гарнизона 156-ч бухасв. Бултңһугар, эңгин күүнә хувц өмсәд һарч ирсм эн. Юн дала юм келхв, салдснрин бәәдлиг эс медхм бишт. Иигәд, нег бүрдәмҗ бүрдәһәд, ни-негн болна гидг сән йовдл. Бидн, салдснр, йир дөңнҗәнәвидн. Заавр, селвг авх һазр бәәнә гидгәс сән юмн альд?

—Нә, үүрмүд, — гиһәд, Книпович босв, — мана онц дуһулңгуд негдәд, эндрәс авн РСДРП-н Әәдрхнә баг болҗах учрар, цуһараһитн үнн седкләсн йөрәҗәнәв. Болв кесн көдлмш йовудта, келсн үг тоомсрта, сән ашта болһхин төлә, мана бүрдәмҗ үүлдврән зураһар кедг деерән, бат залһлдата, нәрн диг-дарата, нуувчин болх зөвтә, Тегәд, мана мартгдшго Ювеналий Дмитриевичин неринь чигн, төринь чигн һуташговидн гиҗ андһарлхмн!

Бас нег келхм, үүрмүд, таднас сурхм: йир саглхм. Хортн мектә, аврлт уга. Тиигхлә, цань уга гидгәр нәрдүлх кергтә. Кемр бәргдхлә, тер күүнәс урд, олна керг муурх биший. Нег зокал мартад керг уга — йир яһдг болвчн, медхшв гиһәд бәәснәс деернь, баттань уга. Эндрәс авн нуувчин халхан батлх кергтә, цань уга гидгәр нәрдүлх. Бидн, кергтә цагтан тадниг олад бәәхвидн. Тадн зуг бачм керг харһад, зуг шахрдад ирхлә, нань арһ уга болхла, нааран иртн. Лукерья Даниловна меднә, күргәд зәңглх...

... Ик ширән ца ротмистр Хлюдов сун-кевтсн, эвтәкн чигн тоңһргар хумсн болһан тегшләд, ясад бәәнә. Хол биш вахмистр Петерсон зогсҗана.

—Тегәд одаксиг номһрҗ гинчи? — болҗ ротмистр сурҗана. — Юңгад?

—Миниһәр болхнь, теднтн һундлдан даргдсн, яах-кеехән олҗ ядҗана. Келхд, йовҗ йовсн күүнә толһань тасрад унҗ одхла яах? Минь тиим йовдл теднд учрснь ил. Тиигхлә номһрл уга яһдмб?

—Минь тиим болхла юн керг, вахмистр, —Хлюдов гүүнәр саналдна, — әәсм күрнә. Эднчн эс медсн болҗаһад, экиг эргүләд оркдг улс биший. Чи, Петерсон, нүдән, чикән теднәс авдг болвзач! Кемр ода; нег үүл учрҗ гихлә, ма хойрас юн үлдх? Ода деерән тедн невчк номһрсн чигн биз, Мельниковин дүңгә толһач олна гидг амр биш, лавта. Зуг өлзгә улсинь, өдриг сө кечкхдән арашго шулмсинь бичә март! Нам нег агчмд бичә март!..

Һурвдгч бөлг

Намр йосар күч авч зөвтән орад уга. Нарн ода чигн земгә шүрүтә: герлнь чигн, дулань чигн зунак кевәрн. Өдртнь нам халурад, зөвәр цунцг болад, күн бүтәд одна. Йир сән, сәәхн цаг. Тәрән-темсн хамг цуһар болсн, элвг-делвг кем. Модна хамтхаснь нам шарлх бәәдл уга, көк кевәрн бәәһә.

Болв зунас хара биш оңдарҗ одснь ил медгднә. Өрүн, асхнд невчк серүвр болад, өдр чигн агчад, нарн суусн дару удхш, харңһурад бәәнә. Тегәд Елизавета Васильевна эртәснь, өдрин гегәтә деер, шаман ясҗ авс гиһәд, түүгән сиинцүр авч һарад, тос кеһәд, шилинь арчад, ормднь зүүҗәхләнь, генткн үүдн секгдәд, күн орад ирнә.

— Надюша, чивчи? — гиҗ Елизавета Васильевна нам ардан эргҗ хәләл уга сурҗана. — Шаман ясҗ авчанав...

—Уга, бив!.. — гисн болла, деернь күн унсн болад одна, йир өөрхн таньдг дууһар келн йовна: — Мана эңкр Елизавета Васильевна, таниһән иигҗ үзхм бәәҗлм!..

—Кемб?.. Арһулдыт, хәләлһит бийән...

—Аа, таньҗахшита? — Книпович инән-ууляд, байрин нульмсан арчн йовҗ босна. Елизавета Васильевна өндәһәд хәлән, таняд:

—Лидуша! — гиһәд хәәкрәд, сарвлзад босн, теврәд үмсҗәнә. — Сәәхн иньгм, күрәд ирвш!.. Альдас?.. Яһҗ?..

—Оо, келхлә дала, дәкәд хөөннь, — гиҗ Книпович һочкнна, — Надюша яһла?

—Яһла гихв? Яһсан күүнд келдг билү? Ирх зөвтә...

—Не, ямаран бәәцхәнәт? Бийтн ямаран, Елизавета Васильевна?

—Бийм сән, нам Сиврәр эргәд, һазр үзәд ирүв.

—Һазр үзхәс, зөвәр даарх, түрхиг чигн үзснтн ил...

—Ой, ода яһад сиинцд күүндәд бәәнәвидн, а? — гиҗ Елизавета Васильевна алң болҗана. — Ор герүр, Лидуша, хаалһд цуцрад, көшәд ирснч, хувцан тәәл, көлән амра...

һазак үүдн хард гисн болад одв. Книпович «тагчг бәәтн», гисәр Елизавета Васильевнад докъялчкад, бешин ард орад бултҗана. Тер хоорнд герин үүдн секгдәд күн орҗ аашна.

—Надюша, чивчи?

—Бив мама... — гиһәд Крупская уралан һарч йовна. Генткн ардаснь үүг күзүдәд, эргхәр седхләнь — эргүлҗәхш, шуд бийднь шахлдад, уульҗ чигн йовх өңгтә, юңгад гихлә күзүнь норсн болад одна. Надежда Константиновна чочн тусчкад, сана авад, невчк төвкнәд, — өөрхн күүһинь медҗәнә, юңгад гихлә зүсвр улс иигшгонь ил — алңтрад, инәмсклн йовҗ, һарарн ардан шүүрәд, бәрҗ үзҗәнә:

—Кемб?.. Бичә бийим зоватн, келтн гинәв...

Күүкн хойр һаран деерәснь авад оркв. Крупская доран эргн, хойр һаран өмнән теләд, гиичүр һәрәдҗәнә:

—Лидуша!.. Мини хәәртә эгчм! — гиҗ хәәкрәд, гиичиг күзүдәд, хойр халхинь селн үмсәд бәәнә. Цаадкнь чигн болх гиҗәхш, бийнь бас хара бәәҗәхш, заагарнь үмсәд йовна. Елизавета Васильевна түдүкн инәһәд зогсад бәәнә, толһаһан зәәлхәс биш, үг келҗәхш. Зуг дотрнь байр дуулсн болад, өргмҗнь өсәд, бахтна гихәс биш. «Күүкм һанцхн гиҗ зовдг биләв, — гиҗ санна. — Сәәхн чигн күргтә болсн итклтә гидг, ах-дүүһәс нам даву үүрмүдтә... Иим сәәхн иньгллт гидг!.. Тууврт йовсн бийнь, өдр сө уга гетүләд йовсн бийнь, хәәһәд, олад, күрәд ирнә гидг!.. Лавта эгч-дү хойр гихм!..

