—Ой, ой, — гиһәд, Лидия Михайловна зовна, — бичкдүдиг тегәд тууҗахмб?

—Хм, — гиһәд, Мефодьич һуян ташад авна, — яһдгчн эдн!..

—Икин чигн, баһин чигн «сурһмҗнь» негн болҗ һарчана, — Дубровинск инәнә,

—меддгнь: туувр.

—Сурһдгнь кен болһнат? — Һәрә инәнә. — «Авһнр» гиһәд, аль чигн хамг сурһмҗ өгдг улс чигн. Келхд, нег «авһнь» урднь унтер-офицер йовсн күн болна. Көвүд түүг Мис гиҗ нерәдҗ, юңгад гихлә цуг бәәх бәәдлнь, авг-бәрцнь мел тиим гинә: сөрсәсн шар сахлта, цеңкр нүдтә, оньдин җивсн, гетсн болсн йовдлта...

—Лидия Михайловна, «Очнд» әвртә, а? — Дубровинск инәнә.

—Намий? — Книпович байрлад одна. — Һәрә, көвүдәр бичүләд авад ир, зуг дораһар, күн меддго болдгар ке, үр Иннокентьд өгчк.

—Би, Лидия Михайловна, зөв гихләтн, көвүдин неҗәдләнь харһх биләв, күүндх...

Тиигчкәд бичҗ болҗана.

—Би хөвдән буру гиҗәхшв, Һәрәтә хоюрн үгцҗ автн, альд, кезә харһхан, Иосиф Федорович... танд сурвр угай? — Книпович бүлән нүдәр, Мефодьич тал хәләнә, тернь уга гиһәд толһаһан зәәлнә.

—Тиим болхла, төр төгсв, герүрн үрвцхәй.

—А белг? — Дубровинск инәнә. — Белг угаһар йовулҗ болдви?

—Белгнь белн, — гиҗ Книпович маасхлзад, неҗәд багла Мефодьич Һәрә хойрт өгнә, — батлтн зуг...

—Юуһинь батлхв, — Мефодьич авад, һартк дорвадан тәвнә, — чи бас тииг, Һәрә, хар уга болх.. Көдлмшәс хәрҗ йовх манд юмб?

—Тәәз гисән, Һәрә, сәәнәр йилһҗ ав, зуг нег сурхм, — саглх кергтә. Тер төләд цань уга гидгәр шинҗләд, ухалх, тоолх кергтә, батлх, — гиҗ Книпович келҗәнә, — листовкс олдх... Нә, та хойр йовтн.

Мефодьич Һәрә хойр бослдна, тагчгар һаран өгәд, чаңһ-чаңһар атхад, һарлдҗ йовна.

—Сән йовтн, — гиҗ Дубровинск хаалһинь йөрәнә, — харһн бәәхм...

—Байрта харһий, — гиҗ Книпович дайлна.

Дөрвдгч бөлг

Книпович очнахна зергләнд талын, буру седклтә улс орҗ очв гиҗ йир саглна. «Очнд» бичдг болн бичхәр седҗәх, үүнә элч гих нер зүүх саната тоотын тускар, ямаран күүһинь, шуд намин хәләц, некврәс иштә, мел илднь Ленинд зәңглнә:

Балһснд хүвсхлин чидл немәд, нуувчин көдлмш өргҗәд, барас кесг зүсн дуудвр һарад, берк түргәр тархагдад, энд-тенд хуралт болад, йос бурушалһн улм өсәд, делгрәд йовхнь, цагдачсин оньгас алдрсн уга. Вахмистр Петерсон ард-ардаснь зәңгләд, «зад татачнр» күчр болҗана гиһәд, тедниг хутхҗах, толһалҗ һардҗах улснь Книпович, Дубровинск гиһәд, мел бичәд бәәдг чигн.

Бухч Марков, орҗ ирәд сун, өмнән кевтсн цаас авад:

—Саак Дубровинск! — гиһәд аралдҗана, кителиннь деерк дегәсиг сулдхад оркна.

—Нә, нә, ю кеҗ Дубровинск зергәс?.. Яһҗ?.. Агентмүдин зәңгәр болхла, хуралт кедг һазрнь нурһлҗ Бутковин багц чигн, түүнә герт Книпович патьрлҗаснь ил, тегәд тер хуралтст онц хәләврт бәәх Дубровинск эрк биш, алдг угаһар ирдгчн... Учр уга, үүгинь цагдан заллт бас медҗ йовг, үлүдх уга, — гиһәд, бухч цааснд һар тәвәд оркна. Хоңх җиңнүлҗәнә. Үүдн секгдәд, ротмистр Хлюдов орад ирв. — Йовулчктн, йовҗ йовг...

—Хәләвринь чаңһатха гиһәд заквр өгчкүв, бухчин зергәс, нань заавр угай?

—Заавр негн: тер хуралтднь орҗ үзсн болхнь. Ю келдгинь, яахм гидгинь, яһдгинь медсн болхнь!..

—Хурад, цә уудгчн, дуулдгчн, ю-бис күүнддгчн...

—Ю-бис?!. — бухч шуд өсрхин нааһар босна. — Тер ю-бистн, ротмистр, мини энүндм, — өрчән цокҗана, — өтн кевтә ивр-ивр гиһәд, көндрәд, амрахш. Шөвг мет хатхад, орнд кевтүлхш... Һосндм йовх хадасн болҗ көлимм тавг шаана...

—Һарч болхий, тана зергәс? — йов гисәр бухч заңһчкхла, ротмистр хансар толһаһарн гекәд, арһул һарад одна. Марков ормдан сууһад, тодлҗана. Дубровинск

—зөвәр хатмл, шанань хавчгдад, хойр нүднь оңһаҗ одсн, гемнь зөвәр һазр авчксн дүртә, садвтань мел ил, Яранскас ирсн... Цаасдарнь болхла, тууврт хаҗһр» буру йовдл гидгәс хол йовҗ, нам нег бичкн эвго юм һарһҗ уга. Әәдрхнд һазр тавглн гишң, нааран ирсн, минь үүнд, мини өмн зогсад, амбр-умбр, ю-кү бичх көдлмшт орх зөв сурсн... Би үүг энд-тендәс зөв, селвг сурсн болад, бүкл һурвн сардан аҗглад, уг сүүлднь дуудҗ авад, «гуврин шүүгч өргәд бичг бичдгәр орҗ чадхмт» гисн. Санлав

—көдлҗл бәг. Негдвәр, би цаһа сансан, харм төрсән үзүлсн, тиим амулңта, сән үндстә керг кенд эс таасгдх? Хойрдвар, шүүгч өргәд мана улс бәәх, тиигхлә, дораһар хәләхд амр. Тегәд би, һәргтә толһа, ухалсн: тууврт даңдад, хальшрсн чигн биз, номһрад бәәҗ. Ааль-җиилнь чиләд, гемнь һазр авад, арһнь тасрад ирҗ гиҗ. Худл, хоома седкл терм сәнҗлм.

Дубровинск үрвәд, Иҗлин көвә көөһәд, энд-тендән ю-кү һәәхсн, соньмссн болад йовна. Хая-хаяднь зогсад, холдан чигн харвад оркна. Хаҗуһас хәләсн улст — кедг керг уга, бүүрһҗл йовх күн, усна иргд цевр аһар кииләд, амрчахнь ил. Зуг үүнә толһань тоолврар дүүрң йовхинь терүгинь, кен үздмб? Кен меддмб? Хуучндм киитн һазр зокҗахш, дегд гиһәд көөлдә бәәҗ, дула хәәһәд, нааран һарч ирсн, далаһар тусан күргҗәхш, гем улм күндрсн болад йовна. Хол хәргдгнь давад, ким давхцад, ханядн гихлә, күчр кевәр уңглад, нам бүтәхдән күрәд, цогц-махмуд күндрәд, хойр көл сөөд шарклад, унтрад, аальнь йир дала. Хойр эмч келснь сангдна. Яранскин — йовҗахднь: «Әәдрхнә нарн — танд туслх нарн биш». Әәдрхнә — ирхднь: «Ода танд юуһан келхв би? Садв гемәс эдгх күн нааран ирдм биш», — гиҗ.

—Юуһар төр кеҗ, ю ухалҗ йовх күн би болҗахмб? — гиҗ Дубровинск бийән хөрнә.—Яахв тер гемиг, әмн-цогцла ширлдәд хуурсн юмиг?! Энд, келхнь, Яранскас хол деер, соньн. Көдлмш гихлә, нег үлү соньн. Зовлң, түрүдән даңдад, даргдҗасн көдлмшч әңг бәәнә. Эдн дәрвкәд, һал падрад шатад одхд юн кергтә билә? «Очн!»

Тернь ода ирнә. Хаалһнь зуг зөвәр кавҗрта, нам әәмшгтә. Һазадын орнас Марсель — Батумар дамҗад, эсклә Вена — Тебризәр эргәд, Бакуд ирдг, тендәснь, тегәд Көк теңгсәр Әәдрхн авдг. Үнүг тосҗ авх, цааранднь Иҗләр йовулад, Самарад күрдгәр, тендәсн цуг Әрәсәһәр тардг болдгар кех улс кергтә бәәснь, лавта. Тегәд маниг эс кеҗ күцәхлә кен кехмб?

Тер хамгин ашнь йир лавта. «Очн» ирәд чигн бәәнә, йовулгдад чигн бәәнә. Зәрмдән нам зөвәр әәмшг, зовлң чигн үзүлнә, болв тедү мет дөң-дамҗг болна. Эндтендәс сән зәңг ирнә, ниигм-ардчллын зөвллтс «Очна» бодлһна хәләцд багтҗахан мел илдкәд, зәңгләд бәәлднә. Хүвсхлин дольган цуг Әрәсәһәр тарсн, улм күч авад йовна. Эннь шуд «Очна» — Ленинә үүдәсн, бийнь һарһад һардҗах намин соньна нилч гих кергтә! Тиигхлә иим әрүн төрәс чидлән, арһан, цогцан кен әрвлдмб?!.

Тоолвртан авлгдсн Дубровинск үрвә йовҗ, Һәрә Маца хойрла харһад бәәв. Эдн оңһцан уснас татад һарһчксн, көмлчкәд, салмдҗана. Иим улс, Иҗлин көвә көөһәд йовхнь, хара биш харһдгнь ил, тер учрар сонҗ мел уга. Дубровинск мендләд, нег ик чолун кевтсн деер суув. Хойр талкнь ил — һәәвһә юмн. Күн биш, күшл чигн холас үзгдхмн. Ар нурһнднь өндр эрг, адг-ядхдан һучн-дөчн ишкм. Өмннь — усн... Ю чигн келәд, күүндҗ болҗана.

—Тадн бичә намар төр кетн, эс медсн болад салмдад бәәтн, — гиҗ Дубровинск келҗәнә. — Байрта зәңг авч ирүв, «Очн» ирв, мана бичг барлгдҗ.

—Мана гисн? — Маца ормаһад, Дубровинск тал хәләнә.

—Чамд юн гилә? Соңсад, эс медсн болад бәәхлә яһна? — гиҗ Һәрә уурлҗана.

—Мана гисн мана, — Дубровинск маасхлзна, — тана пансиона тускар... Кесг соньн авч ирүв. Көвүд цуһар меддг болдгар кеҗ үзх кергтә. Ил һазрт нааһад, эндтенд, талдан улс, нег үлү сурһульчнр бас меддг болдгар тархахла, дегд айта болх. Эн чолуна иргд үлдәҗәнәв. Намаг холдад һарсна ард автн, цаарандкинь эврән меднәт, зуг саглтн, көвүд, болһатн. Менд бәәтн, — Иосиф Федорович, босад, йовад одна.

—Нә, һәәд өг эн салмдлһан, — Маца чолун тал хәләҗәнә, бәәдлнь тиигән одхар седҗәнә.

—Бичә адһ, холдад һархла гисиг соңссн угавчи?

—Хәләхнч, альд күрсинь...

—Наар, өрглц, оңһцан көмләд, уснд орулҗ авий...

Оңһц дольгана аю дахад, доран һаңхад бәәнә. Һәрә деернь өкәһәд, усн орҗах угаг хәләсн болна. Маца, чолун деер чомпасн, хойр талан харвҗана, сонҗ йир уга. Тегәд үкс доран сөгдәд, Дубровинск үлдәсн бичкн баглаг авад, өрчдән шурһулад оркна. Удсн уга, хойр үр Иҗлин дунд күрчксн, һәәхҗәнә: «Очн» 1903 җилин майин 15, №40. Хәләһич! — гиҗ Маца чаңһрҗана. — Әәдрхн. Багшнр — гетәчнр...

—Арһулд, Маца, — Һәрә үүрән хөрәд, хойр хәәвән авад оркна, — би оңһцан үрвәд залад йовсв, чи умш... Энд-тендән бас хәләх кергтәлм, саглх...

—Чик, Һәрә. Би оңһц дотр кевтнәв, умшадл йовсв, чи соңс, — гиһәд, Маца доран элк түрглсн, экләд умшчана: «Хальмг улсин бәәрн залврин медлд пансион бәәнә, энүнд нүүдг хальмгудын үрдүд балһснд бәәҗ, сурһуль дастха гиҗ сә сансар засг

бүрдәлә. Насарн ах көвүдәс — гимназин болн реальн зегсин сурһульчнрас нань, бичкдүд бас бәәнә, эднд зегс секгдсн бәәнә. Тер пансион зегс хойраһинь Авров гиһәд, урднь реальн зегсд хәләҗ-харҗ йовсн күн һардна Эн зерг, урдк көдлмштән гетвр муутхмҗ хойрт авлгдсн элмр»... Һәрә, соңсҗанчи? — Маца өндәҗ йовна.

—Кевт! Эсклә деерәсчн хәәвәр цокад, цәәлһчкхв. Яһҗана, өндәһәд гүүһәд бәәх!..

—Уга, ямаран сәәхн эв-эвтән тусҗ а?

—Умшхмч, угавч?!

Маца, «ода яахв, чамаһан» гисәр нәәхлчкәд, гүүнәр саналдҗана:

—Көвүдт санам зовад, Санҗ Дорҗ хойрт...

