Ар нурһнднь одак муультасин бүшкүрмүд доңһдад, күцәд аашна. Көвүн өндр хашад тулад, шахрдад, яахв гихләрн үүдинь түлкхлә — таг хааһата. Невчк цухрҗаһад, хурдлад гүүҗ ирәд һәрәдн, деегәрнь давҗ чадлго, чик гедргән тусв. Көлнь шуд яһлалсн болад, нүднь харңһурад одв. Одакс ирәд бәрәд бәәв.

—Экән көкмр, ода яһнач? — гиҗ сөөлңкә дун өөрнь хәңкннә.

—Доһлң бийнь ямаран? — болҗ наадкнь һолан цокна. — Бос, йовий, нөкдчн күләҗәх...

—Ямаран нөкд? — Һәрә әмсхҗәх хойр элмриг хәлән бәәҗ, инәнә. — Нөкдтә болхла, гүүһәд йовшголм. Неҗәдәр хуваһад цокхла, таднас юн үлдх бәәсн?

—Не, болҗана, бос, — гиһәд, сөөлңкәнь Һәрәг өргәд босхн, авад һарв.

Тавдгч бөлг

Ик Малзн селән гиһәд, бичкн ширкг өөдмин ташуһар цувлдсн хойр эрәд гермүд, хоосн тег дунд тонталдад, эн бәәнәв гиҗ хәәкрсн мет, холас бийән бардмнна. Селәнә иргәрнь гишң бичкн һол — Малзанка һарна. Бичкн болдгнь — нәрхн, зәрм һазрарн хөрн алдас давшго, болв бийдән зөв гүн. Медәтнр шоглад келдгәр болхла: «Мана Малзанктн бичкн гиҗ бийинь өөхәр седсиг — темән уга үлдәдмн»..

Эрс болҗ эрг болһнднь үрглҗлсн хулсн, зегсн хамгнь холас харлн-ноһарад, халунтн манд халун биш гисәр улм авглад, өндртән чигн, өргндән чигн өсәд, уухнас бийдән оньг тусхана. Тернь учрта, юңгад гихлә, тентл көвән хулсн-зегснә шуд иргәснь шарңху тег экләд, цаарлх дутман улм үрглҗләд, теңкән угаһар таварлҗ суняһад, толһа-кецин ора деер теңгрин захла харһҗ ниилсн болад, җирлһнь җигтә торһн кевтә чичрәд, хальгад бәәнә.

Һал-мергн үд. Нарн һалар киилҗәх кем. Әмтә-киитә тоот цуһар зулад, үзг-үзгәрн одсн өңгтә. Дегд тагчг. Дегд дүң-дүлә. Нам салькна бийнь бултҗ биший. Тегәд чигн хулсн-зегснә зүүлтә хамг менрәд, кииһән дотран авсар бәәнә.

Селән талас нәрхн хар көвүн һарад аашна. Серә үүрсн, көл нүцкн, бәәдлнь — адһҗ йовхш: энд-тендән хәләһәд, деер делссн элә һәәхәд, өөрхн ишкрсн зурм үргәһәд, земгә таварлсн бийнь, удсн уга, һолур күрч ирнә.

Көвүнә нернь — Хохал. Дегд өндрт оршго, маштг чигн биш, теглг нурһта, чаңһавр болдг күн: дал-ээмәрн шуд дардаһад, уулын хадыг үрглҗднь чавчад, кечксн мет. Зүсн-зүркнь чигн үүнә бас тиим үрглҗ, нег мөслсн бат болдг өңгтә. Шовһр шар чирәнь хаяд нег маасхлзна гихәс биш, болв нигт хар күмсгнь йир буугдхш. Хойр нүднь хурц, дотран һалта, хәләцнь —үзүртә, киитәвр болсн... ивтләд чигн үзх дүңгә.

Наснь көвүнә ода чигн баһ — хөр күрәд уга. Болв бөдүн улс дахад һурвн җил дарандтнь теңгсүр орчксн, зөвәр юм үзчксн күн. Эн хавра соргд йовад ирсн, намрин сорг эклхиг күләҗ, гертән амрчах заһсч. Тегәд хара кевтхм биш, серә авад, һол тал һардгнь тер: нег чанх заһс бәрсн бийнь түрү кемд дөң, үлүдшго.

Хулсн-зегснә захд ирәд, Хохал деерк шалвран тәәләд, келкүрән ясҗ авчана: тоолвртан авлгдсн бәәхнь ил. Ода юуһан ухалҗана гихв энүг? Ухалхнь чигн баһ биш,

көөркүн. Күн болҗ далаһар сән юм үзәд угань лавта. Өмннь юн тегәд күләҗәхинь кен медлә — байр-бах гихв, аль бас зовлң-түрү гихв?.. Көлиннь өөгүһәр шүрглдн гиһәд, усна моһа җулвкад одв. Ээврлҗәсн меклә шурд уснур адһад, булхв... Зуг эн хамгиг көвүн үзҗ, соңсҗ бәәхш.

Генткн шалд гиһәд заһсн туульсн болад одв. Хохал чочсар адһад, келкүрән бүсләд, серәһән авад, һолур орв. Арһул, бод-бод ишкәд, серәһәрн хулсн-зегснә уңгар хаяхаяд сууляд, бүтүһәр чичәд, йовад йовна: шальҗгнҗ нам ә һархш, усна бийнь чигн дольгархш. Тедү дүңгә эвинь олҗ, цеб гиҗ чичдгинь гиһит!

Нег чичәд орксн, серән иш күгдлсн болад одна. Мел дорнь адһҗ дарад, серәг усна йоралд шахм цацу, зөвәр угзрулад одв. «Мәәкр болдг өңгтә!» — гиҗ, көвүнә дотркнь байрар бульглҗана. Хохал үкс өкәһәд, бәрҗ үзнә — ик чигн сазн! Бүслҗ йовсн келкүртән келкн, ардан чирәд һарна. Басл чигн чирмәҗ эн чичнә, зуг хойр баахнбаахн сазн бәргднә. Кесг болчксн, земгә көшсн, арһаган һарһс гиһәд көвүн зогсна. Ик чигн бөдүн зегснә уңгар сууляд, соһагднь күрн, өкәһәд, һарарн татад авад ирнә. Уһаһад, идхнь — шуд кард-кард гиһәд, әмтәхнәрн шикрәс чигн тату биш.

Генткн арһул, төвшүнәр эклсн дун асхрад:

Дундын арлын хулсигән Дуулн бәәҗ хадлави. Дуран өгсн чамаһан Дуундан күләҗ ядлави...

— гиһәд, хойр эргин эрс болсн хулсн-зегсн хоорнд нисәд, ца-цааһан цеңнәд одна. Нурһан өгәд зогсҗасн Хохал, үзә уга бәәҗ, дууһарнь, айсарнь, күүкиг таньҗана.

«Булһаш!» — дотрнь һал дәрвксн болад, халу дөрәд йовна. Ардан эргәд хәләхнь, ус авдг бичкн амнд, ээм деерәсн хойр суулһан күүкн буулһҗана. Өкәхләнь, өвдгин нүдцә бөдүн күклнь өмннь унад... Күүкн түүг эвтә болдг кевәр авад, нурһн деерән хаяд оркв. «Хо цаһан чирәнь, хойр сәәхн нүднь, хоохн дольгн бийнь... Дуунд ордгар: өдринм хәәмнь киләсн, сөөһинм хәәмнь зүүдн... Көвүн саналдад, ода яахв гисәр, хуухан мааҗна, — Одад, өөрдәд, келн гихнь — амнас үг һарч өгхш. Көлнь пуд болҗ күндрәд, келнь модн болҗ хатурад, толһань эргәд... Келхләрн талдан юм келәд, тенәд йовҗ однав», — гиҗ бийдән уурлна.

Хол арлын хулсигән Хоюрн хадсн болхий. Көвүн иньг чамаһан Кезә ирнә гихви?

Булһаш дуулн бәәҗ нүднә булңгар Хохалыг үзә бәәнә. Йир таасгдна эн көвүн: зүсн-зүркәрн чигн күүнд һолгдшго, заң-бәәрәрн гихлә, нег үлү. Келсндән үкәд бәәх, нег мөслсн, ааль-җиил уга, көдлмш гидгәс эс әәдг күн. Арвн тавта-зурһатаһасн авн

әмт дахад теңгс орад, һола шүүгүлд йовад, салгудар көдләд, өнчн бийнь кенәс чигн дутл уга, мууһан күүнд медүлл уга, эркн залуһин тоод орчксн... Экнь гихлә, көвүнь иигҗ, түргн төлҗҗ, әмтнә ээмд күрснд, гесән теҗәх биш, өрк-бүлән асрдг болснднь ханҗ, йир бахтна. Икчүд цуһар келцхәнә, таасна: «Хәләхнт тер Хохалыг, ямаран?!» Булһашт болхла, тер хамгиг соңсхнь, бийинь буульснас, бийннь магтснас давуһар таасгдна. Тиигх дутман күүкнә дурн улм өснә. Бичә ухалс, бийнь намаг керглҗәхшлм гисн бийнь, болхш. Келхд амр болхас биш, кеһәд хәләлч! Ухан седкл хойр мел түңгәр дүүрң. Унтхла — зүүднд орад, кевтхлә — хойр нүднд үзгдәд, амрдаян уга. Дурн болхий? Аль санам зовад, харм төрәд тиигәд бәәдг болхий? Хохал күүкнә тиим седклиг альдас меддмб? Күүнә зүркн — күдр хар авдрас чигн даву гидг. Секәд, юн дотрнь бәәхиг, юн угаг меднә гидг күчр. Тер хоорнд Булһаш хойр суулһан дүүргәд, үүрәд һарн гиҗәхнь:

—Булһаш, невчк түрд гиһич, — болад, хулсн-зегсн талас соңсгдад одв. Цааһас Хохал һарад ирв.

—Ой, чи бәәҗлмч, — күүкн маасхлзад, улаһад одна, — генткн чочаһад, бийән күн дуудхла, алң болвшв... Яахар, Хохал?

—Мә, Булһаш, әвр әмтәхн, — гиҗ Хохал күүкнд соһаг өгч йовна.

—Соһагий? — Күүкн элк хатад инәнә. — Көвүд күүкдиг балһсна балта-шикрәр тоона гидг, чи намаг зегснә түңгәр... Ханҗанав, Хохал, седклдчн...

—Зогсҗа, Булһаш, — гиһәд көвүн хуух күртлән улаһад одна, — мә, авад хәр... — Келкүрәс татад, хойр баахн сазиг неҗәдәр суулһднь тәвәд оркна.

—Бийдән тегәд үлдәвчи?

Хохал келкүрән өргнә: ик чигн сазн һольлзад бәәнә.

—Оо, — күүкн утар татад өврҗәнә, — дала заһс бәрҗлмч!..

—Дала гини?

—Одак өгх болсн соһагчн яһла?

—Эн бәәнә, мә...