—Нә, күүкд, иигәд болхм болвза! Цә ууцхайа... Лида ил өлсҗ йовх...

—Лавта, — гиҗ Надежда Константиновна чочад одна, — мама, шулуһар арһлыт ю-кү.. яһҗ олҗ ирвчи, Лидуша?

—Тадниг олна гидг амр юмн бәәҗлм, — болҗ Лидия Михайловна инәҗәнә, — Тюремная Жандармская хойр уульнцин сольлцанд күн эндүрх юмн уга, шуд захас медцхәнә.

—Володя, намаг наадлад: «Чамд цань уга ирлцңгү уульнцс, эдн» гиҗ хордадм...

—Нааран ирли?

—Маниг күргҗ ирлә, тернь — Лу сард билә, дәкәд һазадын ор орхин өмн, така сард ирәд, цө хонад одснь тер. Нә, Лидуша, наадкинь цә уучкад күүндий...

—Лидуша, тегәд, яһҗ ирвчи? Зөв авадый, аль?.. — Крупская тулад, ирлцх үг хәәҗәхнь лавта, түүгинь Книпович медәд, күцц келүлл уга, цаарлулснь тер.

—Аль, — гиҗ Лидия Михайловна чирмәд авна, — эсклә кен нанд зөв өгәд, наадулад бәәдмб? Бухч Марков? Тиим күн биш... Тадниг санад, бичгичн авн, харһс гиһәд, хулхаһар күрч ирсм эн.

—Хулхаһар? — Елизавета Васильевна зөвәр әәсәр сурҗана.

—Дала юмн болх уга, бухч Марков тавн-зурһан хонг дотр тарад одх уга, — Книпович инәнә, — медҗ гихлә, эс медхлә — үлү сән...

Үр күүкнәни келсиг соңсад, Крупская дахҗ инәсн уга, зуг чирә-зүсинь бас нег аҗглсар хәләчкәд, сурҗана:

—Келәрчн дүңнхнь, бухч тиим өөрхн таньл болдгарн, дала сән биш, а?

—Уга, Надюша, әәх юмн уга.

—Мама, ханҗанав, Лида цуцрснь ил, тиигхлә...

—Йовтн, йовтн, — Елизавета Васильевна зөв гисәр гекҗәнә, — би хурачксв ааһсавиг... Лидад җөөләр оринь ясҗ өг.

—Уга, бидн өврлдәд кевтнәвидн, мама.

—Валдайкд бәәдгән һарһхарий? — Елизавета Васильевна кесг юм сергәһәд тодлҗ йовх кевтә, чирәнь сарулдсн болад, толһаднь кесг давсн хамг сергәгднә.

* * *

Надежда Константиновна Лидия Михайловна хойр, өмнк кевәрн өврлдсн, басл чигн күүндҗ авчана. Эднд эс көндәх төр гиҗ йир уга. Болв ахлдгнь — Владимир Ильичин керг-зуран туск.

—Нә, тегәд, Надюша, ямаран бәәвтә тендән? — гиҗ Книпович шимлднә.

—Му биш, — гиҗ Крупская саналдна, бәәдлнь кесг-кесгиг сергәҗ йовх кевтә,»

—бидн шинкән ниилсн, насн баһ нег-негндән берк дурта, нам тууврт бәәх-угаһан медл уга гишң бәәввидн. Басл әрүн, эңкр, хәәртә цаг билә. Эргнд мел дүүгәд, сәәхн айста дун асхрсн болад... юн чигн юмн мөнт үүдсн кевәрн — йиртмҗ манурад, моднь көкрәд, уулнь күриһәд... шилҗиһәд һархлачн — теңгрин ки, зүсн-зүүл җимсн, аңһучлх чигн, заагарнь үүрмүдләһән харһад, кеер һарлдад, дууллдад чигн, нам бичкдүд кевтә дөглдәд чигн, герт — мама, эврәннь хүв туск бичкн кергтәһән, бидн гихлә — хамдан көдлдг, нег байрта, нег һундлта, келхд, Бернштейниг авчкад хоюрн уурлад...

—Мөңг-теңгәр ямаран бәәвт? Түрҗәсн угайт?

—Торлцад бәәввидн, — Надежда Константиновна инәнә, — Владимир Ильич дөң гиҗ 8 арслң сардан авдм, экдм 9 арслң теткүлин мөңгн ирдм. Күршгонь ил, тегәд би англь келнәс нег ик дегтр орчулх болҗ бооцад, бийләһән авад йовсн, хоюрн хамдан

кевүвидн, земгә дөң болв. Ода санхнь хол тууҗ болҗ медгднә. Тер ут хаалһ, бүкл һурвн долан хонгт хойр күн йовна гидг, һал тергәр чигн, кермәр чигн, мөрн тергәр

— зөвәр үнтә болҗ тусв. Би Володьд, — Крупская дәкәд инәмсклҗәнә, — ноһан шил бүркәтә шам белг гиҗ авч йовсн, көдлхднь сән болх гиһәд хәәҗ авлав, терүгән хамхрҗ одх гиһәд, Пиитрәс Шушенск күртл гилтә өвр деерән бәрүв.

—Ого, — гиҗ Книпович өврәд, нам инәһәд авна, юңгад гихлә, түүгән яһҗ бичкн күүкдәс давуһар эңкрлҗ, саглҗ йовсинь бодҗахнь ил, — һурвн долан хонгт һартан бәрнә гидг!

—Сәәтр хошан һарһад уга бәәтлм, на-ца цаасн ирҗәнә, исправник илгәҗ: эсклә шулуһар гер-мал болтн, эсклә Крупская Уфа орад йовх зөвтә гиҗәнә. Тегәд, бачм нәр һарһх кергтә болвидн: Оскар Александрович Энгберг, путиловск көдлмшч, улан мөңгәр ма хойрт билцг кеҗ өгв. Теднинь одачн, эс зүүдг болвчн, хадһлад йовав.

—Ода яһад таг болҗ одвчи, Надя? Кел, кел... Йир соньн...

—Тер хойр җилән кезә чигн мартшгов, — гиҗ Надежда Константиновна саналдҗана, — җирһлинм йир хәәртә болн темдгтә цаг: цань уга, хамгин сәәхн гисн, хамгин герлтә гисн, хамгин эңкр гисн... Дурта күүнләһән зергләд, дурлад чигн, байрлад чигн, нөкднь болад, өөрнь бәәнә гидгәс даву хөв бәәдг болхий? Володя Шушенскд «Көрңгин делгрлт Әрәсәд» гидг дегтрән төгскәд, кесг өгүлл бичв. Заагарнь хоюрн англяс, немшәс чигн орчулдг биләвидн. Би туугдҗ ирсн көдлмшчнрт Марксин «Көрңг», дасхднь нөкд болдг. Ээ, эврән бичкн дегтр бичүв...

—Ямаран?..

—«Күүкд күн — көдлмшч» гиһәд... Володя земгә нөкд болв, зааһад чигн, шалһадшүүһәд...

—Барлх кергтә.

—Альд, Лидочка?

—Хәәх кергтә.