—Хоосар сана зовснчн, зовлһн биш, Маца минь, умш цааранднь...

—Нә, соңс... «Эн зерг урдк көдлмштән гетвр муутхмҗ хойрт авлгдсн элмр, эврә сурһульчнртан кецү диг-дара бүрдәсн учрар, теднь арһан бархларн ил буцлт кеҗ. Күчр хармч, хатучарн көвүдиг басдг авъяс, нег харнда, нег бәәр цаасн күртл теднәс әрвлҗ, нам хотаснь «хасҗ», эдниг модьрунар зоваһад, һазалдгнь, чидл тату, хәрү угаднь — бичкдүдтнь — һар чигн күрлһн, — иш иим авцта «үнн седклин килмҗ» энд эдлгнә. Эн хамг кевәрн, «Цуһар» гисн һарта бичгт нуувр угаһар заагдсиг, Авров зергд шуд бийднь, нег сурһульч авч ирәд өгч... Бичг, кесг һар дамҗад, дала цәәлһвр немртә, «хальмг улсин ах киләч», бәәрн гувр Газенкампфд күрнә. Тернь «буцлтын» эк татач болҗах хойр гимназистиг (бичг бичсн күргсн хойриг), һанцхн пансионас биш, нам гимназяс бас көөтхә гинә. Зуг гимназин толһачнр орлцад, эднә сурһульчнриг, эднә зөв угаһар яһад һарһҗахм гиҗ бурушаснас көлтә, гемшәгдсн хойрин засгнь невчк гөңгрәд, шуд көөхмн гиснь цаг зуурар сольгдад, теегүр туугдҗ, бәәрн йосна хәләврт бәәх болҗ... Ода нег «үүл татачнь» шин бәәрндән күрчксн, наадкинь — бас арвн дөрвтә — арвн тавта көвүг туулһн, терүг шалтглсн учрар хооран саагдсн бәәнә...»

—Хе, бичнә гидгәр бичҗ, а?! — болҗ Һәрә шагшрна.

—Ода үүг олнд күргх кергтә болҗана, — Маца соньниг эвкәд, өврлҗ йовна, — цуһар умшдг, меддг болдгар...

—Яһтха гисинь тодлвч эсий? — Һәрә маасхлзҗана. — Зуг, Маца сагл, төрүц күүнд бичә медүл.

—Ой, үүмлдх! — Маца һош-һош инәнә..— Авров хәр усна захд, таг менрсн көк хутн кевтә, ик хораннь тал дунд чирм-чирм гисн, наадкснь өөрнь на-ца шухр-шухр гилдсн...

—Бухч Марков яах гиҗәнчи?

—Адрх...

—Адрад, тагчг бәәшголм, аңһлзад, шиңшәд гүүдгүдин арсинь авх, алн көөх...

Тиигхлә, Маца йир сагл...

Хойр үр хойр хәәвиг неҗәдәр авсн, земгә шүрүтә кевәр хәәвдсн, тиигх болһнднь оңһц һолын дольгаг эрстнь керчәд, энчн нанд юмн биш гисәр, уралан удридләд йовна.

* * *

Сөөни өрәл давсна хөөн Маца босад, хойр талан хәләнә. Көвүд үзг-үзгтән сарсалдсн — негнь утдан сунҗ, наадкнь бөгдиһәд, дөрвн мөчән негдүлҗ, һурвдгчнь элк түрглҗ, дөрвдгчнь чик гедргән маңхаҗ — унтад кевтцхәнә.

Маца арһул җивәд һарад одна. Давшур деер кесгтән зогсад, зөвәр оньглад, чиңнҗәнә. Күн чочм нег чигн ә соңсгдхш, күн үргм нег чигн баран үзгдхш. Тегәд, урдаснь ухалад авчксарн, хот уудг герин үүдн хоорнд негиг наах болад, тиигән эн гүүнә. Күрч ирнә, бас зогсад чиңннә, йир дүң-дүлә. Зуг зүркнь луг-луг гиһәд, хаҗуһар уур тергн һарч йовх мет, цокна. «Яһҗана, чичрәд-дар- җад?!» — гиҗ бийән хөрн, дотран му келсн Маца, урдаснь бел кечксн соньниг зуслад, эрст нааһад оркна. Энд-тендән хәләчкәд, хашан һаза һарад, саак хойр талан хултхлзҗана. Тагчг. Бас нег соньниг на-ца гитл нааһад, бичкн шилтә зусиг шалврин захд хавчулад, хашаһур хәрү орад одна.

«Ээ, бас негиг эрк биш наах кергтә!.. — Эн һарч ирдг һазрур адһна. — Әмтнәс түрүлҗ, һал маңнад босн, Өмкә иигән гүүдгнь ил. Тиигхлә, эн түрүнд үзг, түрүнд зәңглг. Эсклә көвүдиг ээрәд алх: кен, ян, яһад, альд, кезә?.. Өмкә теднд итклтә, йир юуг чигн тескл уга авч одад келчкдг, бийсиннь күн, цәәлһҗл йовг....»

—Нә, Маца, ода арһул ирәд, орндан орхлачн — болснь тер! — гиҗ келн, көвүн зуста шилән шивчкәд, үкс-үкс герүр адһҗ йовна. Тагчгар орад күрәд ирнә. Хәләхлә, цуһар унтад кевтнә. Эн җивәд, орндан күрн, шалвр киилг хойран тәәләд, сандл деер өлгәд кевтнә. Удсн уга, нөөртән авлгдад, сүүкнәд бәәв.

Генткн хард-таш гисн болад, яһлав-халг татлдад, шуугсн болад, келәд керг уга. Маца серәд, өсрәд босад одв. Көвүд бас бослдҗ йовна. Хоран тал дунд Өмкә хәәкрсн, хойр нүднь бүлтәһәд, хойр чикнь сертәһәд, чирә-зүсн өңгән геесн, сүрдсн болсн — йир зута.

—Хей, яһҗ, юн болҗ? — гиҗ тендәс негнь хәәкрҗәнә.

—Келхнч күн кевәр, медүләд, — болҗ Маца эвшәҗ, нүдән нухҗана.

—Мана багшнриг кедгәрнь кеҗ, — Өмкә хоолдан шахад, шимлдҗәнә, — амтта юм үлдәҗ уга. Ода яһна гилчи, а? Яах?..

—Кен гинчи? Яһҗ гинчи? — Маца өөрдәд, шүрүлкҗ йовна.— Келх болхла, келхнч энүгән, медгдм болдгар!

—Соньнд барлҗ, алад хайчкҗ...

—Аа, бичә худл келич.

—Үксв, теңгр цоктха!

—Нә, тиигхлә үзүл!..

—Иткҗәхштә? — Өмкә йосар каңкшлҗана, наад бәрсәр мусг-мусг гиһәд бәәнә.

—Нә, йовий, би таднд үзүлсв... — тегәд, Өмкә түрүлсн, наадкснь цуһар, ик-бичкн уга дахлдсн, һарч ирдг һазр орад һарлдна. — Басл мууднь орҗ бичҗ, Әәдрхнә гувр күртл му келҗ.

—Хей, үүнә келәд йовх үгинь, аюдан...

—Амндчн яһҗ багтад йовна?

—Кен, тегәд бичҗ?

—Кен бичснь темдг уга, — гиҗ Өмкә цеңнҗ йовна, — болв мана бәәдлиг дегд сәәхн үзүлҗ... Харнда хармлдг, хотас хасдг күртл...

—Әрлһич йир, Өмкә, аюдан...

—Аюдан гини? Үзәд бәәхговт, тер эрс деер цәәҗ бәәсн — тер...

Кесгнь адһсн, гүүлдәд йовҗ одна. Түрүнь күрчксн, улм деер деерән немәд, күн болһн өмн һархар, өөрдхәр седҗ дарцлдна. Маца Өмкә хойр хамгин сүүлд ирсн, эн хойрт нам шидрднә гидг берк, уухнд бән гихлә, сәәтр үзгдҗ өгл уга зована. Тегәд Маца келҗәнә:

—Манахс, невчк түрд гилт, зә һарһлт. Өмкә уралан һар, умш. Соңсхад, цуһар меддг, тодлдг болдгар умш, тадн бичә шуугтн...

Өмкә уралан һарад, хоолан ясад эклсн кевәрн чилн-чилтлнь нег чигн тулҗ зогссн уга, шуд чееҗәр келҗәх мет, бүрслүләд оркна. Сүл үгмүдинь умшчкад, «нә, ямаран?» гисәр цугинь эргүләд хәлән хооран һарна. Зәрмнь, соңсснь баһдҗах кевтә, эврән нүдәрн үзхәр, арһта болхнь, умшхар чигн седҗәхнь ил, уралан шурһад, түлклдәд бәәнә.

—Болвчн әврә гидгәр бичҗ, а? — гиҗ негнь сурҗана. Түүгинь гетҗәсн кевтә, сурврмуд энд-тендәс асхрсн болад одв.

—«Очн» гидг юн соньнви?

—Альд һардви? Әәдрхндий?..

—Зөрмг юмсви, гувриг бийинь му келдг...

—Кен наасн болх гиҗәнтә?..

Генткн күн болһн таньдг дун һарад, оркрсн болад одв:

—Эн юн болҗана?!. Ю энд кеҗәхмт?.. Талдан һазр таднд олдхший?.. Үзгдл уга одтн, шулмс!..

Хәләхнь — Мис, өз-бийәрн! Энүг яһҗ ирсинь, альдас генткн һарч ирсинь нег чигн күн үзсн, медсн уга. Тегәд, көвүд чочн тусчкад, тарвалдад, неҗәдәр одснь тер. Энүнә өөр һанцхн Өмкә үлдв, өөрдәд, сүл угаһас биш шарвадн гиһәд, келҗәнә.

—Тана зергәс, эн соньнд мана тускар барлҗ, тегәд умшҗалавидн.

—Мана тускар?! Буульҗ, магтҗий?

—Уга, тана зергәс, багшнриг, гуврин зергәс бас, күчр гидгәр муулҗ...

—Җили цааран, яһҗ гинә?! Аюдан ю келнә эн...

—Теңгр цоктха, тана зергәс! Хәләһит, ю бичсинь, — Өмкә хурһарн хатхна: «Эн зерг (Авровиг келҗәнә) урдк көдлмштән гетвр муутхмҗ хойрт авлгдсн элмр, эврә сурһульчнртан кецү диг-дара бүрдәсн учрар теднь арһан бархларн ил буцлт кеҗ. Күчр хармч, хатучарн көвүдиг басдг авъяс, нег харнда, нег бәәр цаасн күртл теднәс әрвлҗ, нам хотаснь «хасҗ», эдниг модьрунар зоваһад, һазалдгнь, чидл тату, хәрү угаднь — бичкдүдтнь — һар чигн күрлһн...»

—Болх!.. Ду таср, кичг!.. Яңшад үнд, наг-наг гиһәд... — Цаадкнь сән нүднд үзгдхәр басл сахмадҗ йовснь альд, му бәәдл һарад, һудыһәд одна. — Кен нааҗ? Кезә?

—Медҗәхшв, тана зергәс, — гиҗ өөлсн Өмкә уульңнлна.

—Кен түрүн үзлә?

—Би, тана зергәс...

—Кезә?

—Өрлә нааран гүүҗ ирхләм, цәәһәд бәәнә,

—Цәәһәд бәәнә, цәәһәд... — гиҗ Мис кел-аминь дураһад, бирчиһәд одна. — Шу цокад, уга кеһәд оркх бәәсн, цугинь цуглулад йовх...

—Би цуглулсн угав, тана зергәс, үзн әәһәд гүүҗ одув, тиигхлә цуһар һарад хурдлвш.

—Хурдлвш, хурдлвш, — гиҗ һууняд, бас нег кел-аминь дурачкад, мис соньниг таслад авад оркна. Хойр-һурв нуһлад, барун һартан авсн, хол-хол алхад, йовҗ йовна. Зөвәр арднь, цокулсн ноха кевтә һудысн, Өмкә аашна. «Унтер унтерән үзүлҗәнә, салдафон» гиҗ эн Мисиг дотран му келсн, ууртан басл бүтҗ, уульхин нааһар йовна.

—Нама гихлә, цуһар чигн һәәд одтн! Би тадна төлә хав-хав гиһәд гүүһәд бәәхлә, цань давад: «Ду таср, кичг!» гиһәд чавкадад, мууха юмб?»

Тер хоорнд Мис сурһулин герин өнцг эргсн болла, үкн гүүхәрн дөрәс давшад, давшур деер һарн, цаадк үүдинь күрд-таш гиһәд секәд, орад ирнә. «Эн, хәләтн!» — гиҗ хәәкрх хоорндан, үзҗәнә: минь тиим соньн бәрсн Авров, хоран тал дунд, өөрнь кесг багшнр ормалдсн бәәлднә.

—Яһв? Юн болв, иигәд йовх? — гиҗ Авров сурҗана. — Согту болвзат?

—Уга, тана зергәс, — Мис урдк авъясарн хойр өскәһән харһулад, күвҗңнүләд авна, — эн... — гиһәд соньн өгчәнә.

—Басий? — гиҗ багшнр дегц сурсн дунь негдәд, зөвәр күңкнсн болад одна. — Альдас авбта?

—Келчкхәс биш, — Мис ичсн, эмәсн болад, мусхлзад авна, — һарч ирдг һазрт

нааҗ.

—Намий? — Авров алң болсар авад, ширә деерән соньниг хайчкна. — Келхд негл үг гихәс, йос му келсн соньн мана пансионд гидг — дегд... Та, — Мис тал нүдән бүрилһәд оркна, — соньн авад гүүһәд йовхар, кен наасинь, альдас авсинь олсн болхлатн...

Арһул үүдн секгдсн болад одв, ротмистр Хлюдов орад ирв. Цуһараднь уухнас гекчкәд, Авровд күрәд һаран өгчәнә.

—Нә, юн болҗ одв, зергүд?

—Хәләһит, зүсвр соньн, өвәрц материалмуд... — Авров һартан бәәсн соньниг өгн, ширә деер кевтсиг, һазаһас Мис авч ирсиг бас өгчәнә. — Мууха ичр-һутр уга юмсви, умшхнь шуд...