Булһаш соһаган авад, йовад одна. Хохал ардаснь хәләһәд үлднә. «Наадан, зооган кеснь ил, — гиҗ көвүн ууртан бүтнә, — би дуран түүнд өгәд.. Сарвлзад гүүһәд йовхар, суухн яһна, бийән эс меднә гидг. Дор ормдан Хохал сөгдәд сууна, кедү зовх, энрх хамгиг, кецү-күчр тоотыг санна. Эцкән өңгрсиг тодлна. Нег дәкҗ күрәд ирхлә, бааҗань әм-шир уга, ялдаһад кевтнә. «Мөрн ишклҗ, мөрн...» — гилдәд, ирсн әмтн шимлдәд бәәлднә. Болв кесг болад: «Байн уурлад, һасар шивсн, тернь цохлань харһад, мел дор ормдан әмнь һарч», — гисн зәңг һарч ирв. Зуг кенз көвүтә эк, уснцасн ууляд, хөвдән һундхас биш, ю кех бәәсн? Кен терүг соңсх. Кен терүг татх гинәт?

Генткн ээм деернь һаран күн тәвсн болв.

—Юн ик зовлң харһад одва, көвүн? Хохал өсрәд одв.

—Мендвт, ах! — гиҗәнә.

—Менд, менд... Мини нерм — Маца...

—Хохал...

—Хәләһәд бәәхнь, земгә болһамҗта көвүнч, Хохал. Тегәд мини келхм, зүсн-зүүл тачалта тоолвр толһад орхла, бийәсн холҗулад кө. Эсклә терчн эмәл тохад, мордад авчкдг заңта. Намаг хәләхнчн, йоснахн басл чигн амим хазарлхар, көлим тушхар, деерм зәәдңнлхәр седсн бийнь, даргдсн угав, нам өкәс гиҗ нуһрҗ өгсн угав.

—Таниг, Маца багш гиҗәли, — Хохал чирә талнь ширтәд хәләҗәнә, — тиигхлә батар һазр ишкҗәдг болхуговт.

—Уга, Хохал, чини чигн, мини чигн ишклһн гидг нег иҗл, әдлдән, әрә торлдҗанавидн... Йосн ода чигн бөк...

Маца нурһарн Хохалын чигә, әрвҗән уга махльг, тегәд зөвәр бат чиирг болҗ медгднә. Хо-цаһан гим, сәәхн чигн чирә деернь нигт хар күмсг йилһрәд, дорнь хойр хар нүднь һал асад, шатад бәәнә. Минь иим хәләц үзә бәәҗ, худл келнә гидг беркл эс болхнь гихәс.

—Далвңгас ирҗ йовнав, сурһуль сурҗ одлав, — гиҗ һундсар саналдҗ, Маца келҗәнә.

—Йовһарий? — Хохал эс итксәр багш тал ширтәд одна. Тегәд, хойр башмган ээм деерән көндлң хайсн, шалвран һуйдан эвксн, көл нүцкн Мацаг үзчкәд, үүнә үгд худл угаһинь иткнә.

—Тана селәнд сурһуль секх зөв сурхла, нутга ахлач Павлинов юн гивә болһнач? «Хальмг көвүдиг ю кеҗ сурһхв? Ки, теднчн нам салч чигн болҗ чадшго. Тавн, арвн күртл тоолдгиг тагтан дасх, түүнәс үлү мөңг тедн болһн гиҗәхш!» Тиим күн мана хөв-җирһл медҗ зална гидг! «Хальмгуд мал хәрүлхдән йир һавц, зуг малыг тоолад керг уга, зүслхлә болад бәәхгов, тиигхлә, сурһуль нам дәәсн...» — гинә.

Маца тагчг болҗаһад, санандан орсиг илдкҗәх мет, экләд келнә:

—Учрнь гихлә, әмт сурһхасн әәнә гидг тер. Кемр тоота күн невчк сурһульта болхла, багшас йир давхш. Намаг хәләлч, сурһуль уга багшиг, тегәд багш гихви?

—Та, Маца, яһҗ багш боллта? — гиҗ Хохал соньмсна. — Удандан сурсн болхуговт?

—Ода юн гихв?.. — Маца атхр хар үсән адһҗ хооран кеһәд, Хохал тал ширтәд авна. — Чи нам тал хәлән бәәҗ дотран санҗанач: «Ямаран хөвтә күн эн — хувцнь кеегә, бийнь гихлә, халун һаңһд шатҗ, малын ард даххш, хаврин экнд теңгсүр орҗ, хату үүлтә заһс көөлдхш, хот-хувцнь тав. Ахрар келхнь, байнас тату биш. Бийчн, Хохал минь, шинкән хөр күрч йовнав, кедү юм үзвә болһнач? Эцк, эк уга өнчн көвүн, икәр өгснднь — хонад, баһар өгснднь — үдләд, тиигәд тенә-мона йовҗ, Далвңгин сурһульд орад... Зунар, сурһулин җил төгсхлә, көвүд хәрлддг, намд, муульта күүнд, оддг һазр уга болдм, хәрнь, үүрмүдм хайдм биш. Хөөннь Әәдрхнд гимназьд орад, сән улсла таньлдад... Кесг соньн, чик хамгиг намд тедн заасн, тер заагт ах төр гиҗ — олн-әмтндән дурта болхиг дасхснь йир хәәртә. Болв, тер тоотар намаг гемшәҗ, Далвң тал хәрү тууһад, энд ирхләм Павлинов улм чаңһаһад, нааран көөснь эн.

—Туугдад гинтә? — болҗ, Хохал йосар өврҗәнә.

—Ээ, — гиһәд, Маца гекчкәд, болв Хохал тал хәлән сурна: — Чи олн-әмтн иим зовлңта, түрү болдгт кен гемтәв гиҗ йир кезә болвчн ухаллчи? Зәрмнь шуд өөкәр

пилгәд суухла, наадкснь нурһлҗ хар цәәһәс талдан хот уга. Яһад тиим болдв гиҗ сандвчи? Келхд, чи бийчн юңгад иим түрүд бәәнәч? Наадк улснь ямаран? Тадн хойр көлән цухлчкад кевтдг болхла, учр оңдан. Шуд үкәдтасртлан көдлнәлмт! Хара бәәх Мөңк-Увшахн ямаран? Тадниг зарчкад, тешкәлдәд, яахан олҗ ядҗаналм. Юңгад? Ухалх кергтә, Хохал, ухалх!..

—Ухалв, эс ухалв, негн, — Хохал саналдна, — мел тедн зөвтә. Маца, Хохалын ээм деер һаран тәвәд, келнә:

—Толһаһан өрг, көвүн, бичә һудыһәд бә.

—Зовлң, түрү дархла яһнат?

—Даргдл уга бәәх, — гиһәд, Маца маасхлзна, — һудысн күзүн деер мордхд эвтә болҗахинь ухал. Цаачн, мана сә хәәҗәх улс хара биш. Зуг теднд дөң, нөкд болх кергтә. Тер төләд, Хохал минь, ю-кү дасх кергтә, келхд, хариг цаһанас йилһдг болх. Чи, Хохал, завта, цолта болхла, орад һарча. Күүндҗәхм...

—Манаг орхм болвза? — гиҗ Хохал багш тал хәләнә. — Эн нег саз бәрсн, әврә юмн, чанхм. — Көвүн келкүрән татад, заһсиг уснас һарһад авад ирнә.

—Оо, — гиҗ Маца өврнә, — иим тооврас зулҗ болшго.

Тегәд Хохал серәһән ээм деерән авад, заһсан иштнь дүүҗлсн йовҗ йовна. Сазна сүл һазрар чиргдсн, Маца цань уга гидгәр бахтн һәәхсн, дахҗ йовна.

* * *

«Көвүм мууха удҗ йовна?» — гиҗ ухананнь өңцгт торлзм цацу, Өлзә зегсн ширдг деерәс адһҗ босад, хооран, һол тал һарһгдсн терз тус одад зогсна. Аашсн Хохалыг үзҗәнә. Ик чигн сазиг салдалһад, серә деерән үүрсн — сүүлинь һазрар чирүлсн йовна. Өөрнь зүсвр күн дахҗ. Хәләхнь, хоюрн йир таарч йовцхана. «Зогсҗа, кен болва эннь? — гих хоорнд, таньгдад бәәв. — Әә, одак шин ирсн көвүн бәәҗлм, багш чигн гилә. Зуг хотна ахлдг келсәр болхла, балһснд багтл уга көөгдҗ ирсн, онц хәләврт, гетүлтә бәәх күн чигн. Акад юмб? Зүсн-зүркәрн чигн, өңг-бәәдләрн чигн, әмтнд һәәлгдх күн бишл. Лавкд нег харһсн, йир һольшг, ухата, болһамҗта, төвшүн, бод гисн көвүн болҗ медгдлә. Тиим күн нам хаҗһр һарһна гишго. Мана хотна ахлдг нам амндан орсарн му келәд кевтнә биши. Садһднь од, бийән хәләхн яһна!»

Удсн уга, һазак үүдн хард гиһәд, Хохалын дун соңсгдсн болад одв. Өлзә көвүһән

юкелсинь сәәтр эс медсн бийнь, шуд дор ормасн сарвлзад:

—Аакчн. Хохал минь, энд йовнав, — болад, гүүхин нааһар гишң һарад ирв. Хәләхнь, сиинцин тал дунд ик чигн, алтрсн шар сазн, шуд ялдаһад гимәр кевтнә. Өлзән хоолднь бүлктрсн болад, захнь уутьрад, кинь давхцад одв. Көвүнь өсәд, йоста залуһин ээмд күрсиг медсн экин байр өргмҗ хойр чееҗднь тееглҗ, хойр нүднәснь нульмс һарһад, зөвәр түрәһәд бәәв. Түүгән Хохалас нуухар, хәр көвүнәс нег үлү, басл чигн бийән хөрәд, эмкәлднә, зуг болҗ өгчәхш: муульта нульмсн күч өгхш.

Хохалын байр келәд керг уга — хойр нүднь һал асад, гилвкәд бәәнә. Тегәд чигн экиннь нульмс үзх биш, нам аңхрсн уга. Хәр көвүн Өлзәтә мендләд, гекәд оркв, болв хойр нүднь бас сазнд туссн, земгә өврҗәнә.

—Аака, чанх кергтә, — Хохал маасхлзад нер уга, — гиичиг тоохм...

—Әвртә юмн бәәҗлә, әлд йовсмби? — гиҗ Өлзә чигн көвүнә байриг йовулҗ өгчәнә. — Герәд ортн хоюрн, цә бәәнә, белн. Би үүгитн, үүд-түүд күргл уга, эд-бод кечксв.

Хохал Маца хойр һар-нүүрән уһаһад, герүр орцхав. Өлзә на-ца гитл заһсиг гилвсләд, толһа сүл хойринь тәәрәд авад оркв. Дарунь хойр әңглчкәд, нег өрәлинь керчм-керчмәр утлад, нерчкәд, наадк үлдсинь ярад, далһа савд тәвәд, давслҗана. Заагарнь: «Ямаран әвртә заһсч гинәтә! — болҗ көвүһән магтҗ, байрлна. — Мел одахн күртл шалвр уга гүүҗ йовсн Хохаласн авчатн!»