—Володя Сиврт бәәхәрә, сүл җилдән нег ик төрт күчр авлгдсн: хүвсхлин марксистск нам эрк биш бүрдәх кергтә гиҗ, аль чигн халхарнь тер тоолвран нәрдүлҗ шинҗлсн... Тегәд салу-салу энд-тенд һарсн, тус-тустан үүлддг намин күчиг эрк биш негдүлхин төлә, эврә орс соньн һазадын орнд болвчн һарһхмн гиҗ зура кесн, терүгән басл чигн нәрдүлҗ тоолсн йовла.

—Соньн гинчи? Һазадын орнд гинчи? — Книпович йосар өврҗәнә, орн деер босад сууна.

—Кевт, Лидуша, кевт...

—Володя тиим ик көдлмш кеһәд йовсн бийнь, амрч бас чадна. Биднчн үүрмүдтәһән хурад, шог-наад һарһад, дуулад-биилдг чигн биләвидн. Володя дуулхдан әвр дурта, олн дотр дуулснь арһта, һанцарн чигн өргәд авдм. Елецкий нойна романс «Би тандан дуртав, цань уга дуртав» гиһәд, әврә сәәхн, еңгсг айста кевәр дуулдг...

—«Пиковая дама?»

—Ээ, бас нег романст әвр дурлдм: «Маниг хурлд гер-мал кесн уга» гидгт. Болв

хүвсхлин дуд дуулхдан нег үлү. Эврәннь заң-бәәрәрн, тоолвр-ухаһарн күчр чик, нег

мөслсн болвчн, Володя берк серглң шүлгүдт чигн дурта...

—Наденька, Уфад ямаран бәәнәчи? Ю кенәчи?

—Оо, бийчн хара суухшв, — гиҗ Крупская инәнә, — ирсн даруһан Уфан, Златоустын, Усть-Катавин көдлмшчнрлә залһлда бүрдәһәд, көдлмшч улс дунд цәәлһврин көдлмш кеһәд, энд бәәх ниигм-ардчллчнрла — Цюрюпа, Свидерский эднлә йир өөрдсн бәәнәв. Самарас үүрмүд зәңг авхар ирнә, Сиврин тууврас йовснь бас хаҗуһар һархш. Пиитр, Москва талас бичг авнав. Володя бас дару-дарунь зәңгән өгнә. Заагарнь багшлнав — өдртән долан час ядхдан... Иигәд, болзган төгсхинь күләһәд, әрә тесҗ суунав. Ээ, мел би келәд бәәнәв, а чи, Лидуша, яһҗанчи?

—Би бас, Наденька, хара суухшв: көдлмш дала — Книпович өндәһәд босхар седнә, зуг Крупская тагчгар, үг угаһар һарарн дарад кевтүлнә. — Сән гидг хүвсхлтн, марксист Ювеналий Дмитриевич Мельников гиһәд, Әәдрхнә ниигм-ардчллчнриг һардҗасн, өңгрҗ одв. Йир харм төрүв. Ода би тер хамгинь дааҗанав, түрүн ишкдлм гем уга, цааранднь улм батрх. Заавр, залһлдан кергтә болад, тагчгар күрч ирдгм эн. Көдлмшиг делгрүлхлә, кех чигн улс бәәнә, делгрүлх һазр чигн бәәнә. Үгцҗ авхм, цааранднь бидн зәңгән чигн, сүв-селвгән чигн авлцад...

—Бүтүһәр бичхгов, бидн хоорндан меддг болдгар, тиим эсий? — Крупская инәнә.

—Хәрнь, талдан улс үлүдх, — Книпович бас инәнә.

Үүдн арһул секгдәд одна, Елизавета Васильевна шаһана.

—Тадн, күүкд, мууха эрт серсмт?

—А бидн, мамочка, унтад угавидн.

—Ода яһад?

—Елизавета Васильевна, кесгәс нааран бидн харһад уга, келә, күүндә бәәтл өр цәәҗ очлм...

—Нә, невчк унтҗ автн, сөөни дуусн күн күүнддви? — гиҗ Елизавета Васильевна шүрүлксн болна. — Өдрәр күүндхлә яһдви?

—Мамочка, бичә уурл, минь ода унтнавидн, — Крупская буру хәләһәд, эрст өлгәтә кевст шахлдна, — Лидочка, унтый невчк...

—Унтый гихәс, Надюша, кергтә хамган кевтнь күүндәд авчкувидн, — гиҗ Книпович шимлдҗәнә, — би нам хәрү хаалһдан чигн орҗ чадҗанав.

—Бас юн гихәр? — Крупская өсрәд босҗ йовна. — Эндртән бәәһәд, маңһдур бас...

асхлад йовхлачн болҗана. Түүнәс эрт тәвшгов!..

—Нә, нә, чиниһәр болг, — Киипович инәнә, — кевтхнч...

... Һал тергн чигн, «удл уга» гиҗ, рельсин ииилдвр болһнд давтад, улм адһсн болад йовна, Лидия Михайловна терз тал ирәд, һәәхҗәнә. Холдан сунясн тег мануртад, тедүкнд теңгрлә нииләд, негт көкрәд, негт борлад, зәрм һазрарн шарлад чигн, өңгән соляд, нүднд эротрәд йовна. Күүкн, зөвәр тиигәд зогсҗаһад, терзиг өрәлцә секәд оркв. Теегин альвн салькн болн уур тергнин хар утан хойр, семрү асхрад одв, болв эн хойриг дегц дарад, камб шарлҗн каңкнад, хамр авад уудулсн болад одв. Удсн уга, әмтн хухр-хухр гилдсн болад, хәләхнь, хош-хораһан авлдҗ йовна.

Тер дарунь, балһсна зах үзгдәд ирв. «Иим бәәҗлмч, Әәдрхн, — гиҗ Книпович санҗана. — Тиигхд, түрүн ирхдм, сө бәәсн, керглҗ хәләсн чигн уга биләв. Далаһар хәләх дурн чигн күрсн уга. Хаҗудм одак нег күн дүртә юмн, модар чавчад кечксн бә гим, әм-шир уга мет, тагчг һалыһад суудг... Зуг хая-хаяд чирмәд, хоолан ясад, хуурхслад оркдг... Фуф!..».

Балһсна өңгнь сән биш. Делгү цәәсн, эң зах уга элвг усн дунд, бичкн арл шахгдсн, терүн деер бөгдисн болсн бичкн балһсн, «минь ода усн авни, аль невчк тотхни?»: гиҗ төр кеҗ, әәҗ-чичрсәр бәәнә. Теңгсин үнр — үмкә бальчгар кекрсн болҗ, салм, мазутар чигн салд гинә — эргнд авглна. Уульнцснь гихлә, ут-ахр чигн, у-нәрн чигн үзгднә, усна эв давҗ матилдсн, кир-бальчгнь, шора-тооснь кезә чигн эс тасрдг, улм немхәс биш. Гермүднь болхла, цутхлңгар бәәх чолун бәәшңгүдәс нань, нурһлҗ хулсн шавр хойрар цокҗ бәрсн ахта, маштг-маштг, үзл чигн уга, үн чигн уга, негнегндән түшҗ, баран болсар яралдна.