Ротмистр соньниг авад хәлән келҗәнә:

—Ода яахв, зергүд, тадниг йөрәҗәнәв

—Яһад? Яһснд? — гилдәд одцхана.

—Яах билә, танд гиһәд, һазадын орнас, һазрин холас, Мюнхен эсклә нам Лондонас чигн биз, большевистск халун менд илгәсн. Хара йовдл биш эсий?

—Намий? — Авров өврсәр, иткҗәхшв гисәр, Хлюдов тал хәләнә.

—Ээ, ахлачин зергәс, — ротмистр маасхлзна, — «Очн» ниигм-ардчллнрин соньн, Әрәсәд барлгддмн биш... Үлүнь һарлдсн болхнь... Минь тиигхинь дигтә күләлдҗәсн кевтә, багшнр дегц үүдн тал адһлдв. Хамгин ард һарч йовсн Мис генткн эргәд яахан эс медсн болад зогсна. Авров сана авсар, «наарлч» гисәр докъялад, дуудҗана. Тернь адһад өмннь ирәд зогсчкв.

—Та, ротмистр, кергтә болхт гиҗ санҗанав. Яһвчн үзсн, соңссн юмн бәәдг болвза? — Авров ротмистр тал хәләнә.

—Келтн, зуг нег сурхм: чимк чигн юм алдл уга келҗ үзтн, — Хлюдов саналдна,

—мана кергдтн үлү гих юмн уга болдмн.

—Соңсҗанав, — Мис дәкн өскә харһулад авба, — эклҗ болхий?..

—Болх.

Мис хоолан ясчкад, эклв: — Би оньдин ирдг кемдән, долан болхас урд күрч ирхлә, ормдан нег чигн көвүн уга. Ор-дернь ясата, үүднь делгәтә. Яһсмб? Һарад, энд-тендән хулмлзҗанав. Чиңнхнь гер һатцас шууглдсн болад бәәнә. Үкс гиһәд күрәд ирхлә, һарч ирдг һазрин өөр дарцлдсн, цуһар, негн күртлән бәәнә. Өөрнь ирчксн бийнь намаг күн үзҗәхш. Эрст эн соньн наалһата, негнь умшҗана, наадкснь — соңсҗана.

—Кен умшҗаҗ? — ротмистр Авров хойрин сурвр нег аю хәнкнәд одв.

—Өмкә... Эн түрүнд үзҗ...

—Өмкәйи?! — Авров йосар өврҗәнә. — Би түүгитн...

—Дуудтн терүгән, — гиҗ ротмистр закҗана, — кен-кенлә үүрлнә.

—Өөрхн үр уга, көвүд үүнәстн зулна, — Мис «тиим эсий?» гисәр ахлдган хәләнә.

—Тернь учрта, юңгад гихлә, Өмкә мана итклтә көвүн, — болҗ Авров немҗәнә,

—үзсн, соңссн хамган тескл уга авч ирәд келчкдмн, терүгинь цуһар меднә.

...Авровин зергәс эврәннь ормд сууна, ду йир һархш, оньган мел болҗах күүрт өгснь ил. Хол биш Мис зогссн, хойр көлән семрнә, үүл биший, үүг нег чигн күн су гихш. Тедүкн, онц ширән ард, ротмистр залрсн бәәнә. Өмннь Өмкә шугшсн зогсҗана, хойр халхиннь герләр түрглсн нульмснд күч әрә күрчәнә.

—Гүүҗ ирәд келхләчн, цуһар тиигән хурдлсн... Чи Маца хойр үрвәд, ардас ирсн...

—ротмистр тоолад, томҗад, шуд терүндән авлгдҗ оч. — Чи урднь умшчксн, тегәд, адһҗ йовхшч гий, а Маца? Тер юңгад эс гүүв, а?

Өмкә ээмән холькна. Авров Мис тал ширтәд: «Чамас давуһар кен меднә? Юңгад эс келнәчи?» — гиҗ нүдәрн ээрнә.

—Зөв гихләтн, миниһәр болхнь, — Мис нег Авров тал, нег ротмистр тал хәләһәд, хултхлзҗана, — Мацатн земгә болһамҗта, бод гисн көвүн. Олн-тавн үг чигн уга, цалд-палд гиҗ һарч гүүх күн биш. Шууган-дууганас хол йовдг, сән сурһульчнрин негнь. Ик баһ уга үүгитн әвр күндлнә, соңсна. Эс адһдгнь, миниһәр болхла, «намаг эс үзтл күн түүг көндәшго» гиҗ таварлсн учр...

—Би чигн тиигҗ санҗанав, — Авров зөв гисәр гекәд оркна.

Ротмистр ду һарчахш, эврәннь тоолврт авлгдсн, толһаһарн зәәләд бәәнә, зөв

гиҗәх, аль биш гиҗәхнь, йир медгдхш.

— Болвчн, тер Маца гидгләтн күүндх биләв, чи, Өмкә, йов... Мацаг нааран илгәчк. Өмкә, «иигҗ мөлтрхм бәәҗлм» гисәр, шуд дор ормасн һарад гүүнә. Авров, мусг инәчкәд, козлдуран авад, цаһан альчурар арчн бәәҗ келҗ сууна. — Санхнь, ротмистрин зергәс, мана көвүдәс ирх төр биш энтн. Талдан һазрас, талдан улс хәәсн

чик эс болхнь... Көвүд юмб? Бодлһ юмб?.. Өдмгин тасрха биш тиигтлән...

—Зөв үг, тана зергәс, — гиҗ Мис гекн, нәәтхәд оркна. — Чик гинә, мини хамр юм алддм биш.

—Тиигхлә, — ротмистр наад кесәр мусхлҗана, — сәәнәр уңглад үнрчлтн, юңгад гихлә, ухалад бәәхнь, тана улс угаһар эн хамг күцнә гидг хә-виз. Нә, көвүд биш гийә, кенәс тегәд болх? Бөдүн улсас кениг харт авч болх?

—Та яһҗахмта? — Авров йосар үргҗәнә, козлдуран зүүһәд оркна. — Манахсиг, тиим юмнд? Уга...

Тер хоорнд үүдиг цоксн ә соңсгдна.

—Ортн, ортн, — гиһәд Мис үүдн тал хойр-һурв ишкхлә, цааһаснь Маца орҗ ирәд, зогсв.

—Мендвт.

—Менд, менд, Маца Будаев, — ротмистр маасхлзад, эркн үүрән үзсн мет, байрлад нер уга, — уралан һар, су...

Маца дор ормасн көндрҗәхш, зүсвр күүнә келсиг керглҗәхш.

—Уралан һар, бичә эмә, — гиҗ Авровиг келхләнь, тегәд хоран дунд ирәд, зогсҗана.

—Би, цагдачин ротмистр Хлюдов гидг күмб. Тегәд мини сурснд чамаг чик, үнн хәрү өгтхә гиҗәнәв. Медгдви?

—Медгдвә, — Маца хойр-һурв гекәд авба.

—Тенд соньн наалһата бәәнә гихлә, цуһар гүүлдхлә, чи, Маца Өмкәтә хоюрн «бидн меднәвидн юуһинь» гиһәд, гүүсн юмн угат. Тиимий?

—Тиим биш, цагдачин зергәс... Би ю чигн келсн уга биләв, гүүх дурм күрсн уга.

—Юңгад?

—Эс гүүвчн үзхв гиҗ санлав.

Авров Мис хойр нег-негән хәләһәд, манаһар болад бәәвш гиҗ санҗахнь ил.

—Тегәд кен наасн болх гиҗәнәч?

—Кен медхв? Цагдач эс медхлә, би яһҗ медхв? Ротмистр шуд хар күрңтәд, халхнь татгдсн болад:

—Чи эн аалян хай, — гиһәд зөвәр шүрүлкәд, нүднь һал асад одв, — тана көвүдәс кень болх гиҗәнәч? Кел!..

—Кень чигн биш, альдас тедн авдмб?

—Тегәд юн гиҗ санҗанач? Чикий, аль хаҗһрий?

Көвүн башрдад, ээмән холькҗана, ротмистр йосар шахҗана, үг алдулҗ авхар седҗәхнь ил. Терүгинь Маца чигн медҗәнә, «бичә авгд» гиҗ бийән хөрнә. Авров тендәс орлцҗ йовна.

—Маца, нуувр угаһар келич, юн гиҗ санҗанач?

—Нуувр угаһар гинтә? А таасгдхий таднд? — Мана Авров тал ширтәд, хәрү күләҗәнә, тернь тагчг, яахан олҗ ядҗана.

—Кел, кел... — ротмистр адһаҗана.

—Нуувр угаһар келхлә, цуһар сурад, ээрәд бәәхләтн эн: худл терүнд уга, мел

үнн...

—Худл уга? — Авров өсрәд босад одна.

—Мел үнн гинчи? — ротмистр өндәҗ йовна. — Юнь үнн?

—Көвүд көөсн...

—Бас юн? — Авров ширә һатцас аашна. — Кел, кел...

—Маниг һазалдг, манас әрвләд, хармлдг, бичкдүд цокдг...

—Авровин зерг му келсн, гувриг ховлсн, тер бас үнний? — ротмистр босчксн, хойр һарарн ширә түшәд, деегүрнь өкәһәд, ю келхинь күләҗәнә. «Үүнә бәәдлинь — йоста «сургч темдг» гиҗ Маца санчкад, терүндән нам мусхлзад авна. — Чи, кичг, манар наадан кеҗәхмчи? — «Сургч темдг» чикрәд, сөрсәһәд, «хәәкргч темдг» болҗ одна. Маца дәкн бийән бәрҗ ядад, пиш инәнә. Ротмистр ширә эргәд хурдлҗ һарн, көвүг ташад оркна, «яңг» гиһәд одна. — Наад бәрдгичн, инәг-инәг гидгичн би үзүлсв!

Көвүн халхан илн бәәҗ, үнн дурго нүдәр һурвлаһинь харвн бәәҗ келҗәнә: — Нуувр уга келнә гидг эн... Эврән сурад, эврән хәрүһинь өгәд... Үүнәс үлү үнн альдас хәәнәт? Кел, кел, нуувр угаһар кел гилдәд, мууха юмс... нег бәәр цаасн олдхий, тана зергәс?

—Цаасн? — Авров ширә деерәс авад өгнә. Маца ширән ирмәг деер босн бәәҗ бичәд, пансиона ахлдгт бәрүләд өгн, һарч йовна. — Зогс, Маца, арһулд... Энчн юмб?..

—Көвүн хәрү өгсн уга, зогссн чигн уга, зуг арднь үүдн хард гиһәд одв.

—Ю бичҗ одактн? — ротмистр сана авад, өөрдҗ йовна.

—Эрлһ. — Авровин чирәнь көк үмсн, әәмәд, яахан нам медҗәхш. — Хәләтн, ю бичсинь...

Хлюдов авад умшна: «Иигҗ гүвдүлҗ, цусан уулһҗ, тана һардврт сурһуль сурхар, харңһу кевәрн, хар гертән бәәсн холван деер. Тегәд, эндрәс авн намаг сурһульч гиҗ бичә тоолтн. М. Будаев».

—Ямаран кавҗрта кевәр бичҗ, — Мис тедүкнәс дууһан өгч йовна, — яһсн сән болх? Эвлхлә яах?..

—Та, ротмистр, ю татсан медҗәнтә? — Авров саналдна. — Зарһ бәрхлә, маниг күн сә келхий?

—Би түүг!.. Кизвәддгинь үзүлсв!.. Түүрмд үмкәрүлсв!.. — гиҗ ротмистр ууртан бүтҗ, аралдна.

—Яһснднь? Ю кеснднь? — Авров йосар алң болҗана. — Бидн эврсән кел, кел гилдәд...

** *

Дигтә арвн час. Эрст өлгәтә ик час хәңкнәд цокҗана. Бухч Марков «одакс яһсмб?» гиҗ санх хоорнд үүдн секгдәд, иртхә гисн цөн улс, эркн болн нуувчин керг күцәдг хамгнь, онц әңгин толһач бухчин дарук Казуров ахта, орад ирцхәв. Цуһар мендләд, эвән олад сууҗ йовцхана.

«Цуһар ирв-угай?» гисәр бухч эргүләд хәлән, Казуров деер оньган тусхав. Эн саак кевәрн шуд гилв-далв, цуг товчнь товчлата, мел диг-даг, нам земгә серглң бәәх өңгтә, нүднь герл һарсн сууна. Би болхла, толһам өвдҗ бослав, тернь баһ гисн кевтә, зүн ээмәрм шааһад хатхлад, чис-чис гиһәд йовна. Сальклад, хур-чиг орн гиҗәх кевтә, дегд цогц-махмуд яарад, яһлалулн алдад бәәнә. Минь эн хорад иигҗ муулян эдлҗ сууҗахар, нег чиркиг дарчкад, толһаһан альчурар бооҗ авчкад, орн деерән, утдан сунад, талваһад кевтхнь, зуг... Арвн часла иртн гиһәд урдаснь келчксн, дәкәд болхла, заллтас ирсн цаасиг эрк биш эднд күргҗ, көдлмшән ястн, чаңһатн гиҗ некх кергтәлм. Хөөннь күүндхд амр, би таднд умшад, цәәлһәд келсн бәәнм гиһәд шахҗ чигн болҗана. Арвнла гисн — арвнла, хооран сааҗ болшго. Аль чигн юмнд амн үгдән күрдг болхла, ахлач әмтнд таасгддгнь лавта. Түүг би эс медхм биш. Уралан, бухчин зергәс!..»