Тегәд, һурвн җил хооран болсн юмн сананднь генткн орад, басл тодрха: Хохалнь әрә арвн тав күрсн болвчн, әмт дахад, теңгс орх... Хар өрлә босх, залу болад, мөңг олхар һарад йовх...

Өлзә басл чигн хувц-хунринь нәрдүлҗ шинҗләд, хаһрхаһинь хатхад, халаслад, товч-бүтүһинь бүрткәд, батлад, бичкн хошинь чигн күчр гидгәр дигләд бәәнә. Яахм билә, аакнь өөрнь йовн гиҗәхш?

Сөөни өрәл давад зөвәр болчксн, нөөрнь күрәд, эвшәһәд ирнә. Шам чигн, улм герлнь ядурад, һолң-һолң гиһәд бәәнә.

—Энчн бас үкхәр бәәх кевтәм, — гиҗ Өлзә мусхлзад, хуухан мааҗна. — Нә, иигәд кевтв гиҗ гем уга. Өрүндән эрт босҗ, көвүһән йовулх кергтә.

Өлзә шаман унтраһад, хувцан тәәләд, орндан орсн болла, шуд сарсаһад одна. Удхш, зүүд нам зүүдлнә: Шулм-эрлг болхдан шаху чигн, бийнь мел ноосн. Хойр нүднь оңһасн, хуучн худгин йорал гим, шүднь ярзалдад, чикнь сертәлдәд, дегд әвд бәәдлтә болна. Сарсхр өврәрн хойр талан ольхар седсн, савһр сүүләрн хойр талан шавидн цоксн...

—Көвүһичн, ээ, көвүһичн авхар йовлав, — гиснь, көндә бедр хәңкнсн кевтә, күңкнәд одна. — Ялчан кехәр, зархар...

—Кембчи? Юмбчи? — болҗ Өлзә ормана, һарарн саҗад, хойр талан селн нульмна. — Көвүһән чамд кен өгдмб? Яһад?!.

—Өгхшв гини? Ха-ха-ха, — гиҗ эрлг элк хатна, амнаснь һал цәклҗ падрна.

—Өгхшив! Өртә бишч, яһначи?!.

—Өгхшив гиҗ үнәр келнчи? — эрлг альхан сарвалһад, араһан тачкнулад, шилвкәд одна. — Өргәд авхла яһначи?

—Яһначи гисн?! — Өлзә сүрдҗәхмн уга, бәәдлнь шуд бәрлдәд меднәв гисн, тиим.

—Экәснь үринь булаҗ авхар седдг эргү эрлг болхдан шахуч. Экнь әмд йовҗ, үрән булалһна гидг хә-виз. — Тегәд, көвүн талан улм өөрдәд, хальчлад зогсхар седхлә, хурлд бәргдмр хурдлад өмннь һарад оркна.

Өлзә тиигхләнь әәҗ цухрл уга, шуд дәврәд, хооран һарһхар седсн, шүүрәд, татад оркхла, дәрк, дәрк, — мууха му заята, җигшүртә ноосмб?! — һарлань ширвлдсн болад, һал асад одна. Эрлг эн хойр йосар һар бәрлдәд, ноолдҗана. Өлзә басл әмндән күрч, бәәсән һарһҗ, теслцҗ йовна. Зуг чидләс чидл давад, зута чилмр диилх талан һарад, савһр, матьхр, сарсхр һармуднь таг атхад, зөвәр муурдулҗана. Хәәкрәд, ор

дарад, чишкәд, яһлалад, хаҗуһин улс дуудн гихлә, му заян, хоолнь таг, әрә шиикнәд, дун төрүц һарчахш.

«Ода яһдмб? — гиҗ Өлзә ууртан бүтсн, хамг күчән кевтнь нег кеһәд, хойр көләрн девсн тиирнә. Эрлг, һар алдад, элкән теврәд, эдүкн одад тусна. — Эс келвә гивзәч, иигәд әрл, эсклә би чамаг!..»

Шамдад, босх хоорнднь, шулм шагшрад күрч ирнә.

—Эсклә яһнав гинчи? — Элк хатад эрлг инәнә. — Эн ямаран?!.. — Экин өрчд утх зөрүлнә. — Өгхшв гиҗ үнәр келнчи?

—Алхла, авхас бишч, әмд йовҗ — уга! Арвтан, арһта болҗ, аакнь өгхш угав. Күгдләд, утхинь шүүрлдәд, булаһад Өлзә авна, күчр нооста өрчднь күчтә кевәр шан бийәрн, чишкәд, серәд ирнә.

Харңһу — нүд чичм, харалта эрлг әрлсн, хувцнь гихлә — усн, хулһн болтлан бийнь көлрсн... Зүүдән санчкад, зүркнь ишкрәд, шүднь таш-таш, махмуднь дал-дал гиһәд, келәд, керг уга болна. Хойр талан түргәд, холар җахн-җахн йовхинь эрҗ, ээҗаавиннь сәкүснд зальврҗ, көгшн Чагчвдан мөргҗ, эрүл-дорул, чик-чилгр йовхиг мөрәдҗ, эрнә...

... Хохал Маца хойр неҗәд шаазң цә уухас биш, заһсн болхиг күләхм гисн, ю-бис күүндлдәд сууна. Теегиг эргәд, балһсар йовлдад, теңгсәр орад ирцхәнә.

—Чи, Хохал, һурвн соргт йовсн күн, теңгсин ааль-җиилиг теңкән уга гидгәр меддг болхуговч? — гиҗ Маца соньмсҗана. — Би теңгс көвәд һардг болвчн, теңгсин иргднь нам одад угав.

—Арһта күн өөрдх чигн керг уга, — болҗ Хохал саналдҗана, — әмтнә туульд, түүкд, дуунд орхларн сәәхн болхас биш, цаадк-наадкинь тавлад медснд, җилвтх юмн түүндтн уга. Тер учрар заһсчин җирһл гидгтн дүңцүләд келхлә, гилвсн мет: өңг һарад, алтрад бәәсн бийнь, өңгәр өгч гилә, күн авшго һара зөөр. Заһсч мөнгиг теңгсин йоралас утхад шуд бәәвчн, хавтхнь кезәчн хоосн, бийднь юн чигн күртдг угань ил. Юңгад гихлә, эврән бәрәд, эврән авч одад, эзнд өңгәр гишң өгчкәд, өмнк кевәрн дөзин дөз: гесән татад, бүсән чаңһаһад... Кедү әәмшг үзнә, кедү күчр-күндлә эн харһна? Би тер тоотыг үзәд, һарарн бәрхләрн оч медхәс биш, тиим гиҗ нам уханам өнцгт уга билә.

Маца мел ам аңһахш, йир оньган өгч соңсҗана. Заагарнь: «Энчн шуд белн күн бәәҗлм, цәәлһвр кеҗ, иигхм-тиигхм гиҗ эвләд керг уга», — гих тоолвр дотрнь орад одв. Тер бийнь Маца нег чигн үг келҗәхш, ю чигн сурҗахш.

Тодлвртан авлгдсн Хохал, нег кииһәр дегтр умшҗана гихм, зогсхан медхш: — Түрүн соргм өцклдүр болсн болна, йир мартгдхш. Зольвн одмнд бийднь намаг даалһсн, би энүнлә хамдан эрйүшкд йовнав. Мана Малзанка авч ирәд, Бахтемирәр орулад оркв. Салькн уга болсар йир төвшүн. Хойр җилк, хаһрха бортх кевтә, үләгдхш. Болв эрйүшк земгә хурдлад, кесг күнд-күнд савмуд күцәд, давад йовна — эннь урсхулын күчн.

Иҗлин бахлурар орад ирвидн. Үрглҗләд, җириһәд, басл сарул. Зуг кедү ке-кеемсг, сән-сәәхн болвчн, тер хамг мини нүднд үзгдҗ, оньгим икәр эзлхш. Учрнь гихлә,

намд, әдл залу гиһәд, эрйүшк залх зөв өгсн, би, тегәд әвртә даалһвриг сәәнәр күцәҗ, әмтнә иткл дам уга болтха гиҗ чирмәсн йовнав. Ташр талдан савмудла урлдҗ, теднәс өмн һархар би дотран сансн, басл эвинь олхар седнәв. Зуг салькна чидл урсхлын күчн хойриг чадмгар авлцулҗ, җилксәр дамҗулҗ эрйүшкд күргҗ, түүг хурдлулна гидг, амр төр биш болҗ намаг генүләд, зөвәр муудм орад бәәв.

Тегәд теңгсүр өөрдх дутман седкләрн адһад, «ямаран билчи?» гиҗ күләсн бийм, терүгән кенд чигн бичә медүлс гиһәд, цань уга чирмәҗ, сүл бәрҗ йовнав. Нег үлү Зольвн магтчксн: «Эн көвүнәнтн залмҗ, манахс, дегд земгә, хәләһит кедүг ардан хайсинь», гичксн, басл бәәсән һарһх кергтә болҗана.

Түрүн сөөдән нүдән мел харһулсн угав. Дор кевтнәв. Секәтә цоңхар үрглҗ хар теңгр, энд-тенд гилвксн оддудлаһан үзгдәд, үлдәд йовна.

Хойр талм сүрклдәд чигн бәәнә, зуг мини нөр күрхш. Эрйүшкиг Зольвн бийнь залсн, земгә хурдлсн, гүүдлән эс баһлснь ил. Тиигҗ йовад эргсн болад, шуд хольврн алдад одна. Би босад гүүнәв, цоңхар, зурмн кевтә, өрәлдәд һарсн, һәәхнәв. Зуг харңһу таг-сохр; нигт хулсн, зегсн эрс кевтә үрглҗләд, бүтүрәд харлна, нань юн чигн үзгдхш.

Өр шарлад, нарна түрүн герл мана бичкн каютар орҗ ирсн, дотркннь һәәхҗәнәв. Чавас, мууха күчр уутьхн юмб? Салм дөгд хойрин үнр күчр, хамр авад, толһа эргм. Тиигчкәд, юн эс кевтнә? Ор-дер, ааһ-сав, хәәсн, мишклсн хот-хол, җахр архлдг арһмҗ, зүсн-зүүл кирвтн, кец, деесн, төмр-төңк болн нань чигн үүрмг-заармг юмс...

Нег булңгинь кевтнь дала гөлм-урх эзлсн, теднә деернь хоңхта гарма залрсн, эннь — Әдән, болв үүгән цуһар энкрлҗ, «седклин сергмҗ» гилдцхәнә.

Нарн девшәд һарч одсн, хулсн-зегсн хатярдад, зөвәр уудсн болад ирв. Бидн цуһар деер һарлдсн, өрүни хотан уулдҗанавидн. Теңгсә зокалар — хатасн хадриг хар өдмгтәг идчкәд, агта хальмг цәәг ардаснь ууҗанавидн.

Тегәд, Зольвн босад, намд келҗәнә: «Ааһ-саван хура, уһа, тадн, көвүд, чис авцхатн». Тиигн гихнь, маниг хотын дая буслһад, бурлда бәәтл, салькн зогсад, таг болҗ оч. Иим цагт һанцхн нәәлдг юмнь — чидл. Ут чисиг авад, түүгәр түлкҗ, эрйүшкиг йовулх кергтә болҗана. Бичкн оңһц биш, тернь күчр зовлңта юмн бәәҗ.