Хол хаалһд хурдлсн уур тергн йосар көшсәр, әмсхәд, сүүкнәд, һолан цокад, келхм биш, ирәд зогсад бәәв. Хош-хора гих юмн уга Лидия Михайловна үүдн тал адһад, секгдм цацунь, хойр талан харвн, бууһад одв. «Сонҗ йир медгдсн уга, намаг угальсн болхла, шарглдҗ бәәх билүс, — гисн ухан толһаднь торлзад одна, эн адһҗ, әмтн заагт орад, хутхлдад, невчк зогсад тотхҗана. — Ода юуһан тедн кедмб? Хааран чигн йовсн угав. Аһар кииләд амрч йовад, нааран күрч ирүв гив чигн мини зөв, юңгад гихлә, нам ямр чигн сонҗ уга, билет күртлән һарһад хайчксн...»

Болв тер бийнь тотхад, Книпович кесгтән буудл деер бәәнә. Эс медсн болад, нааран-цааран хойр йовдңнна чигн, зогсна чигн. Заагтнь буфетүр орад ус ууҗана, йир нег чигн гетәч медгдхш. Тедниг эн эс алддгнь ил: альд, кедүг ардан эс дахулсн болхв? Санчкад, әрә мусхлзад авна — тедн эңгин улсас өвәрц. Йир яһад чигн бичә медүлс гиҗ ягдалдсн бийнь, хойр талан хултхлзад, ормаһад, бәрг-тәвг гисн болад, олн дундас йилһрәд бәәнә. «Нә, болҗана, — гиҗ Лидия Михайловна санҗана, — иигә бәәтл күрч чигн ирлдх, йовх кергтә. Шуд «багш» тал одс, эсклә күләһәд, зовад үкҗәхнь ил». Тегәд дорасн көлг нәәмәдләд, гүүлгәд һарчана. Һәәвһә чигн шүрүтә мөрн харһҗ, көгтә тергнь чигн земгә: уульнцин дундаһур делгсн чолун хаалһин ө болһнд өсрәд, көвклзәд, саатулхин нааһар йовна.

Удсн уга, заасн хайгар авад күрч ирв. Книпович адһҗ бәәхш: мөңгинь өгәд, ханлт өргәд, тер хоорндан гер тал нег хәләһәд, эргнднь бас харвад оркна — төвшүн. Бууһад эн йир таварлад бәәнә, бийән ясад, саҗад, герүр үрвәд һарчана. Тегәд, давшур деернь ирчкәд, деерәс унҗсн кирвтнәс арһул татад оркна. Мел дарунь, цааһас залу күүнә дун һарад одв.

—Аашнав, аашнав... — үүдн секгдәд одв. — Лидия Михайловна?!

—Мендвт, Сергей Константинович, — гиҗ Книпович һаран өгәд, герүр орв. — Аннушка!..

—Ой, күрәд ирвчи? — гиһәд, хойр һаран делсн Рунина шуд нисҗ ирәд, Лидия Михайловнаг теврәд, үмсҗәнә. — Келҗ суулав, яһва-кегвә гиҗ. Нә, хувцан тәәл, уралан һар...

Дарунь гилтә нүр-һаран уһаһад, бийән гиигләд, герин лавшг өмсчксн Книпович хот ууҗана. Сергей Константинович Анна Михайловна хойр селгәдәр «ид-ид, у-у» гилдсн, бас чигн кинсн бәәлднә.

—Үгин заагт, Лидуша, ямаран йовҗ ирвчи? — болҗ Рунина соньмсҗана. — Аальҗиил угай?

—Уга, — гиҗ цаадкнь маасхлзна, — әвр гидгәр йовҗ ирүв. Чамд хәәртә мана «багш» халун менд «заһснас».

—Ханҗанав, — болҗ Рунина бас маасхлзна, — Надюша бийнь ямаран?

—Оо, өөд өндәдг цол уга. Ода деерән энчн залһлдана цутхлң болҗана. Владимир Ильич нурһлҗ үүгәр дамҗулҗ, заавр өгч, зәңг-зәр авчана. Икл чинртә, беркл кергтә көдлмш кегдҗәдгчн. Тер учрар ик дөң, дамҗг керглҗәхнь чигн лавта. Тендән, күүнә орнд бән бәәҗ, Владимир Ильич орс бодлһна соньн һарһх болн Әрәсәд бөк гисн марксистск нам бүрдәх зура күцәхәр йир шунҗадгчн.. Энүгән терчн Сиврт бәәхәрә ухалсн, тууврин болзг чилм цацу белдврән эклҗ. Уфад Ленин ниигм-ардчллчнриг цуглулад, шишлң күр кеҗ. Тер мет Москва, Пиитр, Самара, Сызрань, Подольск, Рига, Смоленск орад, ниигм-ардчллчнрла залһлда бүрдәһәд, теднлә зураһарн хувалцҗ. Мөрн сард Псков балһснд хург хураҗ, терүн деерән «Очн» «Солңһ» хойрин редакцин герчллһнә төсв» Ленин орулҗ өгсиг цуһар таасҗ. Хургин хөөн шин соньна зәңгчнр делгү бәәхин тускд ик көдлмш кеҗ. Редакцднь Ленин, Плеханов, Мартов, Аксельрод, Засулич, Потресов эдн орҗ. Соньн бийнь Мюнхенд һархмҗ...

—Бидн бас тер хамгт орлцх кергтә, тагчг, чикән атхад суухм

биш. — Рунина «тиим эсий?» гисәр нег залу талан, нег Книпович тал халәһәд оркв.

—Миниһәр болхла, Әәдрхнә ниигм-ардчллчнр шин соньнла түрүн өдрәснь авн бат залһлда бәрх зөвтә. Тиим эсий? — Вржосек Лидия Михайловна тал ширтәд, ю келхинь күләҗәнә.

—Чик, мини хәәртә иньгүд, — гиҗ Книпович кесг саамлад толһаһарн гекнә, — мел тиим. Би Надежда Константиновнаг тер тускд иткүләд, Әәдрхнә баг шин соньна тоолвр зурад, багтҗ, цуг керг-төрән «Очна» зааврла ирлцүлҗ, терүгәр залмҗ кеҗ күцәх гиҗ герчлүв. Тер хамгиг Владимир Ильичд күргхинь сурад, цааранднь яһҗ, ямаран эсвәр залһлда бәрҗәхин тускар үгцәд, нам шифр күртл батлвидн.

—Йир сән ашта йовҗ ирҗч, «дяденька», — гиһәд Рунина босад, Книповичин һаринь атхҗана. — Ханҗанав сән зәңгдчн...

—Би, Лидия Михайловна, зөв гихләтн, нам үмсхәр таниг, — гиҗ Вржосек бас босҗана.

—Буру гиҗәхшв, — Книпович инәһәд, халхан өгнә. Сергей Константинович өндс гиһәд, шавҗгнулад үмснә.

Лидия Михайловна бас босв. — Мини хәәртә иньгүд, ханҗанав таднд, халун цәәдтн, әмтәхн хотдтн, бүлән үгдтн. Ода хәрнәв.

—Яһад? — гиҗ Рунина ормана. — Хонад йов.

—Сөөһәр яахмт? — болҗ Вржосек хөрнә.

— Намаг бас геечксн, «яһв-кегв?» гиҗ эс бәәдг болхий? Миниһәр болхнь та хойр намаг невчк үдшәсн ке билә...

Тегәд Лидия Михайловна удсн уга, залу гергн хойрар күргүлсн хәрҗ йовна. Кергтә, төртә хамган кевтнь күүндәд, батлад авчксн эн һурвн балһсна уульнцар көтрлдәд, ю-бис келҗ, болх-болшго үг һарһҗ, инәлдсн-шууглдсн йовна.