—Нә, цаг үнтә, эклх кергтә, — гиҗ Марков келәд, кесг-кесг өмнән бәәсн цаас тохаһарн хооран хамчкад, негл бичг һартан авад, икл чинртә юмн гисәр өмнән тәвҗәнә. Тер хоорнд толһань гүрәһәрн луг гиһәд, эн бирчиһәд одна. — Зергүд! Би тадниг дууддгм: мана керг-үүл дала сән биш. Эн мини кесн тоолвр, бийинм ашлвр биш. Тиигҗ деер тоолҗадгчн. Мана дуту-дундыг, тату-тартгиг бийстн, нама угаһар, дегд сәәнәр меднәт. Тегәд, эн цаас умшхас урд, таднас, күн болһнас онц сурхар: чаңһатн көдлмшән, улм нәрдүлҗ, улм өргҗүлтн гихәр. Толһам өвдәд, хамхрад һарад бәәнә, хооран чигн саахм бәәҗ, зуг дассн юмн әмнлә гиһәд — таасхшв. Келсн үг, керчсн модн гишң, юн чигн юмн цагтан кегдх зөвтә. Таниг сурхар, бухчин дарукин зергәс, үүг авад умшад өгхнтн, буйн болтха.

—Зөв гихләтн, бухчин зергәс, би белмб, — бухчин дарук босад одв. Марков су гисәр заңһҗана, одак цаасан өгчәнә. Казуров түүгинь авад сун, умшад бәәв:

МВД-н цагдан заллтын заавр?

Әәдрхнә гуврин цагдачин залврин ахлачд.

Бәәрн бәәх, иткмҗ уга болдг һарнь, орн-нутгин олн зүсн балһсдар болн һазадын ордудар чигн йовх, зөвәр эркн гисн хүвсхлин үүлдәчнрлә залһлда бәрдг болсар, эн җил Әәдрхн балһсн бийдән онц оньг тусхаҗана.

... Цагдан заллтд орҗ ирсн зәңгәр болхла, Әәдрхнд әмтн нег баг болсн, тедн «Әрәсән ниигм-ардчллын көдлмшч намин» көтлвр таасад, цуг намин чуулһн хураҗ, тер намин цуг багмудыг негдүлҗ, теднә үүлдвринь батрулхин тускд, «Бүрдәгч зөвллин», эннь «Очна» эргнд хамцсн тоотас бүрдснь ил, һардгч нилчинь зөвтә гиҗ дөңнҗ. Эн зөвллин һазадын элчнр, деер келгдсн баг бийсләһән үнндән нег хәләцтә болсн төләднь, «Әрәсән ниигм-ардчллын көдлмшч намин Әәдрхнә зөвлл» гиҗ бийән зарлх селвг теднд өгч. Тиигхләрн тер зарллһан эрк биш адһатн гиҗ, юңгад гихлә, теднд тааста әәдрхнә үүлдәчнр ударлдад бәәхлә, шинәс үүдх бәәрн Зөвллин һардврт

талдан улс, «Бүрдәгч зөвллд» мел керг уга тоот чигн, орҗ одхдан арашго гиҗ саглҗана.

Әәдрхнә ниигм-ардчллын багин үүлдвр илднь келҗ «Очн» гидг намин ханьд зокъялын цаас тасрхан угаһар күргәд бәәдгәрн йилһрнә, терүнднь, Тана Өөдән зергд илгәгдҗәх 39 болн 40 тойгудт Әәдрхнәс ирсн бичгүд барлгдсн бәәнә.

«Бүрдәгч зөвлллә», тер мет талдан ниигм-ардчллын багмудла кедг эн багин залһлдань, өдгә цагт далаһар дамшлт авад уга болҗ бодгдна, тер учрар чигн эн җилин лу сарин 15-д һарсн, 34 тойгта «Очн» майин түрүн өрәлд Әәдрхнд шин болҗаснь ил. Тер залһлдаһан дигтә-дарата кехин тускд кинҗ, «Бүрдәгч зөвлл» шидр Әәдрхн тал эврәннь элчән йовулсн, түүгинь бәәрн баг күләҗәдгчн.

Эркн үүлдәчнрин негнь деерән, дүңнәд бодхнь, Әәдрхнә багин һардачнь болҗ бәәхнь, эврәннь хүвсхлин үүрмүд дотран «Багш» гидг нуувчин нерәр темдгтә, С- Пиитрт өөрхн таньлта күн эс болвас.

Эн баг талдан ниигм-ардчллын багмудла залһлда бәрхд нөкд болдг улс дунд Наталья Алексеевна Александрова йовна. Эн Эрмәл-Базрин талвңд бәәнә, шаңһа әрк хулддг 12-ч тойгта лавкд көдлдг, эсклә тенд өөрхн таньлтта болдг өңгтә. Эврәннь герт, Цувг деер бәәдг, эмч Иван Матвеевич Бутков бас. Деер келгдсн тоотыг соңсхн бәәҗ цагдан заллт Тана Өөдән зергәс сурҗ, «Очна» 39 болн 40 тойгудт йовх, Әәдрхнәс ирсн бичгүд бичсн улс, «Бүрдәгч зөвллин» элч болн «Багш» эдн кенинь, тер мет, теднә бәәрн залһлда олҗ, Наталья Александрован эмч Бутков хойрин залһлдаг тодрха йилһҗ автха гиҗ даалһҗана. Терүг зуг, эрк биш, дораһар кеҗ үзх кергтә. Эмчин залһлда йилһх саамдан эрк биш тоолхнь — эн бәәрн земшч Бутковла болн 1901 җил онц хәләврт ирсн, эн земшчин герт бәәсн улсла залһлдата мөн бишинь нег үлү медх кергтә.

«Бүрдәгч зөвллин» элчиг олхларн, саг кевәр, нуувчар, ардаснь гетҗ, талдан балһс орсн цагтнь дахад, тиигхләрн тер хамган телеграфар цагдан заллтд, харлһна әңгсин болн цагдачин залврмудын толһачнрт зәңглҗ йовх кергтә.

Терүн деерән заллт немҗәхнь, деер келгдсн Александрова Бутков хойр, бодхнь, дала юм кедг улс биш, эдн зуг эврәннь таньлмудын нуувчин даалһвр куцәдг өңгтә, тегәд бодлһна гетмҗ кех халхас бийснь кергтәһәр соньмсах зөв уга. Тер учрар гетмҗин күчн-чидл гидг нурһлҗ Александрова, Бутков эднәр дөң кедг һара, шунмһа үүлдәчнриг олҗ, йилһҗ, цуг халхарнь шинҗлх кергүр залгдх зөвтә.

Цаарандкинь зәңглҗәтн гиҗ заллт танас сурҗана».

Казуров умшад чилән, Марков тал хәләһәд, ю келхинь күләҗәнә. Тернь үг-күр угаһар, һаран суңһад, бичгиг авад оркв. Өөдән өргәд, үзүлҗәнә.

— Зергүд, эн бичкн бичгт йир ик юмн келгдсн бәәнә. Келхд — амр, кехд — күчр гидг... Кехнь бидн болҗанавидн, заллт тиигҗ үргҗәхнь, маниг көдлмшән чаңһатн гиҗ илднь эс некдг болвчн, медгдҗәнә, келҗәхнь бас учрта. Әәдрхнд сүл цагт дегд эсдекмүд аюдан очахнь, мана дуту көдлмшин аш. Тегәд сурхар бәәхм таднасн. Күн болһн онц, эн бичглә ирлцүлҗ, эврә зура кеһәд, тодрха кевәр нәрдүлҗ, алькинь чигн тоолад-томҗад авч иртн...

Генткн үүдн секгдәд, җисәтә офицер орад ирв. Уралан һарчкад, дундаһарн тасрн гиҗ таскарад, өрчән күвкәлһәд зогсв, зуг, зокал некдгәр, хойр өскә харһулҗ күвҗңнүлсн уга. Марков, эн диг-даранд йир дурта төләдән, терүгинь таассн уга, бирчиһәд одв.

— Тана өөдән зергәс, — гиһәд офицер цеңнәд оркв, — вахмистр Петерсон...

Бухч дегд ууртан бүтхләрн, нудрмарн ширә цокад авсн, луш гиһәд, бүтү дун һарад одв. Һарнь гихлә, менрсн болад, һал асад, келәд керг уга: «Иигтлән аюдан одцхана гидг! Нуувчин сүүр» эркн күр бола бәәтл, хәләһит, Петерсон ик бийәрн ирҗ, шулун орнав гиҗәх болҗана».

—Тана өөдән зергәс, вахмистр Петерсон күчр бачм кергтә чигн.

—Тиим болхла, дууд!..

Петерсон орҗ ирн, менд-сенд угаһар уралан зүткәд, бухчин өөр одад зогсчкв.

—Юн болв? Яһв? — гиҗ ууртаһар Марков сурҗана.

—Эн, — гиһәд цаадкнь хавтхасн кесг цаас һарһад, өмннь тәвҗәнә.

—Юмб? Листовкс?!.

—Ээ, тана зергәс, базр дүүрң...

Марков авад хәлән:

—Ротмистр Хлюдов! — гиҗәнә.

—Соңсҗанав, таниг, — болад, тернь өсрәд босв.

—Наарлт, — гиһәд бухч дуудҗана. Наадкснь тагчг суулдна, нам юн болсинь, яһсинь медҗәхш, цуһар бухч тал ширтсн бәәлднә. Ротмистр өөрнь ирәд зогсв, бухч энүн тал колс гиһәд, нүдәрн бәрҗ идн алдад, закҗана: — Автн, ротмистр, умштн...

Соңсхад, умштн!..

Хлюдов листовкиг авад умшҗана: «Хальмг пансиона сурһульчнриг күчр му кевәр бәрәд, тедниг һазалад, хотаснь хасад, цокад, гүвдәд чигн бәәдгиг бурушаҗ, цуг көвүд цаас бичснәс көлтә, хойринь көөҗ һарһсна тускар ниигм-ардчллын «Очн» соньн бичлә. Тегәд, түүгәр төр кеҗ сурлһ авчаһад, цагдачин ротмистр...» — Хлюдов, шуд чирәнь хүврәд, тулад зогсҗана, урлнь көндрсн болад бәәнә, зуг ә һархш.

—Умштн, ротмистр, умштн, — гиҗ бухч авглҗана, — яһад зогсвт?

«... Цагдачин ротмистр Хлюдов, — гиһәд ротмистр күчәр шахад гишң цааһасн һарһҗахнь лавта, умшҗана, — сурһульч Будаевиг багшнрин өөр цокснас көлтә, тернь сурһулян хайҗ. Эрлһдән көвүн бичҗәнә: «Иигҗ гүвдүлҗ, цусан уулһҗ, тана һардврт сурһуль сурхар, харңһу кевәрн, хар гертән бәәсн холван деер», — гиҗ. Нань яах бәәсн тер? Зөв уга болхла, кедг арһ чигн угалм. Зуг зөв бийнь иршгонь ил. Зөвин төлә зөрәд ноолдх кергтә!»

Әрәсән ниигм-ардчллын көдлмшч намин Әәдрхнә зөвлл».

— Эх! — гиһәд, бухч бас нег ширә цокад, аралдҗана. Маниг келәд, күүндәд суутл тедн яһҗана? Шуд толһадна гидг эн. Бидн бичкдүдт чидл үзүлх, бийән ясх, кеерх...

— Одак шу тусҗасн толһань улм күндрәд, зүн цохарнь зүүһәр шаасн кевтә чис гиһәд, нүднь харңһурад, өмннь суусн улс негнь хойр болҗ медгдәд, хоран булң холдад, харлад, чичрәд одна. — Ода медвт, ротмистр, ямаран күчр хаҗһр һарһсан, а? Кенә

ам бәрхв? Яһҗ?!.

—Мини алдг, тана өөдән зергәс, — гиҗ Хлюдов гемән сурҗана. Марковин уурнь невчк тәвгдәд, сана авч йовна. Дорасн босад сунян, хойр нудрмарн ноһан килңгәр бүркәтә ширә түшәд, күн болһнд онцднь хәләцән тусхав.

—Зергүд, — гиҗ зөвәр шүрүтә кевәр эклв. — Би таднас сурхм, күн болһн, эврәннь үүлдврлә ирлцңгү халхар шамдҗ, арднь орҗ эн эрлгүдиг олҗ авдгин арһ хәәх кергтә. Эсклә мана уңгд эн эсдек гидгтн йосар сун гиҗәнә. Тиигхлә кенд чигн, бухч аль вахмистрнь йилһл уга, амр-даян альд? Сансан күцәхд нөкд болтха гиһәд, зергнр, бурхндан зальврхас биш. Эн кирсләд мөргәд оркна, наадкснь бас дахҗана. — Тегәд, зергнр, зүркән чолунд тохраһад, зөрәд, юунас чигн әәҗ, эмәл уга, хәәх кергтә! Олх! Уга кех! Уңгарнь уга кех кергтә. Эн мана хамгин эркн, хамгин бачм төр, зергнр минь!

Һанцарн үлдчкәд, Марков терз тал одад, цаһан торһн хаациг секнә. Нарн гилиһәд, герл солңһтрсн болад, нүднь нам хурцднь тесҗ эс чадсар, аньгдна. Болв, агчмин зуур тиигхәс биш, цааранднь иҗлднә. Хәләхнь уульнцар мөрн тергн хатрад давҗ йовна. Әмтн, шорһлҗд кевтә, нааран-цааран сольвлдна. Гермүд нег-негндән шахлдад, ээмээмән түшсн әмтн кевтә, яралдна. Зуг гер болһнд, онцднь юн нуувч дарата гихв? Ямаран булңднь ямаран әәмшг күләҗәнә гихв? Нег гер, хойр, һурвн болвчн арһта, зуг бүкл балһсиг яахв? Ухал, бухч, сан... Эн зогсад бәәнә, басл чигн тоолна: кемр дор ормднь эс бәрсн болхла, альд, ямаран улс дотр түүг хәәхинь дүңгәр бодна. «Гүрмин икнь туугдҗ ирсн улст бәәнә!—Марков дотран аралдна. — Фуф, эдниг нег агчмд хамад, нег кирвтәр холвад, нег бахнд дүүҗлхнь!.. Зуг һар ахр болҗ генүлнә!..»

* * *

Зөвәр оратҗ одсн, көдлмш төгсҗ йовна. Күн болһн хәрхәр көдлдг орман ясадхураһад, энд-тенднь арчад, адһҗана. Мефодьич болхла, нам хог-боган хайҗ йовна. Һәрән хаҗуһар һархларн, невчк түдс гиһәд, шимлдәд оркна: «Хамдан йовхм, керг бәәнә».