Уг сүүлднь мини өмнм теңгс делвәһәд — нарна толянд герл һарч гилвксн, эң зах уга үрглҗ усн налаҗана! Бидн үкс гиҗ чисән хураһад, җилкән өргәд орксн, мана эрйүшк эрйәләд, әрә әмтә салькна кииһәр күч кеһәд, усиг керчәд, шудрад йовна. Өдрин тес гилтә усчад орксна хөөн, асхн болн гиҗәхнь, Зольвн генткн докъя өгчәнә: «Түрд гитн, манахс, болҗана». Тер ормдан, — акад юмн, яһҗ медснь намд хөвдән ода чигн маңһд дун! — арв шаху гөлм татад, доран хонвидн. Өрүнднь босхла — дала заһсн торч!..

—Зөвәр гихәс, нань ю келхв, — гиҗ Маца өврҗәнә, — дааһад, тесснчн дала юмн. Деернь чамд, Хохал, умшдг, бичдг дасххнь...

Бийтн, Маца, һурвн сорг дотр, җилин хойр әңг төгскәд, тегәд әмндән зөв сурһульта болув.

—Намий?

—Мана салгт салч болҗ Иван Михайлович Новиков гиһәд, балһснас көөгдсн күн көдлҗәлә, — гиҗ Хохал цаарлҗана. — Әмтн үүг «Цоохр Яван» гидм. Чирәнь цоохр болхас биш, чееҗнь цаһан билә. Номһн, бод гисн төвшүн, болв зөргтә, эзнәс төрүц әәдм биш. Сурһульнь, медрлнь гихлә, келәд керг уга. Тегәд эн кесг хальмг көвүдиг, тедн дотр би, цуглулад, зөв сурҗана, умшдг, бичдг дасхнав гиҗәнә. Бидн шуд амрлдад, байрлад одвидн. Тегәд эн манд үзг-юм зааһад, бөдүн көвүд, һәрһтә биш, удасн угавидн. Цааранднь Иван Михайлович герин даалһвр өгәд, күн болһнла онц күр кеһәд, йоста шүүвр авдм. Тедн дотрас намаг йилһәд, талдан зураһар заадг болсн, би үүнә итклинь барсн угав, улм соньмсҗ дасад, терм мел баһдсн болад, тиигх дутман Иван Михайлович даалһвриг немәд, сурвриг чаңһаһад бәәсн учрар, багшин келәр дүңнхнь, һурвн җил дотр зурһан-долан әңгин ном дасҗв. Тиигчкәд, эврән бас деернь немхәр шундг биләв. Әәдрхнәс керм ирх болһнд соньн хулдҗ авад, эврән кевтнь умшад, өөрән бәәсн улст келҗ өгдг болув.

—Намий? — Маца йосар соньмсҗана. «Өгәд умшулхнь яһна гилчн? Иткҗ болх көвүн, зөрәд медс», — гиһәд ухалн, хавтхан ухдлад, соньн эн һарһҗана. — Мә, Хохал, умшнч үүг, би бас соңссув.

Хохал түүгинь авад хәлән: — «Очн?» Энтн юн соньнви? — болҗана.

—Умш, умш, юнь медгдә бәәх.

—«1903 җилин така сарин 15. Әәдрхн, — гиһәд Хохал гүүлгәд умшад оркна. Маца маасхлзад нер уга, йосар таасҗана, юңгад гихлә, нег чигн өдр сурһулин шидрәр йовад уга күн, иигҗ умшдг болснь, наадна керг биш. — Көдлмшч улс дунд делгрҗәх хүвсхлин серлиг энд «Седклин үгәр» билдрлүлҗәх дамшлтын тускар үүнә өмнк бичгәс («Очн», №39) умшач меднә. Сүл цагт олн бийснь зөрәд, үүмлдәд оддг земгә тодрха болсн учрар, «уульнцин» өмнәс хаана йоснахн чигн лавта гидг өңг-бәәдләрн (шорта болн малята) һардг болв; мел тер цаглань хүвсхлин ниигм-ардчллчин бәәрн баг наминнь зөвлл болҗ үүлдхиг эрк биш гиҗ тоолад, эндк ниигм-ардчллын җисәнә тускар зәрм кесн-күцәсән барлад, зәңглх эв-арһ манд учрв.

Үвлин тес бүрдәмҗ дуһулңгудар көдлмш кесн, тернь көдлмшчнр элвг болдг ормсар залһлда келһән өргҗүлх төртә билә. Мана күчн-чидлин түрүн сөрлтнь хөн сарин хурлдан болв...» Хм, хм, — гиһәд, Хохал тагчг болад одв, болв нүднь үүнә гүүдгләд, цааран чигн умшҗ йовхнь ил, зуг ә уга, урлнь әрә көндрсн болна. — Хе, мана тускар, заһсчнрин тускар бас бичгдҗлм, соңсит... «Заһс бәрлһнә шин Дүрм гидгнь, «аңндг» олн дунд үүмә татад, көдлмшәсн хоосн үлддг йовдл көдлмшчнриг улм уурлулад, үүмүләд бәәнә. Засгд дурго болсн күүндвр болн хәәкрлдә альд чигн соңсҗ болхмн. Аһар «бослтар» делгү дүүрсн учрар йоснахн «бослт» болхнь мел маһд уга гиҗ тоолсн, әәһәд, күчр кевәр үүнд белдвр кев: көдлмш уга үлдсн миңһәд улс балһснас көөгдсн, уульнцсар зертә-зевтә харулчнр, мөртә, йовһн уга, шуд сольвлдад бәәв...»

Күн үүд татсн болна. Маца соньниг шүүрч авад, һоснаннь түрәһәр чикәд оркв. Хойр көвүн үүдн тал ормалдм цацу, тернь секгдәд, Өлзә маасхлзад орҗ аашна. Өмнән, дүүрң заһста ик тавг бәрсн, деер — сазна толһа зантаһад йовна, авч ирәд

ширә деер тәвҗәнә, халун ур нигтәр һарад, паанцглад бәәнә.

— Суутн көвүд, халуһар идтн, — гиһәд Өлзә һарч Йовна.

—Аака, эврән яахар? Шүүс кечкләв, авч ирхәр...

Хохал тедүкн бәәсн тәвц деерәс тәрлк авад, сазна толһаг терүн деер тәвҗәнә:

—Эн танд, Маца, яһвчн толһа нертә юмн. Өвкнрин зокалар болхла, күндтә гиичд хө алад, толһагинь нерәддг... Намд хөн уга, эврән меднәт, заһсна толһагар тооҗана гиҗ бичә өөлтн...

—Чи, Хохал, ю келҗәхмчи? — гиҗ Маца инәҗәнә. — «Сазн болхла — толһагинь, җаал болхла — сүүлинь» гидгиг би меддв. Иим әвр толһагас үлү тоовр, тегәд альд?

Өлзә орад ирнә, мәңгрс, давс тәвәд, зуурсн шүүс өгәд, бийнь бас сууна.

* * *

Хохал эврә деерән хоша бәәсн Сарңга серә сурҗ авад, тегәд хойраһинь келкәд үүрсн, Маца тал күрәд ирв. Тернь белн, күләҗәҗ биший, хашан үүдн хард гилһнлә, байрлад тосад бәәв.

—Менд, менд, Хохал, — болад Маца һаринь атхҗана, — би чамаг эртхн ирх гиһәд, ца-на бедрәд...

—Тегәд бедрснтн энви? — Хохал шоглад, Мацаг көләснь толһа күртлнь шинҗләд оркв. — Үзлтн: йоста заһсч!..

—Чи, Хохал, намар бичә наад ке. Бийчн, теңгс көвәд һардг болвчн, заһс чичҗ үзәд угав. Килвә хайх, гөлм татх учрҗ йовла чичх — уга.

—Учр уга, Маца ах, — болҗ Хохал хөрҗәнә, — күн эс медх дала юмн уга. Бийтн таварлдгм: невчк нарн өөдләд, дуларад, усна җиң һарчатха гиһәд...

—Дуларх биш, түрд гиҗә, халурх.

—Усн дотр йовх манд юн болдмб?

—Маничн үрвәд күртл, усн бүләдх биш, эс буслхнь, а? — гисн Маца ардк үүдн тал одад, секҗәнә.

Тегәд эн хойр һол темцәд һарв. Хохал адһм уга, бат ишкдләр, хол-хол алхсн, өөрнь Маца, би чигн күүнәс йир дутшгов гисәр, бас земгә гииглг кевәр йовна.

Хәләхнь эднә өмнәс хойр суулһта ус үүрсн Булһаш аашна. Хохалын зүркнь күгдләд, чирә талнь цуснь түрглсн болад, хойр халхнь халу дөрәд, ирвлзәд, һал асад одна. Болв, тер бәәдлән кенд чигн медүлшго саната, эс керглсәр: — Хәләһит, ус үүрсн күүкд күн... — гиһәд, зогсад одна.

—Му йор гиҗ, сеҗглхәр бәәхм биш болхуговч? — Маца инәҗәнә. — Негдвәр гихлә, Хохал минь, күүкд күн биш, хәләхнчн, сәәхн чигн, баахн күүкн, гиҗгт, нернь

—Булһаш. Хойрдхла, му йор болм дүңгәр, хаалһ көндлң һарч йовхш. Һурвдхла, дүүрң суулһта уста күүкн харһҗ гилә, нег үлү иим һарнь, сән йорта юмн гидг. Чи, Хохал, киидән сүрдҗәнәч.

—Би, Маца ах, сүрдсн угав. Сеҗглсн чигн угав.

—Тиигхлә, уралан!..

Булһаш өөрдҗ ирн, зөвәр уухнас инәһәд, шоглҗ йовна: — Оо, мана Малзанкин заһсн чилнә гидгнь эн болхугов!

—Негл өдр бәрсәр чилҗ одхий? — Маца маасхлзад, шогиг улм цааранднь йовулҗ өгчәнә. — Чи юн гиҗ санҗанач, Хохал?

—Нег өдр гини? — Булһаш Хохал тал колс хәләһәд оркна. Зәрмнь өцклдүр бас каалад хайчкҗ гили.

—Намий? — болҗ Маца алң болҗана. — Би хөвдән шинкән эндр...

—Мана авһ бергн хойр маш икәр хансн, Хохалыг йөралдәд, сө нам унтсн уга, хойр саз өгсн, әвртә юмс бәәҗ, — Булһаш инәһәд нер уга, шуд альвн-дольгандан тесҗ эс чадҗана, — намаг тер ханлтан күргәд келтхә гиҗ сурсн, терүгинь күцәҗәнәв тегәд.

Хохал болхла, хар күрңтчкәд, ам аңһаҗ үг келхш, тагчг, маасхлзад зогсад бәәнә. «Эн хойр мууха нег-негән таньчксмб? Кезәнь? — гиҗ дотрнь гүүдглнә. Болв көвүн бийән хөрәд, нам бийдән уурлна. — Чамла әдл, иигәд, әм-шир уга юмн кевтә менрәд, меш-меләкн болад, амнь таг зууньрад, зутрад, келнь модн ухрас дорар хатурад, эврән, эрчмнь һарсн деесн мет, салдаһад, зогсад бәәхм биш, ю-бис келәд, күүндхугов!»