* * *

Үвл зөвәр ут, догшн болв. Цасн мел уга, хүүрә киитн һаньдглад, тернь баһ гисн кевтә, салькн чигн адрад, хар цод зөвләд бәәв. Зуг цагас бөк юмн йир угал. Кедү чигн үвл көлсәд, өгтмләд, бәәхәр бас седвчн, цаг нуһлад авчкв. Тегәд согтудан шаарһ күн, агсмнь дегд давад, аальнь улм немәд, аздла бәәҗ көшәд, шуд, доран нуһрад ундг мет, үвлин чидлнь йосар чиләд, ә-чимәнь тасрад, эргнд мел нам гиһәд, оңдарҗ одв. Нарн девшәд һарна, гегәнь икдәд, дулань немәд нам аһарин бийнь айта кевәр цеврдсн, амхамр авлна. Энд-тенд ноһарад, эртхн эргнд цецгләд, шовуд гихлә, шуугад, җиргәд бәәнә.

Эн хамгиг Лидия Михайловна мел үзҗ чигн, төртән чигн авч йовхш. Адһад, гүүхин нааһар ирн, үүднә хоңхиг тарҗңнулад оркв. Үүдн тер дарунь «хард» гисн болад, цааһас таньдг дун һарчана:

—Кемб? Кен, мууха адһҗ йовна?

—Аннушка, бив...

—Лида?!. — гиҗ үүдн һатцас өврсн дууһар сурад, Руиина секәд оркв. — Юн болв? Яһв? Цаг биш цагла...

Книпович ардан үүдиг хәм кен, Рунинаг шуд теврәд, чикнднь шимндҗ йовна:

—Аннушка, күрч ирв!

—Кен?

Цаадкнь хәрүһин орчд хавтхан уудлад, үлү үг-күр угаһар һарһад, соньн өгчәнә.

—«Очн?!» — гиҗ Рунина байрлад, шүүрәд авн, үүдн тал үкс адһад, һохлад оркв. Тиигн соньниг делгәд, невчкн зуур һәәхсн болҗаһад, умшҗана: «Очнас заль падрх!» «Очн»... Ямаран әвртә, а?..

—Әвртәнь ил, — Книпович уралан һарад, ширәд күрәд сууна. Рунина ирәд өөрнь зерглнә. — Көдлмшч әңгт хүвсхлин эрдм дасхд эн багшас давхнь бәәхий? Кесг миңһәдәр зүсн-зүүл дуудвр, заавр онц барлгддг бәәсн, ода «Очн» деернь немгдсн...

Олн-әмтиг омгшаҗ, эврәннь хөв-җирһлин төлә ноолдхднь хаалһчнь болх эн хамгиг кен, ямаран цагда көөлдҗ тесдмб? Маничн ода улм нәрдүлҗ улм эс гетлдхнь, юңгад гихлә... нег эсер тедн бәрҗ гилә, — хаана нег ямтын үклинь хооран саадг бәәснь ил. «Очна» нег агент бәрхлә — хүвсхлин ноолдана зергләнд эс орулгдсн зууһад, миңһәд көдлмшчнр болхнь бас ил. Тиигхлә тов авчкад хүрүлҗәсн эсерәс маниг цагдачихин невчк доталдг бәәсн болхла, ода эсдек болһна ардас үктлән көөлдхнь лавта, юңгад гихлә, хаана йоснд манас әәмшгтәнь уга болҗ һарчана.

—Терчн, Лидуша, үнн, болв чонас әәҗәхлә, модар ордг уга гидг... Орчксна хөөн юунаснь әәхв?

—Би, Аннушка, әәхм гиҗ келҗәхшв, саглхм гихәр... Көдлмшән бидн улм делгрүләд, бүрдәмҗән улм чаңһаһад, диг-дараһан нег үлү нәрдүлҗ, батлхм гихәр...

Бичг бас ирв. Надежда Константиновна «Очна» даалһврта сегләтрнь чигн, хамгин гүдүднь йовх болҗана. Дегтрмүд йовулгдсна тускар, тер хаалһ ямр эргцтән тускар, йир тодрха кевәр бичҗәнә. Тиим кевәр «Очниг» йовулҗахла яах гиҗ сурҗана. Бас нег күчр төр тәвҗ, селвг сурҗана: «Очн» элвгәр күртдг болдгар үүнә барллһиг Әрәсәд бас эклхлә яах?» — гиҗәнә.

—Мана барин гер яах? Барлҗ чадхий? — Рунина үр күүкн талан хәләнә. — Чи эн тускд зөвәр дамшлтта бәәнмч.

—Аннушка, тиим болсндан би чамла ода суунм, — гиҗ Книпович мусхлзна, — болв сөрәд хәләв гиҗ гем уга. «Очн» Әрәсән көдлмшчнрт эркн кергтәнь ил. Тендәс үүг авч ирнә гидг йир амр бишнь бас ил. Тиигхлә энд эсклә талдан һазрт чигн, зуг эврә орн-нутгтан барлсн хол деер болхнь алдг уга. Тиигҗ зәңглхәр бәәнәв. Чи юн гиҗ санҗанач? Бас кенлә зөвшлсн сән болх?

Рунина кен медлә, яахла сән болхинь гисәр хойр ээмән холькад оркв. Болв невчк ухалсн болҗаһад: — Сергей Константиновичәс нань дав зуур талдан улст медүләд керг уга кевтә? — гиҗәнә.

—Соньн һарһна гидг зөвәр нәрн төрнь ил, — Книпович босад йовдңнҗана, — чидл күрнү-уган гиһәд мел маһдлулад бәәнә. Тиигдг болвчн, Аннушка, ухалад бәәхнь, тоолад-томҗхнь мана барин гер яһвчн зөвлх гиҗ бодгдна.

—Болх гиһәд бич, — Рунина бас босчкв, — бидн иигәд хара, тагчг суухм биш, бас ю-күүһинь ясад, арһинь хәәхгов.

—Хәрнь, арһ бәәнә, Әәдрхн кемр эс ирлцхлә, талдан чигн һазр олдх гиһәд бичнәв. Удсн уга Мюнхенәс хәрү күрч ирнә. Владимир Ильич бийнь бичҗ. Эн цань уга

гидгәр соньмсҗ, әвртә кевәр нәрдүлҗ сурҗана: Әрәсәд «Очниг» бас һарһх кергиг, Та ямаран эсвәр күцәхәр бәәнәт? Нуувчин барин герт, аль нуувчин бишт? Кемр хойрдгчнь болхла, шулуһар дарунь бичтн, лавта белн эсв бәәвзә: бидн тер зураһастн шуд хойр һардад атхлдн гиҗәнәвидн (манд нег герчлсәр бодхнь, Кавказд чигн һарһҗ болад бәәх өңгтә), тиигхлә һару чигн баһ болх билә. Кемр түрүңк болхла, эрк биш оньгтан автн, мана негнтн (4 халх) 100 миңһ шаху үзгүд (негл сар дотр биший!): тиимиг нуувчин барин гер дааҗ чадхий? Тертн күчр әәмшг үзүлҗ, дала мөңг, әмт хорах угай? Тиим элвг мөңгн, чидлиг эндәс зөөлһнд һарһсн сән болвза, тер угаһар Әрәсә мел ил тесҗ чадшго».