Удсн уга, үүлдлңгин бүшкүр утар татад, зөвәр уурта, сөөлңкә дууһар доңдад, көдлмш чилсиг зарлҗана.

—Уга болтн гинә, хәртн! — Һәрә маасхлзад, Мефодьич тал аашна. — Өрүнд ямаран? Яһлата, яһлата?! — гиһәд, яһлалад, мууха юмн...

—Яахм билә? Чамаг мартчксн болхла, тегәд кендән нәәлхмб? — Мефодьич шогиг улм йовулҗ өгчәнә. — Олз баһрҗ одхла, ораһарн оңх одад бәәхгов...

Эн хойр инәлдәд, ю-бис келәд, шогла йовҗ, хашан һаза һарад, түрүңкснь зөвәр ууҗмд һарчксн, сүүлнь ард йова кемд, эдн земгә зааград, онцрад одна. Мефодьич энд-тендән хәлән шимлдҗәнә:

—Чи ма хойрт Зөвлл даалһвр өгсн, нәрн төр гихәр. Эндр балһснд кесг хург болхмҗн. Кувцнр, земцнр, дворянмуд тус-тустан хүүвлхмҗ. Көдлмшч улст хәәрлснь

—негхн хург чигн. Ташр зуг бондарьмудт тиим зөв өгч.

—Намий? — гиҗ Һәрә өврнә. — Бидн тегәд яахм?

—Хан туңхг «хәәрлсиг» соңслч? Юуһинь меднч?

—Соңсла, — гиҗ Һәрә хәрү өгнә, — түүгинь чонҗ, хурл-хуврг болһнар умшч, ик өргмҗ кеҗәдчн.

—Йоснахн эн хургудт цань уга гидгәр нәәлҗәдгчн, юңгад гихлә, тиим әврә туңхг хәәрләд, олна сә хәәснднь хаанд ханлт өргҗ, йосинь, диг-дараһинь магтҗах бичг батлҗ авхм чигн. Тернь нег үлү көдлмшч улсин нерн деерәс болхла, теднд ямаран түшг...

—Зөвлл тегәд яһтха гинә?

—Яах билә, тер хургтнь орлцтн гинә.

—Бидн бас, ханлт өргхмб? — Һәрә нам зогсад ормаҗана.

—Уга, — Мефодьич мусг-мусг инәнә, — невчк арһулдхнчн. Эн хургудт Зөвлл земгә белдвр кеҗ. Листовкс шишлң барлсн, тедниг делгү тархах: наахинь — нааһад, хайхинь — хаяд, нам хург дотр чигн цацх санан бәәнә. Болв тер хамг баһ гинә. Теднлә нүүрцәд, үгцх болсар, теднә худлынь илдкҗ, туңхгин илдр-билдринь олнд үзүлҗ базринь бархм гинә.

—Бидн тиигҗ чадхий, Мефодьич?

—Уга, Һәрә, манас терчн болшго, — Мефодьич Һәрән ээм деер һаран тәвәд, саналдна, — тиим улс бас ирхугов. Тиигхлә харх, харсх кергтә. Эсклә тедниг амрана болһадий? Шиңшдг болһиг, тер орлңгудыг бидн эс йилһҗ чадхм биш, бүсләд авчкад, өмннь теегләд, шуд көндлңләд, оларн ю болвчн кехугов. Тиим эсий? Талдан үүлдлң, салг болһнас бас әмтн ирхмҗн.

—Бондарьмуд бийснь чадшгой?

—Чадх... Би чамд Зөвллин шиидвр келҗәнәв: үүлдлң болһнас орлцтха гисинь. Юн болсинь, яһсинь хөөннь эврәхстән бас келҗ өгх кергтәлм... Хан туңхг һарһхларн «олна иткл эзлсн» хамгиг дөң-дамҗг болтн гиҗ сурҗ. Маншңгинь, харчудыг, хамриннь хаңхт авчахш гинә. Тернь бас учрта: Әрәсәг дөрвн үзгтнь делгү дәәвлүлҗәх харчуд ямаран «дөң» болхинь медә бәәхнь ил. Тиигхлә маниг дарҗ авхас, эврә үгәрн кеҗ авхас талдан ямр ах төр түүнд бәәх гинәч? Тегәд чигн «олна җирһл-бәәдлин чик хаалһас хаҗисн тоотыг эрк биш дарҗах кергтә» гиҗ туңхгдан заадгнь терлм.

... Урчуд көдлдг у-өргн урна герт дотркиг невчк зәәцүләд, көлврәд кевтдг хамг төмр-төңкиг хол булңд хураһад, нүд далд кесн, ор һанцхн шам ики тенд, хург толһалх улсин деер гилвкхәс биш, герл энд күрчәхмн уга. Зуунас даву күн хурсн, ю- бис келәд, күүндәд гүңгр-гүңгр гиснь соңсгдна.

Хург эклв. Хатмл хар пирств хоолан ясад босн, цаһан хааг, үүнә йосиг цань уга гидгәр магтад, маанян кем дүңгә туңхг һарһсинь келҗәнә. Тегәд бурхна элчд үг өгчәнә.

Мефодьич дораһар шинҗлҗәнә: көвүд сонҗта болдг кесгинь земгәһәр аарглад авчкҗ. «Тернь сән, зуг Иннокентий уга!» — гиҗ төр кех хоорнд, Дубровинск үзгдв. Эн дегд оңдарҗ: сахлнь сарсалдсн болад, үснь чигн өңгән соляд, чирә-зүснь шуд талдан болҗ оч. Тиигчкәд бийнь земгә сән ормд зогсҗ. Үүднәс хол биш, сүүдрләд, эрс түшәд эргндкиг йир сәәнәр үзҗәх өңгтә, болв бийинь күн тодрха үзҗ чадшго.

Мефодьич Һәрә хойр арһул өөрдәд, хойр талнь һарад оркна.

«Бурхна залмҗар, бидн Никола хойрдгч, Цуг Әрәсән эзнь, Польшин хан, Финляндин Алдр нойн, болн нань чигн, наньчн хамг, тегәд эврәннь дуран өгсн олнәмтндән зәңглҗәнәвидн...»—гиһәд гелңгин төвшүн, айста дун авад һарад бәәнә.

Дүң-дүлә тагчг. Хурин өмн бүтәд, нам хурлздг салькн хәәвр болад, ки давхцад ирдглә әдл. Тиим кемлә хая-хаяд дуурхдг мет, энд-тенд ханялдсн соңсгдна. Дәкн тагчг болҗ одна. Тиигх дутман гелңгин умшлһн улм янзрад, негт чаңһрад, «олна җирһл-бәәдлин чик хаалһас хаҗисн тоотыг эрк биш дарх» хаана нег мөслсиг медүләд, негт арһулдад, нам айслулад, болх-болшго «үүмән», һарад, олна төлә шунҗ, сә кен гихләнь, хаанд харшлдг учрар, түүнә седкл эвдрдгинь, санань зовдгинь илдкәд, цәәлһҗәнә.

Умшлһан төгсәһәд, гелң ормдан ирәд суув. Түүгинь гетҗәсн кевтә, пирств өсрәд босн, өөрән суусн күүг ханлтын бичг умш гиҗәнә. Яһад тиигҗәхнь ил: сана авхулшгон төлә адһаҗана, эс гихлә үлү үг һарх гиҗәнә. Тернь босад, цаасиг өмнән бәрәд эклх хоорнд Дубровинск эндәс хәәкрәд оркв:

— Ахлачин зергәс, сурвр бәәнә?

Пирств малядснас дорар татхлзад «энчн юн бәәсн билә?» гисәр өмнән ширтҗәнә:

— Кембвт? Альдасвт?

Дубровинск улм авглад, чаңһрҗ йовна:

—Түүрмәс әмт һарһхвта? Буцлданд орлцсн, улан туг авад, уульнцар йовад бәргдсн тоотынь, тиигтлән хулха, худл кесн улс биш. Тедн бас хаана көвүд, күүкд бәәнм!

—Ээ гиһит! — болад, зөвәр бөдүн дун дөңнәд оркв. Цуһар нег-негнүрн өкәлдәд, үг келлдәд, шууглдв.

Пирств, амнь аңһаһад, альхнь сарваһад, яахан олҗ ядҗана, уснас һарһад эрг деер шивчксн цурх гихм. Хәрү өгхлә — зүткән һархмн. «Ду таср!» гихлә, дурндан бослдхас чигн арашго.

Мефодьич Һәрә хойр нег-негнүрн хәләчкәд инәлдҗәнә. Дубровинск улм һал орулс гиһәд, йовулҗ өгчәнә:

—Тер шинрүлт гиснь юмб? Шүтән, бурхна тускд хаана зааврар: кенд чигн мөргҗ болхмҗн — аллахд чигн, христост чигн. Тиигхлә хаана туңхгиг мулла юңгад эс умшҗахмб? Тегәд ямр авцта тегш шүтлһн тернь болҗахм? Цааранднь яахмб? Тиигәд үлдхмб?

Түүгинь күләлдҗәсн мусульманмуд ниргәд одцхав. Тернь баһ гисн кевтә, генткн олн дотрас негнь хәәкрҗәнә:

—Хальмгуд яахмб? Бурхн багштан мөргхмб, аль... христост?

Пирств улм һордаглад, нүднь һал болҗ шатад, авч идәд бәәнә. «Яһлата? Өөрксән үзҗәхштә? гиһәд эврәхстән хәәкрх дурн дала болвчн, зуг арһ уга болҗ генүлнә. Хойр талан хултхлзад, хавхд торсн чон кевтә, уульхин нааһар бәәнә.

— Туңхгд, пирствин зергәс, итклин тускар келгдҗәнә, — гиҗ Дубровинск улм чаңһрҗана, хоолнь хорсад, кинь давхцад, көлсн асхрад бәәсн бийнь төр кеҗәхш, —

кен, кениг иткхмб, яһҗ? Бидн тадниг, аль тадн маниг?!

На-ца гитл цагдачихин күрч ирв. Эдн чигн, урднь бәәсн шиңшдгүд чигн цуһар, Дубровинск тал күрхәр шудрлдна, зуг көдлмшч хармуд көндлңләд зогсчксн, тәвхш. Урна герт шуд өрггдәд һарн гиҗәнә,

—Эдү сәәхн туңхг һарһснднь мана хаанд ханлт! — гиһәд нег нәрхн дун җиңнәд

одв.

—Йир сәәхн, — болҗ Дубровинск дөңнсн болҗана, — хагсад, хурһн багтмар заагрсн бедрд заһсна сәәнинь давслчкад, бүсинь улм чаңһаһад бәәсн мет. Зуг тузлгнь шаргад кевтхиг үзҗәх бәәдл уга.

Цуһар ниргәд, шууглдад одв: «Тернь үнн!» «Чик келҗәнә!» «Кел! кел!» гисн эндтендәс соңсгдад бәәнә.

—Юуһинь келхв, — Дубровинск улм чаңһрҗана, — сана зовсн сәәхн үгмүд дала, зуг манд тус болшгонь ил. Хурад, зөвән некх арһ уга болҗанм. Тегәд, бидн яһҗ эздүдлә теслцхмб? Иигә бәәҗ маниг эдн халдхд, һар бәрлдхд күргн гиҗәнә. Бултҗаһад биш, цуглрад илднь халдхд!.. Манаһар болхла, йосиг, сольх кергтә! Кевтнь!.. Терүг манд бийсдмдн даалһх кергтә — көдлмшчнрт, муҗгудт, юңгад гихлә хаана хәәрн манд керг уга, зөв кергтә, чик болчкад күцц!

—Ду таср! Болна! — гиһәд пирств оркрад, ширә цокҗана.

Генктн гелң босад, эвлсн дууһар келҗәнә:

—Көвүн минь, һар нааран, өөрд, нерән кел, кенән, альдасан... тегәд, цугинь кел...

Бас чигн бәәхлә кел, бичә ну...

—Намд нань келдг үг уга, — гиҗ Дубровинск хәрү өгчәнә.

—Тиим болхла, — пирств шуд байрлад одв, — мана хаана зергд ханлт өргсн бичг иигәд батлгдҗана. — Бийнь түдүкн суулдсн көгҗмчнрт докъя өгәд оркв. Теднь белн бәәсн, эклм саамла гелң нәрхн дууһар:

—Бурхн, хааг харҗа! — гиһәд частриг өргәд авчана. Күн дахҗахш, зуг хург толһалҗасн цөн улс, цагдачихин энд-тенд дуулсн болна, тернь олна шууганд даргдад бәәнә.

—Хаана йосн хамх тустха! — болад Дубровинскин дун чашкурдад одв. Удл уга зааград үүд темцҗ йовна. Мефодьич, Һәрә нань чигн кесг залус бүсләд авад орксн, кениг чигн өөрдүлҗәхш. Ишкрсн, инәлдсн, хәәкрсн хамг негдәд, ниргәд бәәнә.

Дарунь Дубровинск һаза һарв. Серүн аһар, таг-тагчг, нег чигн сонҗ уга. Ардан хәләхнь, үүднд дарцлдад бәәх өңгтә, шууглдснь соңсгдна, күн йир һарч ирхш. Тегәд, эн үкс-үкс ишкәд йовҗ одв.

* * *

Бухч Марков, терм һатц һаньдглсн ирвск кевтә, иигән-тиигән йовдңнад, яахан олҗ ядҗана. Нөкднрнь тагчг суулдна. Күн болһн дораһар ахлачан хәләсн, ямр нег докъя өгдм болв гисәр, тус-тустан гетлднә. Хатмл хар пирств, улм хатад, улм агчҗ гихм, һудыһад, нам өндәхш. Толһаднь бухчин келсн авр-авр гиһәд, һундл ур хойрнь үүг шуд бахлурдна. «Чамаг хургт кен йос му келүл гилә?! Теднлә негн болвзач, асмн?