—Нә, Булһаш, бидн иигәд өтрлнәвидн, — гиҗ Маца һолур зааҗана, — эсклә заһсн маниг күләҗ-күләҗ йовҗ одхла яахв.

—Хәрнь гиһит, дольгн хамгинь, доран эс тесҗ чадсинь, «усна заһсн болҗавзач?» гиҗ наадад келсн үг бишлм. — Күүкн пиш хаһрад инәсн, сәәхн тегш, эвтәкн-эвтәкн шүдднь цәс гилдәд, хойр нүднь очн болҗ гилвкәд, көркхн чирәнь улм герл һарсн болад одна. — Ик-икәснь, сәәнәснь, элвгәр бәрҗ, өглһин эзн болҗ, өөр шидрксән бичә марттн, би болхла, йовад, ус тәвчкнәв, халун кевәрн бәәҗәг...

Һолын көвә. Салькн-савр уга, төвшүн өдр болсар, усн мелмәһәд, шуд көндрхш, нам әрә дольгарсн чигн болхш. Зуг хая-хаяд энд-тенд үүрмг заһсд тууляд, уснас өсрәд һарн, хәрү унад, тиигхләрн тер хамг төвшүг цаг зуур эвдәд оркна. Хулсн-зегсн болхла, тус-тустан менрсн, толһа болһнь әрә өкәс гиһәд, зальврсар, кииһән дотран авсар бәәлднә.

Хойр көвүн эрг деер сууна, эргндк дүң-дүлә, төвшүнәр хүүв кеҗ һәәхҗәнә. Күүрнь чигн бас тер, нурһлҗ үзсн, соңссн. Зәрмдән орв уга цаарлад, теңгст күрәд, хәрү ирәд, болв заһсчнрас холдхш: эднә кедг, келдг хамг, хөв-җирһлинь болн дуту-дундынь эргәд, цөн улс байндан тесҗ ядад тешкәлдәд бәәхлә, наадкснь цуһар эднд, заргдад, алькдан чигн күч күрч ядад, үүлән эдләд, йовдгиг бас көндәцхәнә.

—Әмтнә хар көлсн, һашун нульмсн теднд зокад, улм байҗад йовдгт алң болнав,

—гиҗ Хохал саналдҗана. — Олз-зөөрнь саяд күрсн, Көк теңгсиг кевтнь гишң хулдад авчксн Беззубиков, Сапожников, Агабабов, Сторожев, Ванецов эдн бәәтхә, мана «муучуд» — Бавгшахн, Туһльчихн, Яманахн, Довҗнахн гилдәд ямаран? Савсаңхиг, гөлм-урхиг болн эдл-уушиг бәргдх заһсна тоод өгч, урдаснь әмтиг оосрлад авчкнм...

—Хохал, эклхм болвза? — Маца, удан болҗ одва гисәр, өөдән нар хәләнә.

—Ода чигн эрт, Маца ах, усна җиң тавлад эс һартл заһсн, нег үлү сазн, хулснзегснә захар һарч ирх уга. Сазн һәргтә биш, толһань ямаран ик...

—Не, тиим болхла, соңс, — гиҗ Маца зөвшәрнә. — Әмтнә хар көлсн, һашун нульмсн яһҗ зокдв гинәч. Теднчн байҗхин төлә цуснас чигн цеерлхшлм. Келхд, Ванецов Гришкиг авлч. Юунас авн эклҗ байҗсинь эс меднч? Баһдан терчн, одак нер һарсн җуульг Алтн һарта Сонькин эркн нөкднь йовсн, олад чигн, хулхалад, тонад байҗснь нуувр уга. Бәргдн гиһәд ирхләрн, мөңгәр хулдад һарч оддг төләдән, эндр өдр күртл тер хамгинь күн икәр медхш. Тиим кецү урдкан мөңгәр дарчксн, ода түүнәс даву күндтә күн эргнд уга. Йоснд сән нүднд үзгдҗ, хурл-хувргин халхд тоомсрта болхин кергт, эн чонҗс бәрүләд, «олна» төлә гиҗ шаңд ик-ик тәвц кеҗ, мөңг орулҗ өгхлә, әвр болад бәәхгов.

—Ямаран андн гинчи? — болҗ Хохал аралдҗана.

—Лбовихн гиһәд, теднә тускар соңслч эсий? Көгшдүд келдгәр болхла, үүсрт уга юмс бәәҗ биший. Экн түрүнд Лбов гиһәд, нег зөвәр бәәхтә заһсч, Чечень арл деер бүүрлдг болна. Эврә «ортг» бүрдәһәд, заһс аңндг, эд-бод чигн кедг бәәҗ, Зуг заһснас урд мел талдан, ик олзта, орута юмар төр кеһәд — кувцнр тондг сәнҗ.

Кермс теңгст үзгән алдхас саглад, герләрн теднд хаалһинь зааҗ, докъя болҗатха гиҗ, теңгсин көвәһәр бә тәвҗ йовсн саам болна. Чечень арл деер бас тәвх, нег үлү, үүнә өөр шидр, усн дор, эс үзгддг хад чолуд бәәдг, йир ик әәмшгтә чигн. Тегәд бә тәвх улс ирхлә, Лбов ик авлһ өгәд, тер бәәг мектә кевәр, невчк далдулад оркна: өндр эрг, чагчм ташрлулад тәвсн бәәһин герл теңгс дунд йовх улст, һолң-һолң гиһәд, әрә харгддг чигн. Кемр оштрм болад, теңгс хольврн гиһәд, теңгр-һазр негдҗәх кемд, бәәһин һалыг әмтн өөрнь ирн-иртлән эс үздг төләдән, одак хадла харһад, кермнь хамхрад, каарад оддгнь тер болна.

Лбов ортгарн йир ю чигн үрәдг уга бәәҗ. Кермин ачлһ — негн, кемр үксн күүнә цогц харһҗ гихлә, мөңгн-теңгинь, зөөринь авсн деерән, әмдинь, әрә киитәһинь алад, тондг сәнҗ. Көлврҗәх теңгс ю болвчн дархгов, тегәд, Лбов ортгарн улм һалзурлдад бәәдг бәәҗ.

—Мууха аврлт уга юмс бәәсмб? — Хохал толһаһарн нәәхлҗәнә.

—Нег ик оштрм дотр саакан кеҗ йовад, Лбов бийнь үкҗ. Залуһиннь ормиг гергнь эзлнә, ортган дахулад, урдкас давуһар тондг, куддг болна. Тегәд, күчр ик зөөр цуглулсн, алтн, мөңгнь «авдрт багтхш» гиҗ келцхәдг бәәҗ. Тер хамгнь көвүдтнь күртсн, теднь дагестанск көвәһәр бәәх салгудыг кевтнь хулдҗ авад, күчр гидг хулдгүүлгә кедг, Лбовихнә фирм болҗ, нер һарч.

—Зүркн ишкрм! Күн сүрдм! — Хохал йосар өврәд, нам уурлҗана. Мел хулхабула, худл-мек, тииминь һазр дааһад, йовад йовдгинь. тегәд ю кесн сән болх? Яахмб?!.

—Хәрү кергтәй? — болҗ Маца маасхлзад, шалвриннь зах талас, киилг дотрасн дегтр һарһад өгчәнә. — Мә!.. «Ю кехмб? Мана җисәнә бачм төрмүд» гиһәд-Ленинә бичсн дегтр соңслчи? Чини сурврт кергтә хәрү цуһар өөрчн йовна. Сурһульд эс оддг болвчн, медрлчн гем уга, нам сурһульд орҗ йовсн кесгәснь даву болхас биш, тату уга. Тер учрар умшхла, учр-утхинь медәд бәәхч. Болв Ленинә эркн зааврнь иим, тодл: «Даҗрачнрин йосиг эс хольвлхла, көдлмшч әңгин йосна төлә эс ноолдхла,

көдлмшчнр эврәннь җирһл-бәәдлән уңгарнь ясрулҗ чадшгонь лавта», — гиҗәнә. Хохал үг келхәр седнә, болв Маца һарарн докъялад, зогсаҗана, би келнәв гиҗәнә.

—«Минь тиим тодрха заавр бәәһә бәәтлнь тегәд ю келдәд суудг улс болҗахмб?»

—гиҗ чи санҗахч, Хохал». Болв — тиим биш. Хаана йосна харалта бәәдлд тесҗ эс чадсн, түүгинь ил бурушасн көдлмшч әңг болн тәрәчнр бослда кеһәд, Әрәсән аль чигн үзг болһнд үүмә татад, тернь өсәд, өргҗәд, йосн хүвсхүлд тохрад...

Туула сарин үүлдврмүдин тускар соңссн болхч. Хотл балһсна көдлмшчнр хурад, хаанд зөв-учран күргх болад, шүтә-бурх болн хаана зург авад, өргә талнь ирлдхлә, цаадкнь хаһад, тараһад көөтн гиҗ цергтән заквр өгч. Тегәд миңһ һар күн алгдҗ, кесг миңһнь — шавтҗ. Тиигхлә орн-нутг кевәрн үүмәд, көдлмшч әңг делгү бодлһна бослт кеһәд, Әрәсә оштрмлсн теңгс кевтә, күчр кевәр дольгалад, кесгтән төвкнҗ өгл уга, йосна мууднь күрәд...

Мана Әәдрхнә көдлмшчнр яһва гинәч? Болдан һарминхн буцлһ кесиг балһсна көдлмшчнр өргәр дөңнәд, цуг балһсна бослданд тернь тохрад... терүг һардҗ, залх шишлң зөвлл бүрдәгдсн, большевикүд түүг зертә-зевтә ноолдана цутхлң кехәр седҗ, шунад... Балһсна көдлмшчнр Александровск багцд хурад, хүүв кех болад цуглрсиг, хазгуд болн цагда тараҗ көөхләрн күчр аврлт уга үүл татҗ. Хойр зун тәв һар көдлмшчнрин әмнд сууҗ. Тиигхлә харчуд әәҗ өгни? Эдн улм чаңһрад, ноолдаг улм өргҗүлнә. Болшго болад, арһан бархларн йоснахн тегәд көдлмшчнрин кесг некврләнь зөвшәрнә: көдлдг өдрин кемҗә хасна, авдг җалвинь өөдлүлнә.

Хүвсхлин дольган дегд күч авад, оштрм зогсҗ өгл уга бәәхлә, цаһан хан бийнь Туңхг гиҗ һарһсндан көдлмшч, тәрәч улсиг йосна һардврт орулх болна, санаһарн келх, барлх, хург-хүүв кех зөв өгнә.

Әрәсән көдлмшчнр тиигҗ чидлән, әвртә бөкән медүлнә. Зуг цуг-зүсн бослдаг хүвсхлин нег урсхлд орулҗ эс болснь, көдлмшч, тәрәч улсин негдлт нег мөслсн, бат эс болснь, тәрәчнр хоорндан ни уга, тус-тустан, зәрмдән нам ямр чигн залһлдан угаһар үүлдҗ, босҗ йовснь йир һундлта.