«Очниг» Әрәсәд һарһна гисиг Ленин әвртә эркнд тоолад, «цуг Әрәсәг цадхдг болдгар» элвгәр барлҗ болхинь берк үнлнә. Болв иим, хаана цага Әрәсән бәәдлд «Очниг» нуувчин барин герт барлна гидг — күчр күнд, ик әәмшгтә йовдл гиҗ Книповичиг Ленин саглна. Тегәд, Кавказин ниигм-ардчллчнрла залһлда бәртн гиҗ терүнд селвгән өгнә, юңгад гихлә, бийднь болхла, тер төр күцәхин кергт ирлцңгү, нуувчин биш барин гер бәәдг чигн. «Кемр нуувчин биш барин гермүдлә болм дүңгә ямрчн залһлдан бәәдг болхла, — теднлә эрк биш үгцчкәд, манд бичтн: биднтн тер тускд эврә, цань уга эвтә болчкад кесг сөрчксн зуратавидн», — гиҗ Владимир Ильич

заана.

—Залһлда бәрәд, зөвчлх кергтә болхла, — Книпович бичгиг бас чигн умшҗахнь ил, юңгад гихлә, нүдән тер цааснас авчахш, — би йовх болҗанав. Чи юн гиҗ санҗанач, Аннушка?

—Эс йовхла, залһлдан бийнь учршго, тиигхлә, йовсн чик. Зуг альдаран?. Кезә?.. Яһҗ?..

Хоңх җиңнәд одв. Рунина босад, үр күүкн талан ормаҗана. — Ода кен болх?

—Кен болвчн секх кергтәлм, — гиҗ Книпович келәд, цааран хәләһәд, бичгиг чееҗвчдән шурһулад оркв,

Хоңх дәкн дарҗңнад, яһлалсн болад одв.

—Аашнав, аашнав, — гиһәд Рунина һарч йовна.

—Бив, Аннушка, — гиҗ үүдн һатцас залунь инәсн соңсгдна. — Сергей Константинович, фу, кү тиигҗ чочадви? — Книпович тосад, һаран өгнә. — Нам ирснтн сән болв, эркн зөвчлх керг бәәнә.

—Кергәс ахлх юмн уга, нег үлү кемр эркн болхла, — гиҗ Вржосек маасхлзна. — Соңсҗанав...

Книпович хәрү эргн, бичг һарһад өгчәнә. Тернь авн, доран хәләчкәд, өврсәр: — Ленин?.. Владимир Ильич бийнь?.. — Мел дарунь, на-ца гитл умшчкна. — Тегәд яахм, Лидия Михайловна?

—Яах билә, йовх кергтә, — болҗ Анна Михайловна орлцҗана, — зуг альдаран, яһҗ йовснь сән болх? Чи, Сережа, яһвчн тер тускд өөрхн бәәх күн...

—Кен йовхмб? — Сергей Константинович тайи гисәр Книпович тал хәләнә.

—Би, — гиҗ цаадкнь гекнә, — Баку Тифлис хойрин негинь орнав. Шиңшдгүдиг яһҗ меклхнь зуг медгдхш.

—Миниһәр болхнь, — Вржосек маасхлзад одв, өңгәрнь кирцхнь, зөвәр сән эсв олсндан шаху, — тадн хоюрн йовтн. Баку ортн. Негдвәр — хойр иньг аальсҗ йовхд хар уга болх. Хойрдвар — би гергән үр күүктәһинь өңгәр, билет-милет угаһар йовулн гиҗәнәв. Зөвән эдлх кергтә. Наадад би кермин халх «Дорд үзгин ниицәнә» хуульцааҗин селвгч биш. Һурвдвар — олна нүднәс далд, онц болчкад земгә күндтә һара һардачин каютд йовхтн лавта. Тиигән нам шиңшдгүд шаһахасн әәдгнь ил...

—Тиим болхла, манд нань юн кергтә, а? — гиҗ Рунина инәнә. — Меднәл мини залу!..

Тегәд, Вржосекин келсәр, Книпович Рунина хойр йир ик амрар, цань уга гидг күндтә кевәр, нег чигн буру нүднд үзгдл уга йовҗ ирнә. Кергнь чигн сәәнәр күцнә. Эн хойр түүгәрн нам наад келдәд, нег-негән шоглад, зооган чигн һарһна.

—Лидия Михайловна болхла, шиҗтә чигн күүкд күн, толһаһан әрә эргүләд басл дүңгһр, амна ки хәәрн кевтә, ду эс һардгар йовдм, — гиҗ Рунина инәнә. — Кермихн шуд үктлән үүнәс зулдм.

—Чи чигн, Анна Михайловна, ард үлдҗ йовсн угач, — Книпович маасхлзад, нүдән чирмәд оркна, өңг-зүснь гихлә шуд наадһа мет, хувц-хунрнь гилв-далв гиһәд, хойр көлтд уга гим күцц болҗ медгддм...

Болв Книпович тер хамган эс нуудг болвчн, Крупскд бичсн бичгтән нам сергәсн уга. «Хәәртә Надежда Константиновна, йовдл әвр сән ашта болв, ода нег сар давулчкад — экләд көдлхәр седҗәнәв. «Ю кехмб?» гидгин матриц олад, керг кеһәд, бас чигн элвгәр белдтн гиҗ сурҗацхана... «Ю кехмб» ода деерән баһар олнд күрсн бәәнә. Түүгәр олыг үкс гиҗ цадхдг болдгар шунҗ, шамдх кергтә, юңгад гихлә, нам хортдын бийснь түүгитн таасҗ, беркл үнтә юмн гиҗ тоолҗацхана»...

Әәдрхн Мюнхен хоорндк залһлдан улм ясрад, улм өргҗәд, бичгүд гихлә торвр угаһар ирәд бәәдг болв. Удхш, сүл бичгин хәрү күрч ирнә. Крупская бичҗәнә: «Хойр бичгичн авув. Сүүлңкднь нам теңкән уга гидгәр байрлув. Матрицин тускд эвинь хәәҗ үзнәвидн. Зуг «Ю кехмб?» матрицд кевлгдсн уга билә... «Ю кехмб?" чамд икәр таасгдснд дегд байрлҗана, тегәд эвцүлгч бодлһин тускд чи әвртә чикәр келҗәнәч. Ээ, һазадын нөкднрлә хамдан хаш чанҗ болх-угаһинь кен медхв, эдн бийән күчр гидгәр, эргүн эргүһәс дорар бәрҗәнә»

— Хамдан чандг болвчн кениг амрах хаш болхм тернь? — гиҗ уурлсн Книпович мусхлзад, босҗана. Тегәд үрвәд бешүр одад, аминь секчкәд, кердг деерәс хустг авв. Тер хоорндан бичгиг бас нег гүүлгәд умшҗ йовна. Зәрм һазртнь үүнә нүднь тотхад, зогссн болна, давтҗаснь ил. Удсн уга, бичгин нег үзүртнь һал өгәд, бешүр шурһулад оркв. Тернь дәрвкәд, дарунь гилтә хар үмснд тохрҗ одна. Лидия Михайловна өөрән кевтсн чимкүр авад, тер цааснас һарсн үмсиг дорнь үүләд урдк үлдллә хутхчкна. — Нә, болв, — гиһәд, эн босад, терз тал одн, хойр өрәлинь дегц түлкәд, секчкв. Цааһас серүн орх гисн — уга, хәрнь, халун ки асхрсн болад одв.