Эсклә бәрх бәәсн! Кевтнь! Цугинь! Негн күртлнь!.. Хәләһич эн соньниг ю бичҗәхинь: балһснд төрскнч хургуд болснд хаанд нерәдгдсн ханлтын бичгүд авгдв. Зуг эн өдр балһсн йос бурушаҗах листовксар мел дүүрч, тернь баһдад бондарьмуд дунд болсн хург, илднь келхлә, йоста хүвсхлин хурлданд тохрад, терүн деернь эс таньгдсн, эс зүслгдсн улс эвго үгмүд келлдәд, нам мана хаана йосиг хамх цокхиг, хольвлхиг неклдҗ. Ямаран күчр кевәр давслҗана! Мә, умш! — гиһәд, Марков соньниг чирәднь шивчкв.

Дарунь Марков адһсар ширә талан одн ормдан сууһад, келҗәнә: — Зергнр, эндрин бийднь цугинь, чимк чигн болг, харта, сонҗта хамгиг кевтнь хамад, бәрх кергтә. Цань уга гидгәр нәрдүлҗ негҗәд, нег цаасна тасрха чигн оньгасн алдх зөв угат! Тиигҗ эсдексин уңгинь эс таслхла, эднтн маниг амрадм биш. Йовтн, зергнр, күцәтн, эс болхла, бийәсн үзтн гиҗәнәв, кениг чигн әрвлшгов, кениг чигн хәәрлшгов, урдаснь келҗәнәв. Бурхндан даалһтн, эврән шамдһалтн...

Оңһц эргд сәәтр күрәд уга бәәтл, Дубровинск адһҗ һәрәдәд, һолын көвәд бәәлдсн әмтнлә хутхлдҗ одв. Ардан эргҗ хәләсн чигн, дайлсн чигн уга. Иҗлин тентл хаҗуд, нигт модн дотр, шавшсн ноһан деер, сәәхн чигн цевр, хамр хаһ ташад бәәм серүн, аһар кииләд, земгә амрад, сергәд ирсн деерән, бәәрн үүрмүдлә зөвәр сән, туста күүндвр болснд байрлҗ йовхнь лавта. Келҗ өгх, цәәлһх дала бәәснь ил.

Генткн бөдүвр, сөөлңкә болсн дуута күн өөрнь хоолан ясад келҗәнә: — Хы, харһад ирнә гидг эн!

Хәләхнь — Петерсон. Сахлан мошкад, маасхлзад, келхм биш. Хойр халхнь хаһ тусн гиһәд минчилдсн, хойр нүднь инәг-инәг гиҗ, дөөглҗәхнь ил, байрнь болхла, шуд цальград, асхрн гиҗәнә.

—Нә, ямаран йовнт, үр Иннокентий? Ямр салькн таниг авч ирв?

—Салькн, цагдачин зергәс, аю болад, Самара талас, дулавр һазр темцсн деерән, невчкн кумыс уус гиҗ йовнав, хуучм әрвго акадлх бәәдл һарад...

—Самарас? Хуучнасн көлтә гинт? Зәңгтн болхла, даву йовхар, хотл тал нер һарсн, эрүл-дорул гилә таниг...

—Холын зәңг холвандан гидгиг та меддг болхговт? Нә, йовх болад бәәвүв, — гиһәд, Дубровинск зааград һарч йовна.

—Түрд гиҗәлт, үр Иннокентий, — Петерсон улм маасхлзҗана, — та намла йовх болад бәәвт.

—Бәрҗәхмтә?

—Үгин заагт, үр Иннокентий, кезә нааран ирвт? Удан болвт? Альд зогсвт? Кенәд?

—Шиңкн ирҗ йовсм эн.

—Намий? — Петерсон мусхлзад, «ямаран?» гисәр толһаһарн нәәхләд авна. — Нә, йовий, залврт күрхлә, медгдәд бәәх...

Өрүни үдин алднд камерин үүдн хард-таш секгдәд, бухч Марков бийнь орад ирнә.

—Оо, хуучн таньл, Иосиф Федорович Дубровинск мел ик бийәрн, эсклә үр Илья, Иннокентий, Иннокентьев, Леонид... Хәрү нааран ирдгтн юмб? Хуучн авъясан хайхла яһна? — гиҗ зөвәр уурта бәәдләр Марков сурна. Бийнь Дубровинск чирә-

зүсинь аҗглсар, нам хәләцән авхш.

—Негдвәр мендвт, бухчин зергәс, — болҗ Дубровинск гекәд авна. — Хойрдхла, тадн, йосна улс, хуучн авъясан эс хайхла, мана зөв, эңгин улсин...

—Юн гихәр? — Марковин нүднь һал асад одна. — Ямаран хуучн авъяс? Аюдан?..

—Намаг түрүн бәрсән, бухчин зергәс, мартчквт? Мууха ахр тодлврви? — Дубровинск кесг хамгиг сергәҗ, тодлҗ йовх кевтл мусхлзад оркна. — Көдлмштән бәәтлм генткн бәрәд, герүрм авч одсн... Кецү кевәр негҗәд, бичкн хораһим шуд көлврүләд, хайчксн... Ю чигн, буру, хаҗһр гих үндстә юм төрүц эс олсн бийстн, бийим цагдачин залврур авч ирчкәд, тендәсн түүрмүр йовулсн... Наадна юмн бишнь ил: туугдҗ ирсн, даңгин хәләврт бәәх күүг бәрәд, казамдлна гидг. Йоснахн, арһан бархларн, йосан бийснь эвдҗәх йовдл тер. «Эзн — дурн, эмгн — таварн» гидг хальмг үлгүр земгә ирлцҗәнә. Ода, бухч, бас эн. Һарһсн гем угав. Невчк хуучан эмнүлс, яһвчн дулан һазр, кумыс уухар ирхлә, гетҗәсн кевтә, бәрлдәд... Нам наад бәрҗәх кевтә, хуучн авъясан хаяд угавт гилдәд... Тиигҗ йос эвдҗ бас болдви?

—Танаһар эвдхлә яһна? Йоснла ирлцни?

—Бүтүһәр келснтн намд хүвдән йир медгдҗәхш, бухч...

—Тиигхлә, Иосиф Федорович, илднь келнәв, — гиһәд Марков мусхлзснь ода сангдна, кесг җил давсн бийнь, — танад ю чигн олҗ эс чадснь лавта. Болв талдан улсас дала болсн нуувчин хамг һарсн, тедн нурһлҗ таниг заана.

—Юн хәрү үүнд өгхв? Хаҗһр, чик болвчн, медхшв гиснәс батнь уга. «Медхшв гисн — нег үг, меднәв гисн — олн үг» гисн одахн соңссн хальмг үлгүр тодлврт орна.

—Та, Иосиф Федорович, Книпович, Рунина, Вржосек, Бутков, Бегичев эдниг таньдган бурушахар бәәхм биш болхговт? Болв Сережников зуг таниг заана.

—Би, бухч, тер улситн таньх биш, нам үүрлдв кесгләнь. Нань кенләһән үүрлхв? Та намаг, бодлһна иткл уга күүг һолхт, наадкснь чигн керглшго. Тиигхлә намд хөвдән, бийләм харһад, хойр амн үг күүндсн, нег ааһ цәәһән өгсн, нам ду негдүләд дуулсн — уйдсн седклән аадрулхдм, шурдсн цаган өңгрүлхдм дөң болсн хамгнь — йир эңкр.

—Таньлдхар седхлә, күн эс олдх билү, — бухч дәкн мусхлзад авна, — тана зөв, һанцар бәәнә гидг кецү. Күүндҗ чигн болҗана, нам дуулҗ чигн. Зуг ямаран күр, ямаран дун?

—Ю болвчн келәд, күүнднәвидн, — Дубровинск Марков тал хәләһәд, бас мусхлзна, — тодлад сергәхд кецү. Зунар нурһлҗ халуна тускар, үвләр — киитнә тускар. Дун гихлә — мини дурлдгм кезәңк, хуучна дуд. Худл гихлә, та иткҗәхшт, үзә бәәнәв, әмтнәс суртн, келәд бәәх, мартад уга болх. Дууг әмтнәс нууҗ чигн, дарҗ чигн болшгонь ил.

—Секәтә терзәр хәәкрәд дуулдгнь негн, хаачкад «дуулдгнь» талдан болхла яахм, Иосиф Федорович?

—Хаалһата терз һатцас соңсхдан дурта һарнь зәрмдән мууһар, хаҗһр чигн соңсдг биз. Тиим эсий, бухчин зергәс?..

Ода бухч бас тер кевәрн, җөөләр, эвәр сурҗ, үг алдулҗ авхар седнә. Эвдрлдҗ юмн

болшгоһинь, әәҗ өгшгоһинь, хәрнь, улм һацхинь ухална.

—Үнән келит, Иосиф Федорович, — гиҗ бухч саналдад, эргндән хәләнә, басл кецү гиҗ ухална, — минь эн хамгт ханад угавт?

—Түүрмин тускар эс келнт? — Дубровинск бас энд-тендән эргүләд хәләнә.

—Хансн бийнь, хара зөңдән авч ирәд дүрчквшт. Яахв, тегәд?

—Һарһтха гинәв. Илднь келҗ, таниг бәрәд бәәх учр уга. Болв мини селвг мартад керг уга гихәр...

—Мартҗ болдви, бухч? Тана седклиг кен, кезә мартдмб?

—Ээ, Иосиф Федорович, бас нег юм сурхар танас. Будаев гидг, хальмг көвү та таньдвт?

—Бадаев?

—Будаев... Маца нернь...

—Уга, соңсҗасм эн...

Бухч Марков йовҗ одна. Дубровинск камер дотраһурн арһул үрвәд йовдңнад бәәнә: «Одакд намаг удан бәрдг үүдн уга, тегәд, нань бас ю-кү медгдхм болчв гиҗ, шиңшҗ йовхнь ил. Будаевиг сурдгарн, «Очнла» чигн, листовкла чигн намаг холвхар. Ямаран мектә! Маца бас эднә һарт бәәх болҗана. Учр уга, итклтә көвүн болҗ медгдлә, болһамҗта. Кен-кениг бәрв гилчи? — болҗ тоолвр гүүдглнә.—Одакин келәд, захлулад сурад бәәсәр дүңнхлә, дала күн эднә һарт уга.

...Бухч Марковин өмн Будаев ирәд зогсчксн бәәнә. Бухч үүг шинҗлсәр хәләһәд, ду һархш. Генткн чочаһад сурҗана:

—Өцклдүр бондарьмуд дунд ю келәч?

—Юм кесн угав.

—Ю хәәҗ тиигән одлач?

—Көдлмш хәәҗ.

—Олдви?

—Уга.

—Таньдг улс тенд харһву?

—Уга.

—Дубровинск болхла, чамла тенд харһлав гинә.

—Дубровинск? Тертн кемб, тана зергәс?

—Үр Иннокентий... Одак, чини тускар листовк һарһдг.

—Листовк гинт? Ямаран?

—Ямаран, ямаран, — гиҗ бухч уурлҗана, —су, нааран уралан һарад, бичә эмә.

—сандл тал зааҗана. Маца сууна. — Чамаг хара, зөңдән ташсндан ротмистр Хлюдов чаңһ шоодврла харһла, мел зүн гиҗәсн өөдән ямасн хоосн үлдлә. Ээ, чамаг Хлюдов ташла гисиг кенд келләч?

—Бий? — көвүн зөвәр ормасн болад одна. — Ирн көвүст келләв... Кесг һазрт көдлмш хәәләв, тенд бас келләв, юңгад гихлә, «яһад сурһулян хайвч гиҗ цуһар сурна. Альвлвчи? Хулха кевчи?» — гиҗәһәд мөшкнә.

—Тегәд, көдлмш олдви?

—Уга, бухчин зергәс, күн авхш, әәлднә.

—Кенәс?

—Таднас...

—Манас? Юңгад?

—Келцхәнә: чамаг авхла, чамас көлтә маниг чигн амрашго гилднә.

—Эс көдлҗәх күн тер бондарьмудын хургас ю хәәвүч?

—Көдлмш хәәҗ одлав. Чиңнхнь, хург болхм гилдәд бәәнә. Эс көөхләнь — орс гиҗ санув. Көдлх улс кергтә гиһәд чигн келәд, күүндәд бәәх...

—Чамаг соңсад суухнь — му хурһнч... Мәәлхәс талдан гем уга. Болв бичсичн авад хәләхлә — аранчн күцәд бәәҗ: «Харңһу кевәрн хар гертән бәәсн холван деер».

—Бухч хурһан шовалһад, «би, чамаг» гисәр завдҗана. — Тегәд, аранчн сәәтр эс күцсн му хурһн, чамаг медҗ йов гихәр. Аалян эс хайхла, йосна өмнәс ноолдҗ йовх, амтан барсн хамгиг дахдган эс уурхла, батрад уга араһичн негл цокад кү татчкхв. Хәрнь, келсн уга билә гиһәд, өөләд бәәдг болвзач хөөннь.

—Юуһан гинтә? Кенлә гинтә? — көвүн йосар өврәд, ормаҗана.

—Болҗ гиҗ би чамд келә бәәсв, Будаев! — бухч ширә цокад босҗана. — Гем уга гелдглзүр болад...

—Та намаг, бухчин зергәс, яһсндм иигәд шарад бәәнт?

—Шаргдшго күн шальшдган хайх кергтә. Медгдҗәни?

—Уга.

—Хәрнь, чамаг эврән медҗ хайшго гиҗ сана биләв. — бухч наад бәрсәр мусхлзҗана, — мә, умш, дорнь һар тәв... Тенд, теегтән, цевр аһар кииләд, чееҗчнь уудад, седклчн оңдарх... Арвн час чамд өгчәнәв, хош-хораһан авад, җурд од балһснас. Кемр асхн күртл эс йовхла, бәрәд суулһчкнав. Тендән бәәрн йосна хәләврт бәәхмч. Нааран хәләдг болвзач. Медвчи?

—Медл уга, түүнәс тодрха цәәлһвр бәәхий?

—Хәрнь, сән йов, ухал... Эк-эцкдән намас, бухч Марковас менд кел...

—Намдтн эк-эцк уга, өнчн болдув.

—Йов, йов, зуг бичә март мини келсиг. Бийчн келсн үг — керчсн модн гидг күмб. Хәрнь иигәд гөңгәр мөлтрәд һарчахдан ханлт өргҗ йов. Һаран чамд будшго болад тиигхәс биш, эсклә чамаг келүләд-ксвшүләд бәәҗ болхмн билә.