Ахрар келхлә, Хохал минь, тиим. Тедниг тиигв гиҗ гемшәдг чигн арһ уга, юңгад гихлә, тер хамгиг медх, күцәх серл кергтә. Серл бийнь иршго — сурһуль кергтә. Тегәд, залхурхм биш, арһта болҗ, өөд өндәл уга, эврән дасхм, наадкстан заахм. Учр тиим болсар, Хохал, умшх кергтә. Өөркән чилә, бичә адһ, сәәнәр, оньглад тодл, юн гиҗәхинь, яахм гиҗәхинь. Зуг сагл, талдан улст үзүлдг болвзач, тиигхлә, чамд чигн, намд нег үлү, амр уга. Төгсәхләчн сән гидгәр күүндхмн, бас бәәнә кергтә дегтрмүд, соньнмуд чигн олдҗах. Медвчи?

Хохал, медвә гисәр гекҗәнә, үг келҗәхш. Өңгнь мел ода, энд соңссн хамгтан авлгдҗ, түүгәр төр кеҗ, чиңнүрдҗл йовх кевтә: хәләцнь земгә холд, һол һатц, теегт күрсн, теңгсәр орсн йовх бәәдлтә.

—Нә, Хохал, күүрлсн болх, бос, — гиҗ Маца келәд, бийнь күгдләд босв.

—Ээ, кесг болчква, — гиҗ Хохал келәд, өөдән нар хәләнә, — мел дигтә кем...

Тегәд, эн хойр деерк хувцан тәәләд, хулсна захд хойр-һурвинь нуһлад, деернь

үлдәҗәнә. Күн болһн келкүрән бүсләд, серәһән бәрәд, усар орна.

* * *

Ора болад, йосар харңһурҗ одв. Хотна мал-хар орад күрч ирсн, саахинь — сааһад,

эвинь олчксн цаг. Маца Хохалта хоюрн эндр хүрмд одх болҗ күүндсн, тегәд шин киилг, шеемг шалвр һарһад өмсчкәд, нүр үздг гер тал өөрдәд бийән шинҗләд: «Гем уга, — гиҗ маасхлзад, бийнь бийдән чирмәд оркна, — һазаһин үзлдән күүнд һолгдшго. Зуг невчк медәтә гилдҗ, күүкд эс цорхалдхнь, а? Учр уга, би тиигтлән әрк орулхар йовхш».

Удсн уга, Хохал күрч ирв.

—Оо, та белн болчкҗлмт, — гисн Хохал орҗ ирн, Мацаг эргүләд хәләчкәд, келҗәнә, — шүүҗәһәд, шүдинь цокҗаһад, шүүстә гиснәснь, мел дораснь дахулҗ болхм гисәр. Та юн гиҗ санҗанат?

—Кемҗәнә, йир, — Маца мусхлзад авба, — күүкдчн күчр улс эсий?

—Таниг һолхла, кен теднд кергтәв? Бийснь кемб?

—Чи, Хохал, хаҗһр келҗәнәч, тиим биш, — Маца шин үр талан өөрдәд, өмннь зогсад, келҗәнә, — күүкдин төлә намаг кеерч гиһәдий?

—Тегәд кенә төлә?

—Шин күүг шинҗлхнь дала, — Маца альхан делгәд, нег хурһан дарад оркна, — хувцарм, келәрм, бәәдләрм... Күүнә күм ил, көөгдҗ ирсн бас, көвүн болвчн, ода күртл гер-мал уга йовдг... Келхлә, хүүв кехлә, сонҗ, һарһхла, — чилшго.

—Та, Маца, дегд нәрдүлҗәнәт, — Хохал толһаһарн зәәләд, зөвшәрҗәхш, — миниһәр болхла, манахс тер хамгартн нам төр кех уга. Зуг күүкд оньглх: зүсн-зүркнь, хувц-хунрнь, нурһ-турунь, тер, эн гилдәд, шиврҗңнх, нань улс — хә-виз... Нә, йовйә?

—Йовйә гихәс, би белмб, эрт болх угай?

—Эрт гини? — Хохал инәнә. — Гарма, зууһач ноха гихм, зогсхш, шуд яңшад бәәнә.

—Тиим болхла, — Маца эрк алхад һарад одв, Хохал арднь, алдл уга дахлдҗ йовна, — кесгәс нааран йосн нәр үзәд угав, эвнь мел болл уга йова.

Өөрдх дутман хүрмин гер шуугаһарн деврәд, «шулудтн, шулудтн» гиҗ дуудад, адһасн болад: гарма улм җиңнәд, домбр әвр цеңнәд, хойраннь дун авлцад, холд күңкнәд бәәнә. Тернь баһ гисн кевтә, олар сүрә өгчәхнь ил, — авад од! авад од! — гилдәд, ниргәд, альх ташад, ор дарад хәәкрнә чигн, заагарнь нам ишкрәд чигн оркна, келәд керг уга.

Хойр көвүн ирәд, хашан үүднд тулад зогсв. Ца, хаша дотр, цуһар ирг көөһәд, әмтн суулдна. Тал дундаһар, сә булалдҗ, келәд-кевшҗәх гарма домбр хойрин өмн, негл күн сәрәхлсн, хойр һарнь гихлә, үзг-үзгтән сунсн, хойр көлнь гихлә, һазрт күрсн угань медгдхш, шуд семрн цокад бәәнә, басл чигн эвинь олҗ, чимҗ, айсиг алдл уга, күвҗңнүләд бәәнә. Хүрмин әмтн улм дөгәһәд, йовулҗ өгәд, шаваш хаяд:

Нәәрсг үүрм сарвлзад, Нәәмн чимгнь ярвлзад, Шаһаһарн шухтнулад, Шалуһарн саглрулад, Элә кевтә деләд од, Эрвәкә мет эрлзәд од, Ииг кевтә дуһрад од, Иньгин седкл суһлад од,

Хәдрис! Хәдрис!

—гиһәд, үксн күн әмдрәд, биилхәр босад гүүх дүңгәһәр сүрә өгчәнә. Тиигх дутман, бийчин хойр һарнь, хойр көлнь нег үлү улм чаңһрад, улм эрлзәд, аальҗиилнь альдас нам немәд бәәхнь медгдхш, йир күчр болад йовна. Бийнь гихлә: өкәһәд оркхларн — хойр җиврән хураһад, хол деерәс унҗ ирн, усна дольгаг әрәд, мең меңнсн цах; өндәһәд оркхларн — өнр өрчәрн өргн көк аһариг туршул цумлад, өөдән сумн мет хагдад, өрәд нисҗ йовх һәрд — басл авта кевәр эн биилҗәнә.

Тер хоорнд Зула һарад ирв. Эн хүрм толһалҗана, юңгад гихлә, гер авсн көвүнә һарлдсн авһнь, эцкиннь дү. Маца Хохал хойрла мендләд, герүр орцхатн гиҗ дуудҗана.

—Невчк нәр хәләҗәһәд орхла яах? — гиҗ Маца сурҗана. — Бидн минь одахн ирвидн.

—Орад һарчкад, хәләсн бийнь болхугов, — Зула хойраһинь сүүвдәд, көтлҗ йовна,

—өр цәәтл цаг дала...

Герин ут туршар тәвсн ширән хойр таларнь әмтн суулдна, ик-баһарн, эр-эмәрн земгә кевәр йилһрәд одсн бәәхнь, Мацан оньгас алдрсн уга. Деер медәтә хамгнь, цаһан-цаһан өвгд, көгшәс залрсн, теднә сүүдрт багтлдсар эмгәвр авцтань зерглсн, дарунь баахн залус, берәд даралдсн, захлад көвүд, күүкд хавчгдсн —йоста кевәр дуңһру күцәд оч.

Маца Хохал хойр орҗ, ирәд мендлн, ширән захд алмацад, зогсна. Хәләхнь, эдниг көтлҗ йовсн Зула үүдн хоорнд тулад, — нег көвүнд ю даалһҗахнь кемҗәнә? — келәд, зааһад бәәнә.

—Багш, уралан һартн, нааран, — гиҗ хамгин деер суусн Мөндр келҗәнә, — зә бәәнә, бичә эмәтн.

—Учр уга, көгшә, би энд, үүрмүд дундан чигн...

—Уга, уга, — гилдәд, кесг дун негдәд одв, — уралан һартн, ичкевт...

—Хәр күн, багш күн, әәҗәнәв, үүдн хоорнд суух били, маниг әмтн му келхгов, — гиҗ, эмгдин заагас негнь келсн, шүдләд уга көрәһәр хүүрә мод көрәдсн болад одна.

Тегәд, Маца деегшән һарад, медәтнр заагт багтад суув. Хохал, хәләхнь орман олчкҗ: шуд Булһашла зергләд оркҗ. На-ца гитл, Мацан өмн зандрсн ааһта цә авч ирәд тәвчкв. Боорцг, целвг, шикр-балта чигн йир элвг. «Цуһар ә тасрҗ одв, шинҗлҗәхнь ил, — гиһәд, Маца дотран санҗана. — Суух суудл, бәәх бәәдл, тәвх йөрәл хамг цуһар, тус-тустан аҗглгдҗ, хамцулгдад, нег ашлвр болхнь ил. Ода яһдмб?» Тиигҗәхнь: — Нә, багш, бидн йөрәлән тәвчкләвидн, ода тана селгән, — болҗ Мөндр сахлан илҗәнә.

Маца ханҗанав гисәр гекчкәд, өмнән бәәсн ааһта цә авад, босв.

—Мини нерм Будан Маца, — гиҗәнә, — соңссн болхнь, би көгшән йөрәлд багтад, давхр бүттхә гиһәд хуурх күн, арһ уга, эврәһән келх болҗанав. Хәрнь, тегәд:

Шин бүл, келхнь, Шидрә залмҗд тохрҗ,

Шинҗ, бәрлдүлҗ, эклхнь: Шикрин балас әмтәрҗ,

Өргәрн олн болтха, Өркәрн өнр йовтха. Ниицңгү ни-негтә, Ниилсн еңгсг айста, Ээм-ээмән түшлдҗ, Эвин дууһан өрглдҗ, Мөңкин дөрвн цагт, Мөн сәәхн җирһтхә!

Маца хавтхан уудлад, арслңга цаас һарһад, цаһан-цаһан, үүрмг мөңгд кевтсн тәрлкд тәвчкәд, суув. Тегәд ааһта цәәг өрәлдүләд ууһад оркв.

—Багш, өөрк чиркән өргчктн, — гиҗ тедүкнәс Зула сурҗана — Ханҗанав, бийтн уудм угав.

Бичкнәр бәрв гиҗ, юн учр бәәх билә, — болҗ Мөндр хоолан ясҗана.

—Көгшә, бийтн мел амсдн угав, — гиҗ келәд, Маца үлдлцән ууһад, төгскв. Бас ю-кү идәд, уусн болҗаһад, көвүд дахад, Маца босв. Һархла, һаза әмтн улм элвәд, нәр гихлә улм күч авад хойр әңгрсн, нег булңд домбрт келсн, талдан булңд гармад эргсн, келәд керг уга.