Басл цунцг өдр болҗана. Нам салькна бийнь салдаһад, әм-шир уга унҗ гихм, әңклҗ кииһән авснь медгдхш. Герин сүүдрт әмтн ду һарсн болад, гүңгр-гүңгр гиснь соңсгдна. Книпович өкәһәд, өрчәрн терз деер кевтәд, дорагшан хәләҗәнә. Маңһд көвүд эргәд суулдчксн, шаһа наачана: хая-хаяд зүтклдәд чигн одна, болв эвәсн һархш, ик шууган-дууган угаһар, доран суулдна, бас хөв тускдан авлгдсн, земгә таарад күүндлдсн бәәнә. Хаҗуһас хәләхнь — эднд нам төр кех ик дуту-дунд, зовлңтүрү чигн уга, геснь цадхлң, ээмнь бүтн, таварлхас талдан керг уга гим.

Зуг тиим лавта бишинь Лидия Михайловна дегд сәәхн меднә: күн болһна чееҗ дүүрң, толһаднь то уга тоолвр ивр-ивр. Тиигл уга яһ гинәт? Тату-тартг эдниг бахлурдна. Тохм тасрсн баячуд мухлална. Гем-зовлң басл ээрнә, һацхнь чигн дала. Һашудхнь чигн дала. Зәрмнь арһан бархларн, әркин ард орад, үрәд-тарад чигн одна. Зәрминнь үрн-садн цергт, зәрминнь түүрмд... Негнь цаһан хаана төлә, наадкурн бу зөрүлсн, ха гихлә, хахасн арашго... Наадкнь улан туг авад, уралан зүткҗ, сән җирһл мөрәдҗ, бодлһна зөв неклдҗ нег мөслсн, түүнәни төлә нам үкхәсн чигн әәҗ сүрдшго...

Генткн тер хамгин ил герчнь кевтә, гер эргәд, согту залу Гоша һарад ирнә. Иим күчр халунд, ташр уучксн, тенҗ одҗ, на-ца хойртан селн тирислсн, дала юм келәд, бурад, әрә йовҗ йовна. Тернь баһ гисн кевтә, земгә сарул дууһар өргәд авсн айс цеңнәд, нам халуһар халу эс кеҗәхнь ил:

Мини мөрдиг эцкдм күргич, Мини мендиг экдм күргич, Кел авальдм — бичә зовтха, Кемр таасхла, түүндән одтха,

— гиһәд, ца-цааһан цастсн, мөстсн болад, цань уга шуурһлҗах нүцкн тег дунд царцад, көрәд, көлдәд үкҗ, йовх күүнә сүл герәснд тохрсн, эңсәд-энрәд йовна. Яһсн үүсрт уга үгмүдви? Болв мел дор ормдан дун сольгдад, айснь оңдарад, улм һашудсн болад, хоринь буслһҗах кевтә, үг болһнь күндрәд, шөвг мет шурһад, шаагдад:

Гергн залу олхнь лавта, Гейүрсн ээҗ, көвүһән — уга!..

—гиҗ, седкл урсмар, күчр үүдәҗ, күн болһна зүрк шарклулад тернь йовна. Тер хоорнд дуучин бахлурнь сулдсн болад, дунь эгзңнәд, таг болад одна. Эн доран зогсад, хойр талан хулмлзад, күүрлх кү хәәһәд, хурһан өмнән шовалһад, завдад бәәнә: — Олтха!.. Олх биш, олтха!.. — гиҗ бийдән келҗ, бийдән цәәлһсн болҗана, генткн бударад, бузр үг келәд, хойр һарарн селн саҗад, хойр талан нульмҗана.

—Андна амнднь яһҗ багтад бәәдв? — гиҗ эмгдин негнь уурлҗана. — Эн шатчах халунд...

Лидия Михайловна үргсәр, үкс гиһәд терзән хааһад, хооран һарад одна. «Хөвдән цөкрнә гидг эн эс болхий? — гиҗ толһаднь төөнрнә. — Арһан барад, тату-тартгт даргдад, яахв гихләрн, тегәд әркәр зовлңган гөңгрүлхәр седсн эндү йовдл. Әрк савасн бишинь буддгнь лавта, тер учрар үүгәр нөкд кехәр, үүнд зовлңган чивәхәр, чавас, эн халунд... Уга, Гоша, хөвиннь төлә ноолдх кергтә! Зуг кенлә, яһҗ ноолдхан медх кергтә! Һанцар, согтуһар болшгонь ил. Һанцхн модн һалд өр болдго гиҗ хара келсн үг биш. Оларн негдәд босхла, олнас бөкнь уга болхас биш, тус-тустан, неҗәдәр хавар уга. Зуг эн хамгиг яһҗ Гошк болһна толһад орулҗ, зүркнднь шигдәсн сән болх? Хә эвинь, арһинь, чидлән бичә әрвл, хәәртә «дяденька» көдлмшч әңгт хүвсхлин эрдм дасххар зүтк!.. Теднәс үргәд зулҗ, терзән хааҗ, тер хамгчн күцшго. Тиигхлә, зулҗ биш, арһта болхла, зергләд йовх, эс медсинь цәәлһәд, заах кергтә... Тегәд манас нань кен кедмб?» Книпович терзән түлкәд секәд оркна, цааһаснь халувр болвчн, цевр аһар асхрв.

***

Үүлдлңгин үүднәс уухнд, тер хаҗуднь, зөвәр сарсхр модна дор сүүдрлҗәх өңгтә Лукерья Даниловна сууна, нам юуһар чигн төр эс кеҗәхәр бәәнә. Удсн уга, ик төмр үүдн хард-таш секгдәд, цааһаснь туугдад, шорһлҗн мет, дала улс һарад ирнә. Хәләхнь, ард-ардасн тедн шуд асхрад гишң, улм нигтрсн болад, чилхш. Болв эмгнә нүднәс кен негнь чигн алдрхш, на-ца гитл дорнь зүсләд, давулад бәәнә.

Зөвәр холас эн кергтә улсан үзәд оркв. Адһм угаһар босад, энд-тендән саҗад,

бийән ясад, олн тал өөрдәд хутхлдн, дахад һарчана. «Мини йовдлар тедн дарунь күцчкх, — гиҗ Лукерья Даниловна санҗана, тегәд, эс медсн болад ардан чигн аҗглна, сонҗ йир уга болҗ медгднә. Тер бийнь бийән хөрнә. — Сагл, бичә адһ, оньһ,

— гиҗ закна. — Батын ээҗ уульдг угаг мартхм биш. Чамд юн үүл, әмт зовахч...» Тер хоорнд Мефодьич Һәрә хойр күцәд ирчкв, ар нурһнднь йовна. Өмнән кен

йовхиг эс оньһҗахнь ил. «Эн хойрин ард «сүл» йовдг болхий? Тиигхлә яахмб? — гиҗ эмгнә толһад гүүдглнә. — Эргҗ болшго, эдн намаг үзхләрн, яахинь кен медлә?»

Һәрә чигн цеңнәд йовна, чиңнхнь — йир соньн.

—Хорта моһан хорнь гидгтн негл дарңхта: мөрнә көлсн! — гиҗәнә. — Тегәд, хальмгуд кеер хонад, кец дерләд йовсн бийнь, юн чигн теднд эс болдгнь тер. Эмәлән толһа доран тәвәд, кевтх һазртан эргүләд цулвран хайчкад, эврән ялдаһад унхла — болснь тер. Нег чигн андн шидрддг уга чигн...