Маца мөлтрәд һарн хойр талан хултхлзҗаһад, барун ам татад, уульнцар йовҗ йовна. Зөвәр болчкад, ардан хәләхнь, «сүл» үзгдҗәнә. Лавта мөн-бишинь йилһҗ авс гиһәд, нег хашан үүдн секәтә бәәсәр шурд орад одна. Өмнән йовсн көвүн генткн уга болҗ одхла, «сүл» шуд дор ормасн һарад гүүҗ йовна. Мөн!

Маца уга болсн кевәрн генткн тосад һарад ирнә. Салврад, сарвлзад, аңһлзад гүүҗ йовсн «сүл», доран таг зогсад, башмгиннь бүч боосн болад, өкәҗәнә. Көвүн эс медсәр үрвәд, урдк кевәрн адһм угаһар, балһс һәәхсәр йовна.

Кесг болад, «сүүлиг» эвәрнь тенүлчкәд, Маца пансион орҗана. Эндәс бичкн хошан авад һарч йовхнь Өмкә харһна.

—Менд, Маца, яһлачи? Чамаг хәәлдәд...

—Кен?

—Кен хәәдгинь медхшийчи? — Өмкә марзаһад инәҗәнә.

—Чи йосна улс му келхәр эс бәәнчи?

—Уга, Маца, уга, — гиҗ Өмкә доран оңдарад, шимлдҗ йовна, — кемҗәнә кенинь, ирлдәд, сурлдад бәәвлә үнд. Ода яһҗ йовнчи, хошан авад?

—Хәрҗ йовнав, көвүст намас халун менд келчк...

Пансионас һарад, Маца үрвҗ йовна. Тер хоорнд: «Катя яахмб? Одад һар! Эрк биш!» — гиҗ дотрнь ивр-ивр гисн болад одна. «Одх кергтә. Зуг саглх кергтә. Ардан «сүл» дахулҗ ирәд, амрашго җанҗал һарһвзач. Хәлә!.. Тер төләд, Һармин уульнцар орхас урд һармд бийднь күрәд, тотх, аҗгл».

Минь тиим тоолврта Маца һармур ирн, кермс йовдг диг-дара шинҗләд, умшад бәәнә. Йир юн чигн сонҗ медгдхш. Тиигҗәһәд ардан эргәд оркна. Бас сонҗ гих юмн уга. Дахулн эс медгчәр хойр талан харвад авсн, маһдлх юмн мел медгдҗәхш. «Керм йовх күртл бүкл час. Гү, гү, цаг одачн дала — болҗ седкләр адһад, мел дор ормасн Һармин уульнцар орад одна, хол-хол алхад, гүүхин нааһар йовна. — Гертән зуг бәәтхәл!.. Бәәхлә яһначи, би чамд дуртав гинчи? Ээ, чамаг, садвта элмриг, күләҗ суух!.. Уга, Катя тиим биш, седклән намд тусхаснь ил, меднәв, сохр биш, үзә бәәнәв. Зуг ааль бийдм бәәхәс биш. Яһҗ, ямаран чирәһәр терүнд дуран илдкхв? Юн болхинь, яахинь кен медлә? Гемәсн хорад, мел хооран сааһад, дуран шуд хазарлад, зулхин нааһар йовсн... Ода деернь эн — туувр... Иим күчр бәәдлд яһҗ келхв? Һазр деер хәләсн һанцхн Катяһан яһҗ тиим тату хөвтә кехв? Тер учрар харһн, мендләд һархас талдан зөв намд уга...»

Генткн хәләхнь — күрч ирҗ: 16-ч гер эн бәәнәв гисәр өмннь дүңгәһәд... Маца бас нег ар-өмнән харвн, хашаһар үкс орад одв. Мел дарунь Катян үүднд күрн, кор-кор гиһәд цокҗана. Чиңнхнь — гииглг йовдлта күн аашна. Мөн! Бийнь! Үүдн секгдәд, Катя эрк алхн:

—Маца?!. — гиҗ өврсәр сурҗана. Сәәхн чигн зеегтә, ик-ик, көкрсн төвшүн теңгр болсн, хойр нүднь төгргләд, улм көкрсн болад, әәмшгәр дүүрч одв. — Юн болв? Яһвч?

—Юунас әәвчи? Әәх юмн уга, — гиҗ Маца маасхлзҗана, болв бийнь хуух күртлнь ирвлзәд, халу дөрсн болад, чирәнь чингдсн кевтә, бас ирвлзнә. — Мендән келхәр ирүв, йовҗанав, Катенька...

—Хааран? Яһад?

—Намагичн тууҗана.

—Тууҗана гисн?

Маца, һаза келхлә эвго гисәр, хавчхлзсн болад одв. Катя түүгинь медн, толһаһан хойр һардад:

—Ой, би яһҗанав? Ор, Маца, ор, — гиҗ, һараснь авч көтләд, герүр орулҗ йовна,

—чи бичә өөл, чамаг үзн, эс ирдг күн генткн ирхлә, чочн тусчкад...

Маца ширәд күрәд, хаҗуднь бәәсн сандл деер суув. Ду һархш. Катян эрст өлгәтә ик зургас нүдән авхш. Күүкн тесҗ ядад, сурҗана:

—Маца, тууҗана гисн... Юн учр-утхта юмб терчн?

—Балһснас намаг көөҗәнә. Бухч Марков арвхн час өгвә, ардан хәләл уга од гинә, эсклә авад суулһчкнав гинә.

—Тегәд яахмчи? Сурһульчн яахм?

—Би эврән һарһтн гисн цаас бичләв...

—Эврән? Юңгад?

—Ай, альк тоотынь чамд барҗ келхв, дала... Хөөннь нег харһхла, у һазрт таварн сууһад, цугинь келҗ өгнәв. Ода, Катенька, бийчн йовх болад бәәвүв. Зөв гихләчн, Катенька, нег зургичн чамас сурхар...

Катя комодын хораһас ик чигн цомг һарһад, нег зурган татҗ авад, арднь цөөкн үг бичәд өгчәнә. Маца түүгинь авн хансар күүкнә һаринь үмсәд оркв. Чирәһәснь һал һарад, көл-һарнь менрсн кевтә, чим-чим гиһәд, кинь давхцхин нааһар бәәнә. Күүкн бас тер мет. Көөркс, хоюрн чигн невчкн зуур нам яахан олҗ эс чадсар, нег-негн талан хәләхәсн чигн эмәсәр бәәлднә.

—Ханҗанав чамд, Катенька, — гиһәд Маца түрүлҗ сана авч йовна, — альд йовдг болвчн, зургичн бийәсн салһхн угав. Нә, иигәд болҗана, Катенька, менд бә, сәнсәәхн йов...

—Чи чигн, Маца, менд йов, зәңгән өгчә. Намд хөвдән, гимназьд чи оньдин угальгдад бән гиҗәнәч, хәәвр болад...

Маца күүкнә һаринь авад, бас нег үмсв. — Байрта харһий, Катенька!

—Байрта, байрта, — гиҗ күүкн давтад, дахҗ йовна.

—Чамд, миниһәр болхла, Катенька, һарад керг уга.Үүдиг ардан арһул хааһад, Маца һарад одв. Катя хойр нүдән арчад, невчкн зуур зогсҗаһад, гүүҗ одад терзәр хәләхлә, Маца уульнцин ца хаҗуд һарчксн йовна. «Хәләх, ардан эргх» гиһә бәәтлнь, көвүн зогсад, ардан эргәд үзн, маасхлзад оркв. Катя һаран өргәд, «сән йов» гисәр, нег альхан үмсәд, түүгәрн дайлад, кесг саамлад мендән чигн, дуран чигн илгәһәд, үлдснь тер.

Удсн уга, Маца кермд сууһад, Хальмг Базр темцәд һарв. Зууран чигн, энд ирчкәд чигн, саглад, энд-тендән харвхнь — «сүл» уга. «Шуд уңгарн тасрҗ биший» гиҗ инәмсклчкәд, кесгтән нааран-цааран йовдңнад, басл чигн нәрдүлҗ шинҗлсн бийнь, нег чигн күн үзгдсн уга.

Зөвәр ора, харңһурҗ йовтл, Маца Бадашинәр орҗ ирснь тер. Эдн өрк-бүләрн һаза суулдҗ. Цуһаралань мендләд, көвүн зергләд суув, өвгн эмгн хойрин эрүл-мендинь сурв.

—Чи, Маца, хошта-хоратаһан яһҗ йовнчи? — гиҗ Бадаш соньмсҗана. — Юн болад одва? Яһва?

—Ай, нүүҗ йовнав, — болҗ Маца инәмсклҗәнә. — Ачна, зөөнә, күчрднә гихм биш, авад һарад бәәх, амр юмн.

—Герүр орад, цә у, — гиҗ Болха келәд, яхлад босна.

—Йовий, би бас нег ааһ цә уунав, — гиһәд, Һәрә түрүлв. Тегәд, эн хойр цә уулдҗана, ю-бис келәд, инәлдәд бәәхәс биш, төрин үг төрүц көндәҗәхш.

—Нә, цә уувта, наартн хоюрн, — болҗ Бадаш эдниг дуудҗана.

—Келх болад бәәвч, — гиҗ Һәрә шимлдҗәнә, — күчр дадмг, дүңгәр медчкв.

—Келн бә, көвүн, — Бадаш Мацаг йосар шахҗана, дальтрдг арһ уга, — бәәдләрчн болхла, дала сән биш.

—Хәрҗ йовнав, көгшә, — гиһәд Маца һундсар келҗәнә, — көөгдәд... Асхн күртл уга эс болхлачн, авад суулһчкнав гивә. Тегәд көл-толһа уга гилтә адһад, балһснас әмән авч һарс гиҗ зулҗ йовад, танаһар орҗ ирсм эн.

—Хаҗһр һарһвчи?

—Хаҗһр гиҗ, хальмг көвүд сурһуляс көөсиг бурушаһад, ода эврән көөгдҗ йовнав, көлм һазрт күрл уга гишң адһсн...

—Күүнә төлә көөгдсн болхла, көвүн, ашнь буйнта, сән утхта.

—Учр уга, толһань сарул, һар-көлнь бүтн, сансан кех арһта, — болҗ Һәрә үүриннь ээм деер һаран тәвҗәнә, — зуг седкләр бичә зов...

—Бийчн, Һәрә, төрүц зовҗахшв, зуг...

—Ю келхәр бәәхичн би медҗәнәв. Түрүн невчкн эдлвр кех мөңг би өгнәв. Ухалхнь, Маца, энчн нам туста чигн болдг өңгтә. Тенд бас көдлмш кех кергтәлм, туста болдгар, сән аштаһар...

—Тернь тер, болв... Намагичн тиигҗ амр-тавар бәәлһх уга гиҗ санҗанав: гетх, хәләх, аҗглх...

—Энд бас терлм, эвәрнь бәәх, эврәһән кеһәд эс медсн болад...

—Нә, көвүд, унтх кергтә. Маңһдуркинь — маңһдурк теңгрт даалһад медийә, — гиҗ Бадаш келҗәнә. — Һәрәд эрт босх кергтә, көдлмштән одх, чи бидн хойр адһхм биш.

Тегәд эдн унтх болад, салад һарлдна: хойр көвүн ик герүр Бадаш ишкә герүр орна.

* * *

Бууран гиһәд — бичкн хотн. Болв нернь ик холд һарсн, энүг эс соңссн, эс медсн күн гиҗ теңгс көвәд ховр болх. Тернь учрта. Хотна иргд күчтә ик салг бәәнә. Энд тавн зу һар күн — орс, хальмг, хасг улс көдлнә. Заһсчнр Хорвт нуурас миңһн алда шүүгүләр заһсиг утхад гишң бәрнә. Тегәд энүг «алтн йорал» гиҗ нерәдснь орта. Талдан хаҗуһас «теңгсә зөөр» өдр, сө медхш — заһста әрвнцс шуд сольвлдад гишң бәәнә.

Тиим дала заһсиг эд-бод кедг, ачдг, керчдг, давслдг, хатадг, утдг, көргәдг, бедрлдг хамгин көдлмшнь басл күнд болчкад кимд. Эзн гихлә, эрк биш күчлхднь залус нәәмәдлхәс биш, наадксинь күүкд улсар, бичкдүдәр келһхдән дурта, юңгад гихлә, эднә күч-көлсн кимд төләд һарунь баһ болдгчн.

Нег зүсвр залу — механик Иван Новиков гиһәд, балһснас күрәд ирв. Заңнь сәәхн, бод гисн, тевшүн болдг өңгтә. Зүсн-зүркнь чигн гем уга. Зуг чирәнь невчк цоохр гихәс биш: бичкндән гемтснә үлдл чигн. Болв энүг эзн бийнь, өөрхн нөкднрнь чигн, таасхш. «Көдлҗәсн һазртан әмт хутхад, шууга татад, балһснд багтл уга, һә болҗ, көөгдҗ ирсн, эврән чигн амршго, өөрдсән чигн амрашго андн, — гиҗ әмт сүрдәнә.

— Энтн хаана өмнәс, йосинь бурушаҗ, ноолдҗ йовх улсин негнь. Тиим күүнд ямаран амтн бәәдмб? Хәрнь саглтн, бичә өөрдтн, нег үлү энүгитн дораһар гетдг улс бәәнә».

Көдлмшч хармудыг меклнә гидг амр биш. Эдн түрүләд невчк заагрсн болҗаһад, бийснь өөрдлдәд бәәв. Новиков чигн әмтнәс зулҗахш. Болв «әмтнлә харһад, саакан кеһәд бәәхләчн, терүнәс чигн дүлә һазрур йовулнавидн» гиҗ цагдачин залврт келснь, чееҗәс һархш. Хәләҗ гетҗәхнь лавта, зуг ямр чигн анч авгдхш, кенәс саглхнь бас медгдхш.