Кецәр дүүрң хөөдәснь Кенз хурһн харм болсмб?

— гиһәд, генткн нег залу күн, зөвәр сәәхн, сарул хоолар өргәд, авхла, түүгинь алдл уга гарма дахв. Тиигхинь шуд күләҗәсн мет, цуг әмтн, ик баһ уга дегц дөңнәд, нәр кевәрн ду негдүлсн:

Яа, дәрк, Очка зәәсң Яһсн хатушг зүркмб?

— болад, дун улм өргҗәд, өсәд, селәнәс давад, ардк һолын хулсар орад, өмәрләд, теегәр нисәд, тиигх дутман үг болһнь улм тодрхарҗ йилһрәд, күн болһна толһад, чееҗд шигдәд, седклинь көндәҗ йовдг өңгтә.

Хотхрар дүүрң хөөнәснь Хорхата хурһн харм болсмб? Яа, дәрк, Очка зәәсң, Яһсн хатушг зүркмб!

Хавтхр дүүрң адунаснь Хамута дааһн харм болсмб? Яа, дәрк, Очка зәәсң, Яһсн хатушг зүркмб!

Дун төгсв. Гарма чигн зогсв. Шуд тагчград, эргм кевәрн дотран кииһән авсар

бәәнә. Учрнь — дуунд... Күчр-күчр үгмүднь күн болһна седкл көндәһәд, дотркинь уудлад, булһчад, кедү урсх, һундх, өшрх хамгинь сергәҗ йовна гихв?

Маца Хохал хойр чигн бас ду һархш, хаша түшәд, тагчг зогслдҗана. Генткн Булһаш күрәд ирв.

—Та хойр мууха онцрсн болад бәәнтә?

—Яахм? — болҗ Хохал шимлдҗәнә.

—Һол орхм болвза? Маца, та юн гиҗ санҗанта?

—Юуһинь санхв, таниг келхлә, Булһаш, бурхн өрш.

—Тиигхлә, йовйә, — гиһәд, күүкн хашан һаза һарад одна. Маца Хохал хойрт ардаснь даххас талдан юмн үлдсн уга.

Зөвәр йовад оркна, болв үг, күр сәәтр һархш, одак дун, таг атхад авчксар, тәвхш.

—Дун... үгмүднь күчр үзүртә бәәҗлә, — гиҗ келәд, Маца саналдна, — шөвгләд орад йовна.

—Саахна дуулсн залу бийнь һарһла, — Булһаш Хохал тал эргәд, герч бол гисәр, сурна: — Келич...

—Намий? — Маца йосар өврҗәнә.

—Давидна Басң гидг залу, — Хохал икәр адһҗахш, бәәдлнь ахрар, тодрха кевәр кесг-кесгиг сергәҗ йовх өңгтә, — ик баһасн Очкад заргдад, хөөгинь хәрүлҗ йовсн болна. Көгшн экнь хуучрхад, кииркҗ шөл хәәнә. Цань арһ уга болхларн, Басң зәәсңгүрн ирнә. Зөв-учран күргнә, нег хурһ сурна, Тернь сүвәдән һаран түшсн зогсҗадг болна, инәг-инәг гиһәд, амнь татхлзад бәәнә гинә.

—Бөдүн хөн яах?

—Бөдүн болхла, зәәсңгин зергәс, улм сән.

—Ха-ха, улм сән гинчи? — болад Очка зәәсң элк хатад инәнә. Генткн доран уурлад, нүднь һал асад, чирәнь хар күрңтәд одна.— Цуһар авхан, намаг шимхән меднә! Нег уралан кедг юмн уга! Мә! Мә! — гиһәд, Басңгиг чичәд, түлкәд көөчкдг болна. Гемтә экнь удл уга өңгрҗ. Тегәд дегд хордхларн Басң ду һарһснь тер гинә.

—Очка яһҗ амрава түүг? — болҗ Маца соньмсҗана.

—Амрашгоһар седлә, зуг залус Басңгиг дахулад теңгс орад... Тегәд Басң заһсч болснь тер.

—Билгтә юмн бәәҗ Басңтн, — гиҗ Маца әврә таасҗана. — Ямаран күчр гидгәр келҗ:

Яа, дәрк, Очка зәәсң, Яһсн хатушг зүркмб!..

— гиһәд, шуд шөвг кевтә, шигдәд орад йовна, нам зүркнә экнд күрәд, менрүләд, басл күчр.

* * *

Маца, удан серсн бийнь, босхдан залхурсн болад, эвшәһәд, таварлад, орндан көлврәд бәәнә. Асхнк нәр, би-дү сананднь орна: «Яа, дәрк, Очка зәәсң, яһсн хатушг зүркмб?» гиҗ давтад, йосар өврҗәнә, мусхлзад, толһаһарн нам нәәхләд авна. Түүнәс давуһар, иләр, тиим үзүртә кевәр келнә гидг хә-виз! Шуд...

Генткн үүдн хард-таш секгдәд, Булһаш орад ирнә. Маца хучаһан өргн талан татад, бийән дарн йовҗ, күүкн тал ширтәд авб. Тернь орн тусчкад, эмәһәд, нам яахан олҗ ядҗана. Чирәнь эвтәкн, тиньгр, цаһан чирәнь өңгән гееһәд, бүтсн... Хойр хар нүднәснь... Серглң инәдн цальград бәәдг хойр нүднь мел әәмшг...

—Юн болва, Булһаш, яһва? — гиһәд, Маца өндәһәд, тохалдсн, ю келхинь күләсн бәәнә.

—Цаатн, Хохалын һаза нег гиигн тергн ирәд, орс хувцта хойр күн бууһад, герүрнь орҗ одва.

—Тегәд юунас әәвчи, Булһаш? — Маца элк хатад инәнә. Болв дотран: «Хара йовдл биш», — гиҗ ухалсн бийнь, күүкиг төвкнүлх саната, ууд авчана, — Күүнә кергәс ик юмн һазр деер бәәхий, а?

—Тиим тергн... тиим улс... — Күүкн әәсн айстан яахв гихләрн, арһан бархларн, гүүһәд күрч ирсн, ода невчк төвкнәд, ичҗәнә, — өмәрһә медгддг уга билә.

—Өмәрһә, Булһаш минь, Хохалчн чимк көвүн бәәсн... Кен түүг хәәдмб? Ода мел оңдан һара, — Маца күүкнд чирмәд, медҗ йов гисәр маасхлзад оркна, — орс, хальмг уга, угатя, байн уга керглхнь ил.

—Та, Маца, одхшта тиигән?

—Бий?.. — «Одхм чигн бәәҗ, кемр мини кергәр, намас көлтә тедн ирлдҗ йовхла, нөкд болх биш, харшлхм ил, болв… Ма хойраг хоорндан өөрхн бәәхинь меддгнь лавта, тиигхлә юуһинь саглхв? Эс одхла, эн күүкн ю санхнь бас ил, одх кергтә!» — гиһәд, дотрнь торлзад одв. — Би, Булһаш одх биләв, зуг... — Маца юн гиҗ келхинь олҗ чадлго, нүүхлзҗәнә, — босхм бәәҗ...

Күүкн медүв гисәр гекчкәд, чирәнь улаһад, күрңтәд, мел дор ормасн нурһарн үүд түлкн, һарад одв. Маца гүүҗ босад, хувцан өмсәд, һар-чирәһән буҗлсн болла, бийән ясад, белн болчкв. Тегәд терз тал зогсад, хәлән гихлә, үзгдхш. Тиигхләнь, терзиг түлкәд секн, толһаһан һарһад хәләхнь, Хохалын һаза тергн бәәһә. Эс медсн болад, энд-тендән харвхнь, гер болһна һаза күн... негнь ю-кү кесн болад, негнь аюдан һарад күрч ирсн, юуһар чигн һәәхмҗ кесн, негнь күүкдән дуудсн, цуһар эврәннь керг-төрт авлгдсн бәәнә. Болв, эдниг негл төр: «Яһад? Юңгад?» — гиҗ, Хохалынд ирсн улс үүмүлҗәснь ил. Негнь соньмссн, негнь әәсн, негнь зовсн, күн болһн тоолвртан даргдсн одад, керг эс олдхм биш, ю-күүһинь медн гихлә, бийднь нам эвгәгдәд, невчк әәснь чигн күрәд, әрә доран торлдҗахинь, Маца медә, үзә бәәнә. Тегәд нег мөслсәр, «од, эс од — ашнь негн» гиҗ санад, арһул һарад йовна.

Хотна уульнцар, хойр талан мендлн гекә йовҗ, Булһашин герлә зерглм цацунь, цааһас, хаша дотрас ноха хуцсн болла, үүднә дораһур шувтрад, шар ноха һарад ирв. Мел дахлдн: «Һалзн, бичә, би чамагий!» — гиһәд, хөрснлә урлдад хашан үүдн хардташ делггдәд одв.

—Иим сәәхн ноха тиим эвгә шууга татдви? — болҗ Маца ноха тал заңһна. — Һалзн гинтә?

—Оч йовнта? — гиҗ күүкн сурад, эмәсәр дорагшан хәләһәд одв. — Одтн гидгм, уурта, халуч... Зөргтә, әәхән медхш... Та невчк хөрн гиҗәнмт...

—Булһаш, та киидән зовҗанат, Хохалтн толһата көвүн, аюдан ю-кү татад оркх

уга...

—Ой, һарад ирцхәвә, — гиҗ күүкн чочад, хәләтн гисәр, Хохалын тал өргәрн заав.

Орс хувцта хойр күн лавта, зуг негнь орс болхас биш, наадкнь — хальмг, серглң йовх өңгтә, Хохалын һар атхад, менд келәд, салҗана. Көвүн мөрнә уя тәәләд, җолаһинь бел кеҗ йовна. Ирсн орс хальмг хойр тергн деерән сууһад, хальмгнь җолаһан авад, йовад одв.

—Үзвтә, — Маца һарарн заңһҗана, — һарлдсн ах-дү мет салсинь?

—Аашна бийнь...

—Улм сән.

Хохал ирәд, Мацан һар атхад, Булһашин өмн картузан өргәд, гекәд оркна. Чирә. нүдинь, бәәдл-зүсинь шинҗлхлә, ямр чигн сонҗ медгдхш, земгә серглң.

—Та хойр, — Хохал нег Булһаш, нег Маца тал ормаһад, алң болҗана, — чочсн, үргсн болсн, өңгтн дегд акад... Заһсчнр келдгәр, «булң һатцас, буурха мишгәс әәҗ» гишң.

—Нә, келн бә, дәкәд, хамдан шоглйа, — гиҗ Маца келәд, Хохал тал хәләнә, — күн седкләр зовад, хүүв кеһәд, эврән чигн амр уга...

—Кен? Яһад? — гиҗ Хохал йосар ормаҗана.

—Бидн, — гиҗ Булһаш Маца тал зааҗана, — йосар сүрдвидн...

—Ода яһад?