Эн хойр — негнь келҗл йовна, наадкнь соңсҗ — давад һарад одцхав, эмгиг оньгтан нам авсн уга. Тернь түдс зогсад, ардан эргәд, талдан кү күләсәр харвад оркна. Эдниг дахсн «сүл» уга болҗ медгдв, тегәд, земгәһәр чаңһрад, өмнк хойран күцҗ ирн, ар нурһнднь шимлдҗ йовна:

—Бичә эргтн, би — Лукерья Даниловна, мендвт... та хойраг күлән гиҗ... Тустан манаг ортн, тадниг күләлдҗәнә. Би ардастн үрвәд, таварн, адһм угаһар ирнәв...

...Үүд цокм цацу, цааһас ортн гисн ә соңсгдад одв. Мефодьич түрүлсн, Һәрә дахлдсн орад ирхлә, Книпович маасхлзад тосҗана, һаран өгәд, хойралань мендлнә. Зүсвр залу бәәсн бас босв. Хойр ик нүднь зөвәр оңһалдсн, шанань хавчгдад, чирәнь зөвәр цәәһәд бәәснь, Мефодьичин болһамҗта хәләцәс алдрсн уга.

—Таньлдтн, Иосиф Федорович Дубровинск, үр Иннокентий, — гиҗ Лидия Михайловна залу тал зааҗана, — мана күн, итклтә... Мини орчд үлдҗәнә. Би шишлң даалһврар эндәс йовҗанав.

—Эннь Мефодьич, тернь Һәрә, — болҗ Дубровинск инәмсклҗәнә. — Күн далаһар эндүрәд одшго, нег үлү тана тодрха келврин хөөн, Лидия Михайловна... — Эн уралан ишкәд, ирсн хойрин һаринь селгәдәр атхад оркв.

—Нә, сууцхатн, — Книпович сандлмуд тал зааҗана, — күүндх төрмүд хара биш...

Түрүн кергм күцҗ одв: тадниг таньлдулх зөвтә биләв. Залһлдаг, манахс, өргдүлдг болвчн, түүг улм нәрдүлв гиҗ төрүц үлүдшго, Йир болһах кергтә. Зерглән мана өсх дутман, талын улс орҗ одхдан арашго, тиигхлә, аль чигн халхарнь батлад, сагас саг болҗ үзхмн. Цань арһ уга болад, зуг шахрдхларн Лукерья Даниловнаг орлцулхас биш, наад бийднь үүг мел көндәхмн биш. Эннь — негн.

Хойрдхла — Лидия Михайловна ирсн хойрт келхән нерәдҗ бәәхнь ил, юңгад гихлә, эднүр колс гиһәд оркна, — цаатн май өөрдҗ йовх биший. Тер учрар Зөвлл шиидвр һарһсн бәәнә. Терүндән Әәдрхнә көдлмшчнриг «Очн» соньнла болн нуувчин зокъялла өөрхн таньлдулхас нань, эднд эврә бодлһна үүлдврән үзүлҗ, балһснд хаана йосна өмнәс зөрҗ, ноолдҗ чадх хүвсхлин намин бат әңг бәәхинь медүлҗ, әмтнд иткүлтн гиҗ Зөвлл зааҗана. Тегәд «Әәдрхн балһсна цуг көдлмшчнрүр» гиҗ онц дуудвр барлгдсиг, көдлмшч күн болһнд күрдгәр цуг хамгиг кех кергтә. Дуудврт өдгә

бәәдл кевтән илдкгдсн, харалта йосна өмнәс кегдҗәх ноолданд күчн-чидлән цуһар хамцулх кергтә гиҗ келгдҗәнә. Учр тиим болсар, Мефодьич, әмтиг түрүн маевк кехд сәәнәр белдх кергтә. Неҗәдәр, хошадар дуһулң болһнас, зуг цань уга гидг сагар...

Эврәннь үүлдлңгин улсиг та шүүҗ, белдх болҗанат. Һәрә, — чамд эн... — Книпович өкәһәд, нег баахн багла авчана. — Листовкс... Үүлдлңдән тарха, олн күн умшад меддг болдгар кеҗ үз.

—Бас нег, эрк биш олзлх эв бәәнә, — гиҗ Һәрә келҗәнә, — даруһас йир олн улс хурн гиҗәнә.

—Терчн юмб? — Лидия Михайловна зөвәр соньмсҗана. — Альд?..

—«Аркадий» багцд, зуна ик тәәзд, «Евгений Онегин» опера һарчах учрар, йир әмтн хурна гинә. Даруһас җөҗгчнр йовхм чигн, тегәд эдн сүл наадан зөвәр кимдрүлҗ. Тиигхлә эңгин улсин мөрнь гүүһәд бәәхгов. Нам мини бийм үүрмүдтәһән билет авсн... Хәләҗәһәд, хамгин соньн чигн кемлә, листовксиг деерәс тараһад хайхла... Тегәд кенд эс күртх?

—Йир соньн, — болҗ Дубровинск таасҗана, — зуг үүрмүдтн кемб, Һәрә? Кемр мууһинь тоолхла...

—Итклтә көвүд, хальмг сурһульчнр, — гиҗ Һәрә адһҗ хәрү өгчәнә, — Ювеналий Дмитриевич меддг билә, таасдг...

—Би чигн меднәв, — Лидия Михайловна «э» гисәр гекҗәнә, — кемр Маца Санҗ хойр болхла...

—Ээ, — гиһәд Һәрә бас гекҗәнә, —талдан көвүд чигн олдхмн. — Теднь? — Дубровинск зөвәр ормаһад одв.

—Уга, Иосиф Федорович, бас итклтә улс. Эднтн цуһар дуһулңцнр... «Очниг» болн нуувчин зокъял күртл умшцхана. Эврә хальмг нәәрл көгҗм гиҗ бүрдәсн, белдвр кехләрн, түүгән дахулад, бодлһна күр-күүндвр чигн кенә. Эдниг харлх ухан нам кенд чигн уга. Үлү нүдн, буру чикн гих юмн уга, мел бийснь. Йир соньн нәәрл көгҗм, одад соңсх болхла, келчктн намд... Зуг көвүд йир му, түрү бәәдлд бәәнә. Эдниг тер багшнр болсн хамгнь күчр кевәр зовадг чигн. Цаас, харнда күртл теднәс әрвләд, хотынь хасад, нам цокдг, гүвддг болна. Му келдгнь, ээрдгнь — келәд керг уга чигн.

—Тернь ямр сурһлһн болҗахмб? — Дубровинск Книпович тал хәләнә, хойр нүднь улм оңһасн болад, шам гихм, гилвкәд одна.

—Көвүд тесҗ эс чадхларн, арһан барад, дуһулңдан күр кенә, — гиҗ Һәрә цаарлҗана, — тер тоотынь йосн биш йовдл гиҗ бурушах болҗ үгцнә. Тегәд әвртә билгтә хуурч Манҗин Дорҗд цугинь нуувр угаһар бичх даалһвр өгцхәҗ. Түүгинь һардачт бәрүлҗ өгх болҗ сурһульч Мучулаев дур суңһҗ. Бичгиг авн һардач өөдән йовулна, гуврт күргнә. На-ца гитл Хальмг залврин цергләч Сусковский бачм даалһвр авсн, негинь йилһх болна. Тегәд, түүнә кесн «йилһврәр», пансионатд бәәх хальмг сурһульчнр «үүсрт уга буцачнр» болҗ һарна. Бичсн Дорҗ күргсн үүртәһән «толһачнр» гих нертә, гимназяс болн пансионас көөгдәд, теегүр туугдх болсн, бәәрн йосна онц хәләврт тенд бәәхмҗ.