Нег асхн, көдлмшин хөөн, Новиков өөмәд, уснас һарч ирхлә, хулсн-зегснә захд, көк ноһан деер, дөрвн залу сууна. Нег шилиг дундан тәвчксн, өөрнь цөөкн хадрн, өрәл өдмг кевтнә. Иван Михайлович бийән арчад, хувцан өмсчксн, йовхар седҗәнә.

—Наар, сән залу, — гиһәд, медәтә негнь дайлҗана. — Су, манла...

—Эс һолхла, — болҗ баахн залу немв.

—Һолна гисн юн билә? — Новиков өөрдәд, күн болһнла мендләд, сууһад оркв. Тер хоорнд медәтәнь чирк дүүргчксн, бәрүлҗ йовна. Баахнь хадриг утднь шу цокҗ әңгләд, зооһинь атхулҗана. — Таньлдх кергтә: Иван Михайлович Новиков, балһснас болдв.

—Терүгичн меднәвидн, — гиҗ медәтә залу келҗәнә. — Чи манд талдан юм келҗ ас: чамаг туугдҗ ирлә гилднә. Үнний?

—Үнн.

—Тегәд бурхн-шаҗ бурушаҗ, хааг, йостаһинь авч хайхар седдг, әәмшгтә күн гисн үнний?

—Мел тиим гиҗ келхд хату. Тер хамгт һанцхн мини чидл яһҗ күрдмб? — гиҗ Новиков инәнә. — Биднтн, ах, олна сә хәәҗ, әмтн сән бәәтхә гиҗ, ноолдхас биш, талдан керг манд уга. Үүсрт уга даҗрлт, өңгәр гишң зарлһн, ял-ярвг, ө-засг гидг хамгиг уга кехәр седхәс биш. Тер тоот мана Бууранд бас далалм. — Энд эс бәәхлә, тегәд альд бәәдг болх? — гиҗ медәтнр зөвшәрв. — Ял боорлад, ях гилһҗәхшлм...

—Хәрнь, бидн тиим уга болтха гих санатавидн. Хан бәәҗ гилә, йоснь эс хольврхла, тиим бәәдл ууршго.

—Хөв мана тату болхла яһнач? — гиҗ негнь шуукрв.

—Хөв бийнь иршго. Хөвин төлә ноолдх кергтә.

—Чи ноолдад, тегәд юунд күрвч?

—Бийтн, ах, эврәннь төлә, хар әмән үзҗ ноолдсн угав. Олна төлә тиигхәс биш.

—Олна сә хәәснчн — сән!.. Болв чамаг «әмт үүмүлдг, задын хутхур» гилднә. Тиим болхла — тус уга...

—Тегәд, ах, бидн тиим болснас көлтә, тана кентн үүллә харһла? Кендтн му болв?

—Тиим юмн уга.

—Мана ноолдан мууһан хаанд, байн-нойнд күргнә. Тедниг та киидән харсҗанат. Хәләхнтн, теднәс көлтә ямаран бәәхән. Юн сән юм үзҗәнәт — җалвтн өсәд, ял баһрви? Өрк-бүлтн өлсдгән уурви?

—Энчн дү, мел үнн, — гиҗ медәт зөвшәрв. — Тиигәд бәәһә юмн гихәс. Көлснә

үн улм хәрәд йовхас биш, өөдлхш.

—Тер бәәдл оңдарх зөвтә, ах, зуг оларн негдәд, ноолдхла болхас биш, хара бәәҗ учршго юмн. Нә, ханҗанав таднд, сән бәәтн, — болад Новиков босад, йовад одна. Удсн уга, бәәдг герүрн орн гиҗ йовхнь шууглдсн болад — хәләхнь, хальмг көвүд шаһа наачана. Зуг негнь хәәкрәд босн, һарарн саҗад, келҗл бәәнә. Талдан нег эләднь босад, түрүңкиг толһаднь нисләд оркв. Тернь ду тәвәд уульҗңна.

Иван Михайловичин санань бичкнд зовад: — Чи ик бәәтлән яһҗахмч? — гиҗ шүрүлкәд, хаҗиһәд оч йовна. Көвүд цуһар тарвалдад одцхав. Бичкн һанцарн шугшад үлдв. Новиков ирәд, толһаһинь иләд, эвлҗәнә.

—Нернчн кемб?

—Хохал.

—Кедүтәвчи?

—Арвн тав орхв.

—Эн хотнасвчи?

—Уга, салгав.

—Тегәд көдлдвчи? — Хохал хәрү өгсн уга, зуг тагчгар гекхәс биш. Новиковас махн тасрсар, «кирд» гисн болад одв. «Минь иим, әрә бултасн ноһан болсн кенз юмиг, кен зүркдҗ зардв?» — гиһәд, дотрнь хәәкрсн болад киит дөрәд йовна. — Нә, Хохал, иигәд болҗана, ичкевт. Залу күн уульдм биш.

Иван Михайлович көвүг дахулад, герүрн ирнә. Тернь нам бүлән хәләц, җөөлн үг үзәд уга кевтә, шуд наалдад гишң бәәнә.

—Цә уухм, — гиһәд, Новиков ик-ик чиркд цә кеһәд, дотрнь хошад тасрха шикр хаяд оркв. Хохалын шүлснь хара зөңдән асхрад, эс медгчәр зальгсн бийнь, болхш.

—Су нааран, Хохал. Тер тоһшас авад ид, бичә ич.

—Би ичҗ бәәхшв, дядь Вань.

—Чи намаг таньдвчи? — Новиков өврҗәнә.

—Таниг цуһар таньна. Таасна.

—Намий?

—Цаһан седклтә гинә. Эзнәс чигн, залачас чигн әәхш гинә.

—Кедү әңг чиләлчи?

—Бийтн сурһульд орсн уга биләв.

—Мелий? — Новиков зөвәр ормаһад одв. — Сурһуль сурх санан бәәни? — көвүн гекҗәнә. — Тиигхлә, Хохал, асхн болһн нааран ирәд бә, наадк көвүдт бас кел. Дегтр умшдг, бичдг дасхт...

—Теднтн, дядь Вань, цуһар ирхәр седх.

—Иртхә. Намд негн гисн, тавн гисн — йилһм уга...

... Көвүд — Нальҗ, Элдәшк, Харайк, Адуч дөрвн, Хохал толһачта, асхн болв-угай гилһнлә гүүлдәд күрәд ирдмн. Эдн, земгә насчсн төләдән, заасиг хавлад гишң авна. Үзгүдиг тескәл уга дасад, умшдг болснасн нааран, улм урмднь өсәд, улм медхәр, дасхар шундмн. Зәрмдән нам Новиков бийнь хөрәд: «Эндртән болҗана», — гиҗ зогсадг болна.

Генткн Новиковиг залач дуудулҗ. Ирхлә — хаҗуднь зүсвр күн суудгчн. Мендләд, үүдн хоорнд зогсн:

— Наар гилтә. Соңсҗанав, — болна.

Залач үг угаһар хәр залу тал хәләнә. Тернь «медүв» гисәр чирмәд оркна. — Иван Михайлович Новиков? Би нутгас йовлав. Му зәңг һарад бәәхлә ирүв. Таниг хуучн аалян хаяд уга гинә. Әмт үүмүлдгән уурх биш, йосн задын хутхур гинә.

—Бүтүһәр келснтн, зерг медгдҗәхш, — Новиков уралан һарад өөрнь одад суув.

—Танд келсн бәәнм: «Әмтнлә бичә харһ, теднд болх-болшго юм бичә кел, эсклә үүнәс чигн хол, дүлә һазр олхвидн», — гиҗ. Мартчквта?

—Уга, би ю чигн мартдм угав, зерг. Зуг ю келҗәхитн медгдхш. Холын зәңг — холвандан гидг. Танд күртлән талдан болсний? Харһдг улсм — хальмг көвүд. Теднд үзг заанав. Нань юмн уга.

—Хальмг көвүд? — ирсн залу ормаһад одна.

—Тавн көвүн намур ирнә: арвн дөрвтә, тавта...

«Тиим» гисәр залач гекәд оркв: — Бичкдүд...

—Бичкдүд болхла, учр уга, — гиҗ цаадкнь төвкнв. — Теднд, тенсн-мөнсн, нуста хармудт, кезә, юн толһаднь күрдмб? Би талдан улсла харһад, талдан болх-болшго юм келәд бәәдгитн келҗәнәв.

Новиков «медҗәхшв» гисәр ээмән холькад тагчг.

—А усна көвәд кенлә харһлат? Ю келләт?

—Усна көвәд би кенлә болвчн харһдв. Келхд, залачин зерглә, өдрт кесг дәкҗ.

—Үнинь келхлә, әмтнлә харһснтн үнн, зуг дала юм келҗ угат. Би тер хамгитн йилһүв. Болв бас нег бичә гиҗ саглулхар таниг, Новиков. Бөдүн улсла, нег үлү, орсмудла харһҗ тиим авцта үг келҗ гихлә, бийәсн үзтн. Кедү чигн нуухар седтн, һазр дорас чигн малтад, олад авхв! Медгдви?

—Харадан иигәд хараһад бәәдгтн намд медгдҗәхш.

—Хараҗахшв чамаг, саглулҗанав. — Ирсн залу залач тал заана. — Чамаг магтад, нер уга. Көдлмшән меднә гинә. Хаҗһр йовдл һарһхш гинә.

—Үнн келҗәнә, — Новиков мусхлзад авна, — хальмг көвүдлә харһҗ үзг зааснд гем тегәд угай?

—Не, болҗ, — залу босад, һордаглсн болад одв, — заах биш за, зуг киидән гихәр. Тедниг ном дастл теңгс ширгх...

Нег асхн Хохал гүүһәд ирхнь, Новиков хаалһд бедрсн бәәнә.

—Би, Хохал, балһс орад ирхәр, — гиҗәнә. — Залач меднә. Баркас белн, күләҗәнә. Негл өдрәс давхн угав. Эн һурвн җил дотр чамаг зөвәр чаңһаһад, ядхдан долан әңгин медрл өгүв. Цааранднь эврән дас, болх, болҗана эннь гиҗ бичә зогс. Умш, мед, үлүддм биш...

—Та, дядь Вань, дәкҗ иршговта?

—Ирнәв, зуг... Бийчн, Хохал, онц хәләврт бәәх күмб. Балһснд намагичн үзхлә, бәрҗ чигн оркхмн болҗана.

—Тиигхлә, ю хәәҗ одната? Дядь Вань, би йовад ирсв...

—Уга, Хохал, ханҗанав. Эн саамд намд бийдм одх кергтә. Эн җилмүдин хоорнд бийчн кесг-кесгәс зааград, холҗад... Не, йовх болад бәәвүв, — Иван Михайлович босад, көвүг теврәд, хойр даларнь арһул цокад авб, — йовҗ ирчкәд, Хохал минь, чамд талдан сурһуль заанав, чадхичн меднәв. Баһ гиһәд, әрвләд йовлав. Ода болҗана...

—Би таниг үдшәнәв, дядь Вань?

—Уга, Хохал, бәг. Ханҗанав, гү, хәр...

Баркас сөөни дуусн гүүһәд, өрүни үдин алднд балһснд ирҗ, заһсна һармд зогсв. Новиков бууһад, арһул энд-тендән аҗглхнь сонҗта юмн йир медгдхш. Кергтә хайгарн ирәд, кергтә улсла күүндәд, кесг заавр авад, кесг хамгиг йилһҗ медәд: «Әвртә кергтә, туста йовдл болв» — гиҗ таассн бәәнә. — Намд дегтрмүд, листовкс өгсн болхлатн, — гиҗ эн сурҗана. — Итклтә улсар дамҗулад, заһсчнр чигн бәәнә, салгудар амтн бас хара биш, тиигхлә зөвәр кергтә...

—Әәмшгтә биший? Саглх кергтә, Иван Михайлович,

—Баркас күртл невчк оралцта болхас биш...

—Тиигхлә, мел йовн гиҗәхләтн, күргәд өгнәвидн: авн сууһад һарад бәәдг болдгар. Кезә йовхмта?

—Асхлад, зурһанла гилә.

—Тиигхлә тер алднд һармур хөр күрсн хальмг көвүн ирх, Ут сандл деер суух. Нернь — Һәрә. Өөрнь бичкн багла кевтх. Мендләд, өөрнь суутн. «Халун күчр» гитн. «Әвртә» гиҗ келәд, көвүн йовҗ одх, баглань үлдх...

Му бишәр амрад, зөвәр туста көдлмш кесн Новиков, хәрү йовс, шулуһар ормдан күрс гиҗ адһсн, һармур күрч ирв. Хәләхнь хальмг көвүн сууна. Энд-тендән эс медгдчәр харвад авб, сонҗта юмн уга, Иван Михайлович ут сандлд күрәд, көвүнә өөр сун «халун күчр» гихлә, цаадкнь шимлдҗәнә: «Бичә хәләтн, одакс аашна. Би эдниг дахулад зулнав. Менд йовтн». Минь тиигн көвүн дор ормасн һарад хурдлв, сүдһлзсн болад одв. Ардаснь хойр залу, шургуд кевтә, көөлдҗ йовна. Эс медсн болад сууҗаһад, энд-тендән хәләхнь, нег таньдг чирә зервк үзгдәд, буру хандсн болв. «Мөн! Гетҗәнә!» — гиҗ ухалн, Новиков босад, хойр-һурв ишкхләнь: «Новиков, түрд гилт! — гисн болад одв. Эргхлә, одак таньл инәг-инәг гиһәд, амдад аашна. — Тер баглаһан автн, Иван Михайлович.

—Ямаран багла?

—Тер кевтсн, тана эсий?

—Уга, үзҗәсм эн. — Новиков йовхар седнә. — Иван Михайлович, намла хамдан йовх болад бәәвт. Автн терүгән...

—Күүнә юм яһад авх биләв.

Таньл одад, баглаг авн: — Зокъял? — гиһәд байрлад одна. — Мини гихд — хату...

—Медгдҗәнә. Таниг үзчкәд, нам итксн угав, зөвәр дахлдув. Не, йовий...

—Бәрҗәхмтә?

—Негнь йилһртл...

Һәрә доһлң-доһлң гиһәд, — көлән мулҗснь ил, — басл муудан орҗ гүүҗ йовна.