—Яһсинь чамас күләҗәнәвидн, Хохал, — гиһәд, Маца хашан иргд кесн кердг деер сууна, — наартн хойрулн.

Көвүн күүкн хойр зергләд суув. Хохал саналдна, ду һархш. Келх гихлә — эклхш. «Эн хойр мууха эрт харһсмб? — гиһәд дотрнь нег бичкн өтн иврҗңнәд, амр өгхш. — Бидн... Күләҗәнәвидн... гилдәд мууха юмсви?..»

—Ода яһад зовлң эдлгәд бәәнәчи? — гиһәд, күүкн эгзңнәд, нульмсан нам арчҗана. — Келхнч, юн улсинь, яһад ирсинь?

—Аа, — болҗ Хохал алмацад, хуухан мааҗна, — намар ахлач кехәр ирҗ. Шишлң төр кеһәд...

—Өвәрц тергн, зүсвр улс ирхлә, әәһәд, яахан олҗ эс чадхларн гүүһәд, Маца тал одад...

—Унтулсн угалм, — гиҗ Маца шоглҗана, — бос гинә, йов, юн улс, яһад йовсинь...

—Юунас әәҗәхмб? Яһад?

—Цагнь тиим болхла, яһнач, Хохал минь? — Маца күүкн тал хәлән. — Булһашиг әл уга яһ гинәч. Генткн эс ирдг улс күрч ирхлә, күн юмна түрүнд мууһинь тоолдг...

Хохал ә уга, дорагшан ширтсн, элсн деер үзгүд эрәләд бәәнә. Толһаднь: «Би, һәргтә адусн, эн хойрин тускар мууһар тоолад, хард авад», — гисн ухан. Тиигх дутман көвүн ичнә, улм шухиҗ, элс эрәлнә.

Күүкн ду һархш. Маца чигн Хохалыг адһахш. Үүнә дотрнь, толһаднь, тоолвр ахлҗ, келхәс урд, бийнь бийдән тер хамгиг йилһҗ авхар бәәдг биз? Хара эс ирснь — ил. Тиигхлә, заһсчнр келдгәр «гилвслх кергтә», талданар болхла, умш-умшар йилһәд, түүх, чиңнүрдх...

Хохал шинкән босад, цәәһән ууҗ суула. Генткн «орҗ болхий?» гиһәд орсаһар келсн болла, үүдн секгдәд, хойр күн орад ирнә... Көвүн ормасн босад, мендләд, уралан һарад суутн гинә, цә кеҗ өгнә. Хәләхнь — хара улс биш: хувц-хунрнь, өңгзүснь, арһта һар, ахлдгудын иҗләс. Мек-тахнь мел ил, чирәднь бичәтә, инәсн инәднь,

кер-кер гиһәд, шуд суусн суудлнь, нисәд һарн гилдәд... Зуг яһад ирснь медгдҗәхш.

—Цә уутн, — гиҗ Хохал ааһс тал заана.

—Хар уга седкләр йовхла, халун цәәлә харһна гидг эн, — болҗ хальмгнь келәд, уралан сууһад, ууна. Орснь, кирсләд мөргчкәд, ааһта цәәг авад амсн, хәрү тәвн, хансан медүлҗәнә, хооран сууна.

—Мана цә таасҗах бәәдл уга, — гиҗ Хохал мусхлзад, орс тал хәләнә.

—Уга, энчн, көвүн, хальмг цәәг хаһртлан уудм, — гиҗ хальмгнь инәнә, — цадхлң болхугов. Орс улс, манла әдл биш, хотан батлад йовдг, өрүн чикҗ-чикҗ һарсн, тегәд... Энчн кенинь меднчи? Тарбеевск салгин залачин эркн нөкднь. Яһад ирвә гиҗ юңгад эс сурначи?

—Бийтн, ах, хальмг авган алдад угав, — Хохал бас нег мусхлзад авна, — ирсн гиичд цә кеҗ өгх, кемр амрх, хонх болхлань ор ясҗ өгх зөвтәв, зуг яһад йовлач, альдас гих учр намд уга, бийнь келәд бәәхугов.

—Зөв, зөв, — гиҗ цаадкнь немҗәнә, — хәрнь, чамаг әвртә нәрн, цөстә, үгтәкүүртә, һольшг көвүн гиһәд, икд чигн, баһд чигн тегш таасгддг тоомсрта гиһәд, әмтн келәд бәәхләнь, мана эзн йовулла.

—Намий? Мууха күчр кевәр магтсмб? Кен? Яһад?..

—Мана ирдг, дү көвүн, учрта: чамаг салч ортха гиҗ келхәр ирвидн. Үн-шаңгинь, эзн келнә, үгдән багтхла, нәрдүлшгов гинә. Зуг зөвән өгтхә гинә. Хар хәәс эргҗ, хаш чанҗ, хамг тоотын зарц болҗ гүүснь болх гинә.

—Намий? — Хохал йосар өврҗәнә. Орсин келснднь биш, келнднь. «Мууха үүсрт уга хальмг келтә юмб? — гиҗ дотран санҗ сууна. — Нам мана эн хальмгас давҗ тусад, әмтәхн келтә бийнь!»

—Зөв гихлә, — нөкәдүр күрәд иртхә гилә, — гиҗ орснь келҗәнә. — Хәрнь тер, Хохал Манжиевич.

—Көвүнә чирәнь чингдсн болад, махмуднь ирвлзәд одна. Энүг хей, бирд, шулм, чөткр гилддг, генткн Хохал болчкад Манжиевич гихлә, цуснь көлин тавг талас өөдән хагдад, халу дөргәд оркдгнь тер.

—Ханҗанав гитн, ухалх кергтә, гилвслх...

—Юуһинь гилвслнәчи? — хальмг орлцҗана. — Чамд Савва Матвеевич улан амарн келҗәнм.

—Ээ, — гиҗ орс сана авсар немнә, — конторт нама суртн — Савва Матвеевич Хитриковиг.

—Эсклә намаг... Сальктын Хавал гиһәд, цуһар меддм.

... Эн хамг Хохалын толһад торлзад, санан-седклинь эзлсн бәәнә. Көвүн тиим зәңгд байрлҗахш, хәрнь, учр-утхинь олхар седҗ, басл чигн чирмәнә, дотркан уудлна, зуг болҗ өгл уга генүлнә. Тегәд өөд өндәһәд, Булһаш тал хәлән Мацад келнә:

—Салгин эзн бийнь эркн нөкднрән илгәҗ, ирҗ салч ор гиҗ. Үн-шаңгинь үгдән багтхла, нәрдүлшго чигн.

—Тегәд юн гивчи?

—Гилвслх кергтә гивүв.

—Чик, — гиҗ Маца дөңнв. — сән гидгәр гилвслх кергтә, хара биш йовдл.

—Түүгинь эврән чигн медә бәәнәв. Та гиһәд, Хохал Манжиевич гиһәд, теңкән

уга.

—Девскрнь җөөлн, зуг кевтхд хату гиҗ орсмуд келдг эн болхугов, — Маца инәмсклнә, — чамар, чини һарар нег юм кехәр, күцәхәр бәәхнь ил. Зуг юуһинь, яахар бәәхинь медсн болхнь.

—Хе, Хохал, тегәд, юмб? — Булһаш бас инәмсклнә. — Эндүрҗәдг эс болхий? Һанцхн Хохал ю кедмб?

—Һанцхн биш, Маца уха туңһасар келн бәәнә, — ухата, келтә-амта, тоомсрта, таньлта-үзлтә, терүн деерән, земгә сурһульта... Үүгәр дамҗулҗ наадксинь һарт авхар эс седҗәхнь? Соңсҗахнь, тендчн салга көдлмшчнр зөвәр аальлдад, эзнә үгәс һархдан күрәд бәәнә гилә.

—Аа, — Хохал аман бәрҗәнә, — хәрнь, «икд чигн, баһд чигн тегш таасгддг тоомсрта гиһәд, әмтн келәд бәәхләнь мана эзн йовулла» болад, одак хойр дегд келәд, кевшәд бәәвлә. Үүг намас үзхәр седҗәхугов! — эркәһән хойр хурһна хоорндаһар булталһҗана.

—Уга, Хохал минь, бичә адһ, — Маца көвүнә өвдг деер һаран тәвәд, чирмәд оркна, — гилвслх кергтә. Миниһәр болхла, зөв өгх кергтә. Чи көдлмшч хармудыг хулдхар биш, харсхар одх зөвтәч. Кемр түүгичн олн медхлә, түүндчн әмтн иткхлә — чамас күчтәнь, чамас давхнь салгт уга. Кемр тиигәд, цуһарн негдәд оркхла, чи, дотрнь бәәх күн, эзнә ааль-җиилиг кевтнь медн гиҗәнәч, яахла сән болхиг, яахла му болхиг йилһәд, цаглань цәәлһәд, өгәд бәәхлә, эзиг биш, оларн эрлгиг чигн эврә кеһәд, нуһлад авн гиҗәнәт. Тер чидлинь әмтнд медүлх кергтә, иткүлх.

—Эзн яахм?

—Эзн, ода деерән, бас иткҗәг, чамар дамҗулҗ әмт залхдан, тедниг даҗрхдан...

Урдаснь юн дала юм келхв, бән сун бәәтлчн, эврән үзхч, медгдәд бәәх. Зуг саглх кергтә, болх-болшгод дегд орлцхм биш, дораһар тиигтн гиһәд, селвг өгәд, заачкхла, залус бийснь кеһәд бәәхгов. Чи теднә чикнь, нүднь, толһань болх зөвтәч.

—Тегәд, кезә йовхмб? — Булһаш Хохал тал хәләнә.

—Нөкәдүр өрүн...

—Кезә ирхмчи?

—Эс көөгдхлә, намрлад...

—Дала мөңг болһад, дам-дам дамшлт авад, намртан ирхләнь, — Маца көвүн күүкн хойр тал хәләһәд, маасхлзҗана, — хүрм кехм, а?!

—Басл келнәл эдн, — гиһәд, Булһаш босад, хашур орв. Маца Хохал хойр невчкн зуур сууҗаһад, бас бослдв, һол талас аашсн Өлзәг тосад һарв.

Аа, аак һол ордгнь, мини көдлмшин хувц уһанав гиҗәлә, болад, Хохал экән уухнас аҗглҗ йовна, — медәрәд, невчк сөгәд, агчад бәәҗ бийнь. Яах билә, сән юм үзәд угалм...

—Үзх!.. Зуг толһаһан аакчн эртхә! — Маца итклтә кевәр келҗ, һарарн өмнән чавчад оркв. — Хохалнь залу болчксн, җирһлин чик хаалһд орчксн, кен чигн хаҗилһҗ чадшго. Тиигхлә, һанцхн аакднь юмб?... Хөөткинь келхлә, тааста бертә, дала ачнр-җичнртә болх...

Тер хамгиг Хохал нам төртән авч йовхш. Эн эврәннь тоолврт авлгдсн, түүгәрн төр кеҗәхнь ил.

—Маца, би чадхий?

—Хе, чамаг эс чадхла, кен тегәд чадхмб? Яһҗана, салг үзәд уга бишч?