсн хора талнь орулсн угалм. Дөчн йисн хонгнь болтл кениг чигн, юунд чигн һар күргүлшгов гиҗ эзн эмгн келв. Зөв өгсн болхнь, маһд уга, ю болвчн герәслхәр авх биләв. Тертн, тадн медҗәхшт, әвртә залу билә! Тиим улс би хөвдән нань үзәд угав: цаһан саната, җөөлн, төвшүн, сурһульта, соңсврта...

—Нә, болҗ, Җалыков! — гиһәд ротмистр шүрүлкҗәнә. — Меддг биләвидн тана үүриг. Харһх, күүрлх байр манд учрҗ йовла. Та манд түүг бурхнас давуһар — нүл уга, номһн, төвшүн гиһәд... Би таниг, Җалыков, бәрх зөвтәв. Зуг сән гидгәр геритн

негҗх кергтә. Пахомкин эклтн!..

—Җе, — гиһәд, тернь өсрәд одна.

—Герчнр кергтә, — Хлюдов залач тал зааҗана, — негн бәәнә, һарад бас негәг авад иртн.

—Җе, минь дарунь!.. — Пахомкин үүд алхад һарсн кевтә билә, хәрү аашна, арднь Даша дахҗ.

—Мууха түргн олчквта? — ротмистр мусхлзад, күүкиг харвад оркв. — Үүднә ард наар гихиг күләҗәсн болвза?

—Ротмистрин зергәс, һаза салг кевәрн хурсн бәәнә, гиҗ Пахомкин хәрү өгчәнә,

—негәг биш, зууһад герчнр авч ирҗ болхмн, амр юмн.

—Юуһан келдҗәх улсв, Сергей Федорович?

Тернь «медҗәхшв» гисәр ээмән холькна.

Ротмистр һарч ирн, дала улс үзчкәд, уурлҗахнь ил, шүрүлкҗәнә.

—Нә, иигәд болҗана, һәәхсн... Әрлцхәтн, негн күртлән!..

—Эврән әрл! — гиһәд, харңһуһас бөдүн дун соңсгдв.

—Кен келв?! — Хлюдов шуд чишкхин нааһар сурҗана.

—Цуһар келнә! — гиҗ саак бөдүн дун хәрү өгчәнә.

—Нег һәргтәһәс көлтә, цуһар мини һарла харһхт!

—Чамас һәргтәнь бәәхий?

—Кен келнә гинәв?!

—Цуһар келнә! — Хурсн улс ниргәд инәлдҗәнә.

Тернь ротмистрт хойр халхарнь ташснас дорар, шуд һал асад йовна. Арһан бархларн үүд секәд, хәәкрҗәнә:

—Сергей Федорович, наарлт! Цааһас залач һарад ирв:

—Соңсҗанав, таниг.

—Та өөрксән соңстн, кенинь келҗ өгтн. Күн ду һарчахш, болв хәрлдҗ, чигн бәәхш.

—Одак хәәкрҗәсн күн яһвчи? Һар нааран!

—Хәрү күн өгчәхш, уралан бас һарч бәәхш.

—Би тадниг сурҗанав, — гиҗ залач цуһараднь келҗәнә, үрвәд хәрцхәтн...

Өрүндән көдлх, эрт босх...

Нег чигн күн йовсн уга. Өмнк кевәрн тагчг, хан хулсн кевтә зергләд, шовалдад бәәнә. «Һацҗана, — гиҗ залач санҗана, — йир цаарлулҗ болшго. Би әмтән меднәлм! Эн юн муульта юмн ирв? Сәәхн, төвшүн бәәсиг эвдәд. Ода яһҗ эвинь олдмб?»

—Нә, бәәхлә бәг, харм биш эднә нөр, — гиҗ ротмистр бийнь һоорчана, — орий, Сергей Федорович. Тегәд, Хлюдов орҗ ирн, Хохал тал одад, хавтх-юминь бәрҗ үзәд, чимк чигн цаасна тасрха хайҗахш, кевтнь шинҗләд, аҗглад бәәнә. Киилг, шалвр, һосн, башмг күртл булһчад, ааһ-савинь көмрәд, негҗдм болхнь негҗҗәнә. Бешин үмсинь чигн көлврүлҗ, басл муудан орҗана. Зуг юн чигн анч медгдхш. Тиигх дутман улм дотран уурлад, наадн болсндан хордад, шуд яахан эн олҗ ядҗана.

Генткн Даша ротмистр тал өөрдәд, ханцнаснь татна: